Höll æskulýðsins

Við kvöldborðið spurði ég hvort nokkur vildi kaupa happdrættis­miða fyrir æskulýðshöll. Önnur eins fyndni hafði ekki heyrst við þetta borð síðan nýja vinnukonan lýsti yfir því að hún ætlaði að læra á orgel. Súpan stóð í boga framúr miðbörnunum. Elsti sonurinn, sem var fastamaður í vinnu hjá alheimsþjáníngunni, lét þó við sitja að renna uppá mig augum blöndnum meðaumkun og klígju.“



Í upphafi Atómstöðvar Halldórs Laxness kemur norðanstúlkan Ugla sér í vandræði hjá fyrirfólkinu í Reykjavík, þar sem hún er vistráðin, með því að voga sér að draga fram happdrættismiða sem henni höfðu áskotnast hjá ungu pari í hverfisbakaríinu. Frúin á heimilinu rífur miðana í tætlur og hótar Uglu brottrekstri, þar sem æskulýðshöll sé ekkert annað en fyrirsláttur kommúnista sem hyggist halda þar sellufundi. Uppákoman verður þó einnig til þess að húsfaðirinn, íhaldsþingmaðurinn Búi Árland, veitir ungu stúlkunni athygli í fyrsta sinn, sem síðar þróast í skammvinnt en afdrifaríkt ástarsamband.



Atómstöðin er langpólitískasta skáldsaga Halldórs Laxness eða í það minnsta það verka hans þar sem samtímastjórnmál voru í hvað veigamestu hlutverki. Auk þess að vera ástarsaga er bókin pólitísk spásögn þess efnis að ráðamenn landsins stefndu leynt og ljóst að því að koma bandarískri herstöð til Íslands og svíkja þannig sjálfstæði landsins að mati höfundar. Að auki var sagan krydduð með ótal vísunum í ýmsar dægurflugur stjórnmálanna, reykvískar kjaftasögur og menningarmál.



Lesendur fengu Atómstöðina í hendur í lok mars 1948 og var sagan að mestu skrifuð á árinu 1947. Á þeim tíma var bygging æskulýðshallar í Reykjavík fyrst og fremst áhugamál Æskulýðsfylkingar Sósíalistaflokksins sem ályktaði um það á öllum sínum þingum. Í hugum ungra sósíalista var æskulýðshöllin hugsuð sem athvarf fyrir ungmenni Reykjavíkur, sem myndi gefa þeim kost á heilnæmum tómstundum en bjarga frá sjoppuhangsi og heiladauðu bíóglápi amerískra vellumynda. Það að höll þessi væri ekki löngu risin var að þeirra mati einungis til marks um andstöðu Sjálfstæðisflokksins í höfuðstaðnum við þetta framfaramál sem hlyti að skýrast af ótta við æskuna og þjónkun við eigendur lágkúrulegra skemmtistaða.



Þessi þróun æskulýðshallarmálsins sem sérstaks hugðarefnis sósíalista var sérkennileg í ljósi þess hvernig til þess var stofnað. Fáeinum árum áður hafði þverpólitísk samstaða ríkt um hugmyndina um æskulýðshöll og allir flokkar keppst við að lýsa sig fylgjandi henni.



Menningarsnauð dansskröll

Sjálft orðið „æskulýðshöll“ virðist fyrst hafa ratað á síður dagblaðanna árið 1942. Reykjavík var þá full af hermönnum og þrengsli mikil bæði á heimilum og á opinberum samkomustöðum. Kaupmáttur jókst mjög á stríðsárunum, einnig meðal ungmenna, en á sama tíma var skortur á afþreyingu nánast algjör. Fátt annað var í boði en að sækja kvikmyndahúsin, sem voru svo vinsæl að svartamarkaðsviðskipti urðu til með aðgöngumiða.



Sama ár var Ungmennafélag Reykjavíkur stofnað með viðhöfn, en fyrri ungmennafélög bæjarins höfðu meira og minna lognast út af. Hið nýja félag hugðist starfa á breiðari grundvelli en þau íþróttafélög sem fyrir væru og horfa þar til fyrirmynda úti á landi. Hóf það þegar baráttu fyrir byggingu félagsheimilis reykvískrar æsku – Æskulýðshallar.



Skúli H. Norðdahl, formaður UMFR, lýsti skömmu síðar þörfinni á að reisa slíka miðstöð: „Æskan á engan opinberan samastað, nema ef vera skyldi á götunni, á menningarsnauðum dansskröllum, í óþrifalegum kaffistofum eða kvikmyndahúsum sem sýna lélegar myndir til þess að þjóna gróðafíkn eigendanna. Upp úr þessum jarðveg spretta svo götustrákar og götustelpur, vandræðamenn og vandræðakonur, er verða að kærkomnu slúðursöguefni borgarblaðanna og viðfangsefni lögreglu og dómstóla. Síðan eru hinir hamingjusnauðu unglingar dæmdir óbótamenn og úrkast þjóðfélagsins, auglýstir sem slíkir í blöðum og útvarpi og sviptir möguleikunum til þess að snúa á rétta leið og lifa hinu heilbrigða menningarlífi, sem sérhver æskumaður og kona á rétt til.“



En hvaða starfsemi átti þá að fara fram í æskulýðshöllinni sem gegndi þessu mikilvæga mannbótarhlutverki? Í skýrslu sem unnin var fyrir bæjarstjórn Reykjavíkur árið 1944 voru settar fram nákvæmar tillögur með þarfagreiningu. Húsið skyldi hafa að geyma kaffistofu fyrir 120 manns; fjórar setustofur þar sem lægju dagblöð, tímarit og töfl; „dyngja“ (sérstök setustofa fyrir konur) með tilsögn í hannyrðum á tilteknum tímum; smíðastofa fyrir handavinnu pilta; borðtennisherbergi; húsnæði fyrir Bæjarbókasafn Reykjavíkur; þrír litlir fundarsalir (40, 80 og 120 manna) og einn 300 manna með kvikmyndaaðstöðu og leiksviði; íbúðir fyrir húsvörð, forstjóra og annað starfsfólk og 8-10 skrifstofuherbergi fyrir ýmis félagasamtök.



Stjórnmálaflokkarnir í bæjarstjórn gátu komið sér saman um að ráðast í byggingu á grunni þessara hugmynda að því tilskildu að ríkið legði til helming byggingarkostnaðar. Flutti Bjarni Benediktsson borgarstjóri, sem einnig átti sæti á Alþingi, frumvarp um byggingu Æskulýðshallar það en fékkst ekki afgreitt þrátt fyrir ítrekaðar tilraunir á nokkrum þingum. Eftir að ljóst varð að erfitt yrði að sækja fé í hirslur ríkisins dofnaði nokkuð áhugi Sjálfstæðismanna á málinu og í blöðum þeirra mátti æ oftar sjá þau sjónarmið að ekki væri allt unnið með því að reisa skrauthallir og æskulýðsstarf ætti fremur að snúast um innihald en steinsteypu, en andstæðingar þeirra á vinstrivængnum forhertust að sama skapi í að dásama kosti æskulýðshalla, eins og áður hefur verið rakið.

Bitist um bragga

Það var þó ekki barátta sósíalista heldur erjur í íþróttahreyfingunni sem urðu til þess að endurlífga æskulýðshallarmálið. Árið 1946 festi nýstofnað Íþróttabandalag Reykjavíkur kaup á Hálogalandi, gömlum íþróttahússbragga breska hernámsliðsins við Suðurlandsbraut. Kaupin ollu óánægju þriggja sterkustu íþróttafélaga bæjarins: ÍR, Ármanns og KR, sem höfðu sjálf haft augastað á húsinu en þurftu nú að deila því með hinum Reykjavíkurfélögunum.



Stóru félögin þrjú ákváðu því að taka höndum saman með Ungmennafélagi Reykjavíkur og stofnuðu árið 1948 ný samtök, öðrum þræði til höfuðs ÍBR. Samtökin fengu nafnið: Bandalag æskulýðsfélaga í Reykjavík, BÆR, og höfðu á að skipa ýmsum aðilum á borð við bindindisfélög, skátahreyfinguna og síðar slógust ungliðahreyfingar stjórnmálaflokkanna í hópinn. Til að styrkja hópinn enn frekar var talið snjallt að tryggja sér stuðning kirkjunnar og var séra Ásmundur Guðmundsson, síðar biskup, fenginn til að gegna formennsku. Þótti það nokkuð óvenjulegt val á formanni æskulýðssamtaka, enda stóð Ásmundur á sextugu.



Þegar stjórnmálahreyfingarnar og kirkjan voru komnar um borð, töldu aðstandendur BÆR öruggt að fjármunir fengjust bæði frá ríki og borg. Var því nýju lífi blásið í æskulýðshallarhugmyndina, en að þessu sinni með nokkuð öðrum áherslum. Upphaflegu tillögurnar höfðu að mestu snúist um að útbúa tómstundaaðstöðu og athvarf fyrir ungt fólk til að hittast og spjalla yfir kaffibolla eða á litlum fundum. Stjórnendur BÆR vildu hins vegar slá fleiri flugur í einu höggi.



Íþróttafélögin innan bandalagsins lögðu áherslu á að fá íþróttasali: lítinn æfingasal og stóran íþróttasal með áhorfendaaðstöðu sem hýst gæti stórleiki og uppfyllti alþjóðlega staðla. Fulltrúar kirkjunnar innan BÆR gátu tekið undir þessa kröfu, enda bráðvantaði húsnæði í Reykjavík fyrir stærri trúarsamkomur og fátt sem benti til að byggingu Hallgrímskirkju lyki í bráð.



Stofnað hafði verið hlutafélag í Reykjavík um byggingu og rekstur skautahallar og þótti liggja beint við að slá þessum tveimur hugmyndum saman. Meginbygging hinnar nýju æskulýðshallar skyldi því vera fjölnota skauta- og íþróttasalur með fjölda áhorfendastæða. Út frá honum skyldu svo rísa í áföngum ýmsar tengibyggingar með kvikmyndasal, mötuneyti, fundaherbergjum, búningsklefum og minni íþróttasölum.



Gísli Halldórsson arkitekt var fenginn til að hanna bygginguna, enda sérfræðingur í gerð íþróttamannvirkja. Reykjavíkurbær úthlutaði lóð við Sigtún og ráðist var í jarðvegsvinnu. Húsið var risavaxið á þeirra tíma mælikvarða, rétt tæpir 50 þúsund rúmmetrar að stærð. Til samanburðar var Þjóðleikhúsið þá talið stærsta hús landsins en ekki nema um 35 þúsund rúmmetrar.

Ekki hafði arkitektinn mikla trú á verkefninu og í endurminningum sínum segist Gísli aldrei á ævinni hafa teiknað byggingu sem hann væri jafn sannfærður um að yrði aldrei að veruleika. Fyrir vikið teiknaði hann húsið í mun stærri skala en vant var með slíkar teikningar. Hafa ber í huga að Gísli var sjálfur andsnúinn verkefninu, enda forystumaður í ÍBR og því ekki hlutlaus í málinu. Spádómurinn stóð þó fyrir sínu. Engir fjármunir fengust frá ríkinu og framkvæmdum við æskulýðshöllina í Sigtúni lauk áður en tókst að hræra neina steypu.



Þegar æskulýðshallardraumurinn var úti fjaraði hratt undan BÆR. Bandalagið gerðist þó einn af byggingaraðilum Laugardalshallar, en framkvæmdir við hana hófust árið 1959. Hlutur BÆR í verkefninu var ekki nema 4% og á miðjum framkvæmdatímanum tók ÍBR yfir skuldbindingar bandalagsins.



Áður en til þess kom tókst Ásmundi Guðmundssyni þó að hafa veigamikil áhrif á hönnun hússins, en hann kom því til leiðar að allir áhorfendapallar voru hafðir á sömu hlið hallarinnar í stað þess að vera beggja vegna íþróttavallarins eins og algengara var. Rökin fyrir þessari tilhögun voru þau að auðveldara yrði að nota íþróttahúsið fyrir stórar guðsþjónustur með því móti. Áratugum saman hafa íþróttaáhugamenn furðað sig á þessari sérkennilegu hönnun, án þess að hafa hugmynd um að hún væri runnin undan rifjum rúmlega sjötíu ára gamals æskulýðsfrömuðar og biskups.