Er Stalín list­gagn­rýnandi í Hörpu núna?

Ég sat í Eldborg í Hörpu á laugardagskvöldið og hlustaði á fimmtu sinfóníuna eftir Sjostakóvitsj – þessa sem byrjar á dularfullum nótum en fer svo upp í algert brjálæði. Og þegar strengirnir þögnuðu, sá ég hann. Hann var þarna hægra megin við sviðsbrúnina, með pípuna í munnvikinu og skegg sem virtist bæði lifandi og fjandsamlegt. Jósef Stalín sjálfur.

Ekki lifandi auðvitað. Heldur í gegnum tónana. Í óttanum sem tónlistin tjáði svo ótrúlega vel. Í sinfóníu sem hljómaði eins og sálfræðilegt yfirheyrsluherbergi í d-moll.

Sjostakóvitsj gerði glappaskot

Andrúmsloftið í Sovétríkjunum rétt fyrir seinni heimsstyrjöld var ekki gott. Stalín var í óða önn að hreinsa til. Fólk var tekið af lífi fyrir litlar sakir og enn fleiri voru sendir í Gúlagið. Sjostakóvitsj hélt að þetta yrðu örlög hans.

Hann hafði gert glappaskot þegar hann samdi óperu. Hún gekk vel lengi en svo kom Stalín og sá hana. Nokkru síðar birtist ritstjórnargrein í málgagninu Prövdu þar sem óperan var kölluð „óreiða í stað tónlistar.“ Hún þótti klámfengin og ósiðleg. Kona sem heldur fram hjá og fremur morð er þar sýnd í jákvæðu ljósi.

Svar Sovétlistamanns við réttmætri gagnrýni

Greinin í Prövdu hafði alvarlegar afleiðingar fyrir Sjostakóvitsj. Verk hans voru tekin af dagskrá. Hann beið eftir því að sovéska öryggislögreglan myndi banka á dyrnar hjá honum einhverja nóttina og hann sendur í útlegð eða skotinn.

Í þessum kringumstæðum samdi hann fimmtu sinfóníuna sína. Þar reyndi hann að búa til tónlist í anda byltingarinnar, en þó án listrænna málamiðlana. Undirtitill verksins var „Svar Sovétlistamanns við réttmætri gagnrýni.“

Þegar sinfónían var frumflutt brutust út gífurleg fagnaðarlæti, og Stalín sjálfur varð mjög hrifinn. Tónskáldinu var borgið.

Krumpdansarar koma til sögunnar

Á tónleikunum í Hörpu flutti Geneva Camerata sinfóníuna. Á undan hafði verið blásið upp að fjórir svokallaðir krumpdansarar, sem dansa í hip-hop stíl, myndu túlka tónlistina í hreyfingum. Ég verð að viðurkenna að ég óttaðist að þetta yrði kjánalegt.

Það sem ég hef séð af krumpdansi lítur út eins og einhver hafi gleymt að taka lyfin sín áður en hann fer á dansgólfið og er að reyna að klóra sér á bakinu með ógnarhraða. Hvernig í ósköpunum er hægt að tengja það við Sjostakóvitsj?

Bent var á að krumpdansinn varð til sem andsvar við kynþáttahyggju og lögregluofbeldi, svipað og sinfónían eftir Sjostakóvitsj. En þó að tvö listform verði til við áþekkar kringumstæður, er ekki þar með sagt að þau eigi eitthvað annað sameiginlegt. Tónlistin eftir Sjostakóvistj er svokölluð nýklassík; hip-hop tónlist er bara eitthvað allt annað.

Dansandi sinfóníuhljómsveit

Gleðilegt er að segja að þetta kom miklu betur út en maður hafði þorað að vona. Krumpdansinn var vissulega krumpdans, en þessir fjórir dansarar féllu skemmtilega inn í heildarmyndina og voru í rauninni ekkert sérstaklega áberandi.

Það var vegna þess að öll hljómsveitin dansaði með um leið og hún lék. Á venjulegum sinfóníutónleikum situr hljómsveitin fyrir framan nótnapúlt og bara spilar, en hér voru engin nótnahefti. Tónlistarfólkið spilaði og túlkaði líka tónlistina með hreyfingum, sem voru ótrúlega áhrifaríkar. Fyrir vikið skildu áhorfendur tónlistina miklu betur en ella.

Slappir strengir

Slæmu fréttirnar eru að Geneva Camerata er, eins og nafnið bendir til, kammerhljómsveit, þ.e. lítil hljómsveit. Sinfónían eftir Sjostakóvitsj er hins vegar hugsuð fyrir stóra hljómsveit. Þetta kom misvel út eftir því hvaða hljóðfærahópar voru að spila.

Blásturshljóðfærin skiluðu sínu prýðilega, en strengirnir voru almennt talað ekkert sérstaklega góðir. Þeir voru of mjóróma, og einstaka sinnum dálítið óhreinir, sem var ljóður á flutningnum. Þetta skipti þó ekki eins miklu máli og ætla mætti, því sjónræni þátturinn var svo glæsilegur. Hvergi var dauður punktur í sýningunni og misfellur fyrirgáfust því auðveldlega.

Ein samhangandi heild

Á undan sinfóníunni var flutt stutt verk eftir Alexandre Mastrangelo, sem er hljóðfæraleikari í Geneva Camerata. Verkið var verulega flott, bæði sjálf tónlistin og líka dans hljómsveitarinnar og krumpdansaranna. Tónlistin var ein samhangandi heild en afmarkaðist engu að síður af mismunandi köflum sem voru stílhreinir og áleitnir.

Niðurstaða:

Þetta voru skemmtilegir tónleikar. Það þarf hugrekki til að túlka Sjostakóvitsj með dansi og án nótnabóka – og Geneva Camerata tókst það með stæl. Þrátt fyrir smávægilegan vanda með strengjadeildina var flutningurinn sjónrænt öflugur og túlkunin bæði djörf og áhrifarík.

Stalín dó 1953, en hann var ansi lifandi þarna á sviðbrúninni, fyrir vikið. Ekki sem húsbóndi heldur sem draugur fortíðar sem tónlistin vakti upp. Og kannski sem kaldhæðinn listgagnrýnandi sem glotti yfir sínum eigin hræðsluáróðri.

Það er nefnilega ekki á hverjum degi sem maður sér sinfóníu túlkaða með skrúðgöngu, draug að reykja pípu og krumpdansi – og upplifir í leiðinni tónverkið eins og það væri nýtt. Geneva Camerata fær fjórar stjörnur – og vodkaflösku að auki.