Skerjafjarðarborgin

Byggðin í Skerjafirði í Reykjavík má heita eitt minnsta hverfi borgarinnar og raunar má deila um hvort svo fámenn byggð geti staðið undir því að kallast hverfi. En þótt íbúarnir séu fáir og göturnar ekki margar, getur þar að líta sum áhugaverðustu götuheiti höfuðborgarsvæðisins.

Flestir búa við götuna Skildinganes, sem dregur nafn sitt af bæ sem áður stóð á þessum slóðum og sem fyrst er getið um í heimildum frá sextándu öld. Göturnar Fáfnisnes og Gnitanes vísa í Völsungasögu og hafa greinilega átt að vera byrjun á Völsungaþema í hverfinu sem náði því miður aldrei lengra. Skeljatanga og Skeljanes er einnig að finna í byggðinni, en þar voru málverndunarmenn að verki sem kunnu illa við hálf-útlenska götuheitið Shell-veg, sem dregið var af olíustöð Skeljungs á þessum slóðum.

Þá standa eftir tvö götunöfn: Einarsnes og Bauganes, sem bæði vísa til stórhuga áforma og brostinna drauma frá fyrri hluta tuttugustu aldarinnar. Einar sá sem önnur gatan heitir eftir var vitaskuld skáldið og athafnamaðurinn Einar Benediktsson. Hin gatan hét Baugsnes, þar til reykvískir embættismenn með sljóa söguvitund breyttu nafninu í Bauganes undir lok sjöunda áratugarins. Fyrri orðmyndin var þó réttari, enda nafnið dregið af Baugi, fyrirtæki sem fjármálamaðurinn Eggert Claessen stofnaði árið 1918 í óbeinum tengslum við eitt af fjárfestingarævintýrum skáldsins.

Port Reykjavík

Hugmyndir um að reisa vöru- og uppskipunarhöfn fyrir Reykjavík í Skerjafirði í stað Kvosarinnar komu fram í byrjun síðustu aldar. Voru jafnvel stofnuð hlutafélög í því skyni og unnar áætlanir fyrir hafnarmannvirki og járnbrautarlest til bæjarins. Áformin virtust rökrétt, enda ljóst að hafnargerð á nesinu norðanverðu yrði gríðarlega flókin, ekki síst flutningar á öllu því grjóti sem til verksins þyrfti. Grjótið yrði að miklu leyti fengið úr Öskjuhlíð og hví þá ekki reisa höfnina í grennd við grjótnámurnar?

Bæjarstjórn Reykjavíkur vildi þó ekki heyra neitt slíkt nefnt. Hugur hennar stóð til þess að byggja upp höfnina í miðbænum, síst af öllu kom til greina að missa hafnarstarfsemina í annað sveitarfélag, með tilheyrandi tekjutapi. Framkvæmdir hófust árið 1913, en færa má rök fyrir því að ótti bæjarfulltrúa við samkeppni frá mögulegri höfn í landi Skildinganess og vaxandi umsvif hafnarinnar í Viðey hafi orðið til að flýta þeirri ákvörðun.

Þótt hafnargerð Reykvíkinga væri nýhafin árið 1913 lét Einar Benediktsson það ekki aftra sér frá því að hefja undirbúning að gerð hafskipabryggju rétt fyrir innan bæinn Nauthól í Fossvogi það sama sumar. Framkvæmdirnar stóðu ekki nema þetta eina ár, en voru þáttur í stórkostlegum áformum félagsins The Harbours and Piers Association sem Einar stofnaði í samstarfi við breska fjárfesta.

Hafnaráætlanirnar voru hluti af þeirri draumsýn skáldsins að fá fossa Íslands til að mala gull. Snemma árs 1914 stofnaði hann Fossafélagið Títan ásamt íslenskum og norskum fjárfestum með það að markmiði að kaupa vatnsréttindi í Þjórsá og reisa þar risavirkjanir. Orkan skyldi nýtt til reksturs stóriðjuvers, sem komið yrði fyrir einhvers staðar þar sem hafnarskilyrði væru góð. Var þar einkum horft til áburðarframleiðslu, þótt annars konar iðnaður kæmi einnig til greina.

Næstu árin kepptist Títan-fyrirtækið við að tryggja sér vatnsréttindi, rannsaka strauma í Þjórsá og afla frekari fjárfesta. Jafnframt festi félagið kaup á mestöllum hluta jarðarinnar Skildinganess, með staðsetningu verksmiðjunnar og skylda starfsemi í huga. Kynnti Títan loks stjórnvöldum áform sín með formlegum hætti árið 1919.

Athafnamaður með sambönd

Í nýrri bók Guðmundar Magnússonar um Eggert Claessen kemur margt fram um áætlanirnar. Eggert, sem síðar varð bankastjóri Íslandsbanka og var alla tíð tengdur ráðandi póli­tískum öflum á hægri væng stjórnmálanna, var lögfræðingur Einars Benediktssonar í fjölmörgum viðskiptaævintýrum hans, þar á meðal varðandi Títan. Bendir Guðmundur á að þrátt fyrir frumkvæði skáldsins að stofnun Títans, var nafn hans nálega falið þegar kom að því að kynna hugmyndir félagsins opinberlega. Var ástæðan hið laskaða orðspor Einars meðal Íslendinga vegna fyrri misheppnaðra gróðaverkefna.

Eigendur Títans urðu fyrir vonbrigðum með lyktir mála. Afstaðan til fossafélaganna var eitt harðasta pólitíska ágreiningsefnið á þingi. Fossafélögin voru fyrirtæki sem tryggt höfðu sér vatnsréttindi íslenskra stórfljóta með orkuframleiðslu til stóriðju í huga. Að nafninu til áttu þau að heita í meirihlutaeigu íslenskra aðila, en í raun voru þau borin uppi af erlendum bakhjörlum. Ýmsir töldu að félögin gætu með fjárfestingum sínum leitt mikinn auð inn í landið og stuðlað að tækniframförum, til að mynda með lagningu járnbrauta, aðrir óttuðust að svo stór erlend fjárfesting yrði skaðleg til lengdar.

Segja má að síðarnefnda viðhorfið hafi orðið ofan á í meðförum Alþingis og flestöll dagblöð reyndust fossafélögunum andsnúin. Tilraunir til að koma í gegn frumvörpum sem gert hefðu Títan unnt að ráðast í framkvæmdir sínar reyndust árangurslausar og málið því andvana fætt.

Rétt er að taka fram að jafnvel þótt viðbrögð Alþingis hefðu orðið jákvæðari, var langur vegur frá því að stórvirkjanaáform Títans með tilheyrandi verksmiðjum væru í höfn. Verkefnið var risavaxið og kallaði á mikið fjármagn. Upphaflegu áætlanirnar gengu flestar út á raforkufreka áburðarframleiðslu, sem skapað hafði Norðmönnum mikinn gróða á árunum fyrir stríð, en nýjar vinnsluaðferðir sem Þjóðverjar höfðu þróað á tímum heimsstyrjaldarinnar breyttu þeim rekstrarforsendum og óljóst að unnt væri að fá erlendar lánastofnanir eða fjárfesta til að veðja á slíkt verkefni í tæknilega vanþróuðu landi, þegar nóg var af uppbyggingarverkefnum í Evrópu. En hvað sem því líður var verkefninu sjálfhætt í ljósi andstöðu þingsins, þótt aðstandendur þess hafi móast við í nokkur ár til viðbótar.

Skattaskjól við bæjarmörkin

Sem fyrr sagði var fasteigna- og fjárfestingarfélagið Baugur stofnað árið 1918 af Eggerti Claessen. Aðrir athafnamenn voru með honum í fyrir­tækinu, svo sem Thor Jensen og Jón Þorláksson, mágur Eggerts og síðar forsætisráðherra og borgarstjóri. Félagið keypti hluta af landi Skildinganess á sama tíma og Eggert sá um landakaup fyrir Títan. Var ætlunin að reisa skipasmíðastöð í tengslum við hafnargerðina fyrirhuguðu.

Þegar ljóst varð að áform um stórskipahafnir og iðnrekstur væru að renna út í sandinn fóru eigendur bæði Baugs og Títans að leita leiða til að endurheimta hluta fjárfestingarinnar og selja landið í Skerjafirðinum til annarra nota. Nálægðin við Reykjavík var slík, einkum með aukinni útbreiðslu bifreiða, að búseta í Skildinganesi kom vel til álita fyrir þá sem störfuðu í Reykjavík. Eggert Claes­sen reið sjálfur á vaðið og byggði sér reisulegt íbúðarhús í Skildinganesi og nefndi Reynisstað.

Nýja húsið var glæsilegt, en því fylgdu líka önnur fríðindi: skattgreiðslur bankastjórans snarlækkuðu. Útsvarið í Skildinganesi var miklu lægra en í Reykjavík, þótt íbúarnir þar nytu í raun flestrar þjónustu sem höfuðstaðurinn hafði upp á að bjóða. Þegar leið á þriðja áratuginn tók Skerjafjarðarbyggðin að þenjast út, eftir því sem meira af gamla Skildinganeslandi Baugs- og Títanmanna var selt undir íbúðarhúsnæði. Um leið fór óánægja Reykvíkinga vaxandi með þessa nýju nágranna sína sem ekki þóttu leggja nóg til samfélagsins.

Það var einkum Ólafur Friðriksson, leiðtogi Alþýðuflokksmanna í bæjarstjórninni, sem fáraðist yfir „skattaflótta auðmanna“ yfir í nágrannasveitarfélög. Alþýðublaðið birti skrá yfir lóðasölur Baugs í Skildinganesi og ályktaði að hluthafar þess myndu stórgræða á meðan bæjarsjóði blæddi.

Þótt félagar Ólafs í bæjarstjórninni gætu tekið undir margt í gagnrýninni, höfðu Reykvíkingar fá tæki til að stöðva vöxt þorpsins í Skerjafirði. Neysluvatnsmálin virtust þar gefa bestu möguleikana. Íbúa Skildinganess skorti neysluvatn og fóru því þess á leit við Vatnsveitu Reykjavíkur að fá að leggja 100 millimetra leiðslu frá vatnsæð í Njarðargötu.

Samstaða var um það meðal Reykvíkinga að hafna þessu erindi. Lagalegur grundvöllur þeirrar synjunar var veikur. Árið 1923 hafði Alþingi samþykkt almenn vatnalög og lög um stækkun Reykjavíkur og við þau hafði verið bætt ákvæðum um skyldu Reykvíkinga til að selja íbúum Seltjarnarneshrepps, sem Skildinganesbyggðin féll undir, neysluvatn og rafmagn. Þessi viðauki hafði komist inn í lögin fyrir tilstilli Jóns Þorlákssonar, mágs og samverkamanns Eggerts Claessens, og töldu jafnaðarmenn í Reykjavík því ljóst að þingmaður Reykvíkinga hefði með þessu unnið gegn hagsmunum bæjarins til að hlaða undir vini sína.

Reykvíkingar vildu ekki gefast upp. Fyrst þurftu íbúar í Skildinganesi að sækja rétt sinn til Hæstaréttar og þótt málið tapaðist þar, fór Vatnsveitan sér að engu óðslega. Benti fyrirtækið á að ekki væri unnt að sinna erindinu á meðan Reykvíkingar glímdu sjálfir við vatnsskort og þrýstingur í veitukerfinu væri ónógur.

Sú baráttuaðferð Reykjavíkurbæjar að draga lappirnar í málinu bar árangur. Íbúar í Skildinganesi komust að þeirri niðurstöðu að líklega væri skárra að greiða reykvískt útsvar en að troða illsakir við bæinn. Árið 1931 voru jarðirnar Skildinganes og Þormóðsstaðir lagðar undir lögsagnarumdæmi Reykjavíkur og urðu eins og hvert annað bæjarhverfi. Og ekkert nema fáein götuheiti standa eftir sem minna á gamla drauma um risahafnir og áburðarverksmiðjur.