Úr neyð í Nígeríu til Norðurlanda

„Besta forvörnin gegn mansali felst í að opna umræðuna og fræða samfélagið um málaflokkinn. Þá er einnig mikilvægt að styrkja og styðja við samfélög innflytjenda til að tryggja að einstaklingar séu ekki misnotaðir í skjóli vanþekkingar á réttindum sínum. Það er vissulega erfitt verkefni að koma í veg fyrir mansal, en það er ýmislegt hægt að gera til að vinna gegn mansali og annarri skipulagðri brotastarfsemi,“ segir Þorsteinn Gunnarsson, sviðsstjóri hjá Útlendingastofnun, sem hefur ásamt fleiri starfsmönnum stofnunarinnar síðustu ár sótt sér þekkingu um mansal og kynnt sér reynslu nágrannalandanna. Það hafa starfsmenn stofnunarinnar gert af vaxandi þörf. „Við erum alltaf með mansalsvinkilinn uppi í hælismálum hjá okkur, þá koma upp mansalsmál ótengd hælismálum hér á landi, við reynum að læra af hverju þeirra,“ segir Þorsteinn og segir fyrst hafa orðið vart við hugsanleg mansalsmál upp úr síðustu aldamótum þótt vafalaust hafi það átt sér stað í íslensku samfélagi fyrr.

Íslendingar verða nú varir við sambærilega þróun og aðrir Norðurlandabúar um síðustu aldamót. Fórnarlömbum, sem leita hingað frá löndum þaðan sem skipulögð glæpasamtök skipuleggja mansal, fer fjölgandi. Löndum eins og Nígeríu.

Árið 2012 sóttu nítján Nígeríumenn um hæli hér á landi og voru flestir hælisleitenda. Á því ári dvöldu þrjár konur úr þessum hópi í Kristínarhúsi, úrræði fyrir vændiskonur og mansalsfórnarlömb, sem nú hefur verið lokað. Á síðasta ári sóttu sjö Nígeríumenn um hæli, en þar áður höfðu sárafáir sótt um hæli frá landinu, alls 20 frá árinu 2008. Mikill meirihluti þeirra kvenna sem kom hingað frá Nígeríu voru hugsanleg mansalsfórnarlömb. Lögreglu, félagsmálayfirvöldum og starfsmönnum Útlendingastofnunar reyndist erfitt að ná trausti þeirra. Það er vegna þeirra eiða (juju) sem þær eru látnar sverja áður en þær leggja af stað.

Draumar um betra líf

Svala Heiðberg er verkefnastýra næturathvarfs fyrir erlendar vændiskonur í Istedgade í Kaupmannahöfn og hefur reynslu af því að ná trausti kvenna í þessari erfiðu stöðu. Í viðtali í helgarblaði Fréttablaðsins síðastliðna helgi sagði hún að mikill meirihluti þeirra kvenna sem kæmu í athvarfið væru frá Nígeríu og flestar þeirra fórnarlömb mansals.

„Mjög týpísk saga er að þeim sé lofað vinnu í Evrópu. Þær vita í rauninni ekki hvert þær eru að fara en eiga að fara til Evrópu að vinna í hárgreiðslu, sem au pair eða eitthvað annað sem hefur verið sagt við þær. Áður en þær leggja af stað eru þær látna sverja juju-eið,“ segir hún. Eiðinn eru þær látnar sverja í því skyni að ef þær standa ekki við sitt þá muni eitthvað koma fyrir einhvern í fjölskyldu þeirra.

Konurnar fara burt úr heimahögunum með drauma um betra líf en enda flestar í vændi. Yfirleitt eru þær sendar fyrst til Spánar eða Ítalíu en þar eru margar vændiskonur fyrir og lítið að fá. Þær eru svo sendar til Norðurlandanna. Yfirleitt er svokölluð maddama yfir þeim sem sér um að senda þær milli landa. „Konurnar skuldbinda sig til þess að greiða upp skuld til þeirra sem sjá um þetta. Upphæðin er yfirleitt 50 þúsund evrur og er sögð vera fyrir ferðinni, vegabréfi, pappírum og öðru.

Gangandi gegnum eyðimörkina

„Ég hef hitt konur sem hafa borgað alla skuldina og það getur tekið þær frá tveimur árum og upp í fimm. Ég hef líka hitt konur sem eru að reyna að semja við maddömuna um að sleppa fyrr. Fjölskyldur þeirra eru þá stundum með í því og það er verið að reyna að díla á milli. Þá kannski getur konan ekki meir og vill losna,“ sagði hún í viðtalinu.

„Konurnar eru á valdi maddamanna og þótt þær séu í öðru landi er fylgst með þeim. Þess vegna reynist oft erfitt að hjálpa þeim. Maddömurnar hafa sterk tök á þeim og ef það fréttist að konurnar séu farnar af götunni þá er jafnvel ráðist að fjölskyldu þeirra. Þetta er því snúin staða sem þær eru í og þó að dönsk yfirvöld reyni að bjóða þeim aðstoð við að öðlast nýtt líf þá hræðast þær afleiðingarnar fyrir aðra.“

Jörgen Carling hjá Alþjóðlegu friðarrannsóknarstofnuninni í Ósló (PRIO), hefur rannsakað innflutning, smygl og mansal frá Nígeríu til Evrópu.

Það gerði hann að frumkvæði dómsmálaráðuneytis og lögreglu vegna aðgerðaáætlunar norskra stjórnvalda gegn mansali. Mikil og skyndileg aukning varð í vændi kvenna frá Nígeríu árið 2004. Síðan þessi aukning varð breyttist samsetning í vændi í Noregi og nú eru flestir sem starfa í vændi í Noregi frá Nígeríu. Á sama tíma og þessar breytingar urðu sótti sífellt fleira flóttafólk frá Nígeríu um hæli í Noregi. Í skýrslu sinni, Migration, Human Smuggling and Trafficking from Nigeria to Europe (2004), tekur Jörgen fram að honum þyki leitt að fáar rannsóknir hafa verið gerðar á lífi venjulegs fólks frá Nígeríu sem flyst til Evrópu.

Hundruð þúsunda Nígeríumanna búi um gjörvalla Evrópu. Helmingur þeirra í Bretlandi, næststærstur hluti þeirra á Ítalíu. Mikill meirihluti Nígeríumanna sé friðsamt fólk sem kemur ekki nálægt glæpum af nokkru tagi. Megináherslan í verkefnum hans hafi verið að skoða fólksflutninga með hliðsjón af glæpum og vændi.

Jörgen skýrir ítök skipulagðra glæpasamtaka í mansali. Margir hælisleitendur þurfi í neyð sinni að reiða sig á smyglara til þess að komast til Evrópu. Í Nígeríu bjóði mansalar ungum konum að ferðast til Evrópu. Sumar þeirra vita af því að þær þurfa að starfa við vændi áður en lagt er af stað. Aðrar hafa ekki minnsta grun um það. Áður en lagt er af stað er konan sett í skuld eins og Svala hefur heyrt frá þeim fórnarlömbum sem hún hefur annast. Það tekur konurnar að jafnaði þrjú ár að greiða upp skuldina við mansalann. Skuldin er innsigluð með trúarathöfn sem hefur mikið vægi.

Leið mansalans

Jörgen lýsir leið mansalans. Í Nígeríu eru höfuðstöðvar mansals í Edo-fylki. Frá höfuðborg héraðsins, Benin City, liggur straumur fólks í leit að betra lífi til Ítalíu. Önnur stór meginstöð mansals er fylkið Delta.

Margir ferðast til Evrópu í gegnum nokkur lönd og velja þá helst lönd þar sem eftirliti er ábótavant eða reglur frjálslegar. Algengt er að fyrst sé farið frá Benin til Gana, Miðbaugs-Gíneu, eða Tógó og þaðan sé ferðast til Ítalíu, Spánar eða til annarrar evrópskrar borgar. Það gera þeir sem eru með til þess bær skjöl.

Aðrir ferðast í gegnum Sahara-eyðimörkina og er smyglað til Evrópu með skipi. Mörg þúsund Nígeríumenn komast ekki frá Norður-Afríku til Evrópu þrátt fyrir ítrekaðar tilraunir.

Neyðin í Nígeríu er margþætt. Til að mynda hafa aðstæður kvenna í Nígeríu verið mjög erfiðar síðustu ár. Boko Haram hefur valdið miklum skaða og hræðslu, þá eru átök víðar í landinu, þar er barnaþrælkun vandi og fátækt mikil.

Vantar móttökustöð

Líkt og komið hefur fram í umfjöllun Fréttablaðsins um mansal á Íslandi þá vantar hér á landi úrræði til að vinna gegn mansali. Þorsteinn segir flesta sammála um að hér vanti móttökustöð fyrir hælisleitendur. „Móttökukerfið hjá okkur byggist á frjálsri búsetu, það getur verið óhentugt úrræði þegar fólk þarf vernd. Í innanríkisráðuneytinu er verið að skoða málefni hælisleitenda sérstaklega í því skyni að finna leiðir til úrbóta og að sögn Ólafar Nordal innanríkisráðherra er vinna langt komin með að bæta kerfið er varðar móttöku hælisleitenda. „Það er mikilvægt að um leið og fólk kemur til landsins fari af stað skoðun og greiningá aðstæðum þess bæði til að tryggja öryggi fólksins sjálfs og samfélagsins,“ sagði hún nýverið í viðtali við Fréttablaðið.