Listin að lifa ekki tilbúnu lífi annarra Elfa Ýr Gylfadóttir skrifar 8. júní 2023 07:30 „Myndaðu þér strax skoðun, helst fleiri en eina, áður en sannleikurinn kemur í ljós”. Þessi setning birtist á samfélagsmiðli á dögunum og margir líkuðu við eða settu broskarl við færsluna. Við höfum öll séð færslur þar sem höfundur hefði mátt hinkra við áður en hann birti öllum hálfkláraða hugleiðingu á samfélagsmiðli eða í athugasemdakerfi. Eitthvað markvert gerist á hverjum einasta degi. Við erum jafnan ekki á staðnum þegar það gerist, vitum lítið sem ekkert um málið en samt eru svo margir sem fullyrða eitthvað eða hafa sterkar skoðanir. Þegar heildarmyndin lítur loks dagsins ljós og fullyrðingar játa sig sigraðar fyrir staðreyndum málsins, líta margir netverjar vandræðalega út eftir að hafa látið gamminn geisa á takkaborðinu. Í árdaga netsins trúðu margir á hina tækniútópíska hugmynd um að brátt rynni upp dagur raunverulegs frelsis og lýðræðis á Vesturlöndum. Að við gætum brátt leitað sjálf allra upplýsinga á netinu, myndað okkur upplýstar skoðanir og að sérstakir hliðverðir upplýsinga og skoðana myndu brátt heyra sögunni til. Í þessu myndi felast raunverulegt sjálfstæði. En það leið ekki á löngu áður en tæknifyrirtæki stækkuðu, keyptu upp smærri samkeppnisaðila og voru farin að búa til samfélög á netinu með hundruð milljóna eða milljarða notenda. Samfélagsmiðlar sem eru í einkaeigu, eða í beinum tengslum við erlend stjórnvöld, og hafa það að megin markmið að græða peninga með því að safna persónuupplýsingum um notendur, fá þá til að nota miðlana – helst eins lengi og eins mikið og hægt er. Sá böggull fylgir skammrifi að þetta er viðskiptamódel sem virðist vera á kostnað lýðræðis, félagslegra tengsla í raunheimum og andlegrar heilsu heilla kynslóða. Sítengdur hversdagsleikinn spyr áleitinna spurninga um það hvernig við lítum á okkur sjálf í tengslum við umheiminn. Aldrei í sögunni höfum við haft sama aðgengi að upplýsingum í formi texta, mynda og myndbrota. En á sama tíma hefur aldrei verið jafn erfitt að greina milli þess sem er satt og rétt og rangupplýsinga. Gagnrýnin hugsun tekur nefnilega tíma - og tíminn er takmörkuð auðlind. En hvernig myndum við okkur sjálfstæða skoðun þegar ógagnsæir algóritmar birta okkur valdar upplýsingar í bergmálshellum líðandi stundar? Er það hægt þegar upplýsingarnar eru klæðskerasaumaðar að okkur miðað við nokkur þeirra 52.000 mismunandi persónueinkenna milljarða manna, sem samfélagsmiðlarnir safna? Hvað felst í sjálfstæðri hugsun þegar áhrifavaldar keppast við að fá sem flesta fylgjendur og flest ”læk” í stöðugri samkeppni um athygli. Hvernig tekur maður sjálfstæða ákvörðun um það hvernig maður vill lifa lífinu þegar samfélagsmiðlarnir hafa opnað fyrir flóðgátt hugmynda um það hvernig aðrir lifa lífi sínu? Hvernig er okkar eigin sjálfsmynd þegar samfélagsmiðlarnir þjálfa okkur í að láta skoðanir annarra skilgreina hver við erum, hvernig okkur líður og jafnvel hvernig við upplifum okkur sjálf? Hætt er við því að samanburðurðurinn við íburðarmikið og tilbúið líf annarra taki fljótt gleðina frá okkur. Þessi skortur á gleði birtist m.a. í auknum kvíða og þunglyndi sem virðist aukast í takti við aukna samfélagsmiðlanotkun. Sjálfstæði á sér nefnilega ólíkar birtingarmyndir. Sjálfstæð hugsun krefst þess að við fáum aðgang að réttum og áreiðanlegum upplýsingum úr mörgum ólíkum áttum. Að við fáum þjálfun í að vera gagnrýnin á það sem við sjáum, lesum og heyrum og getum myndað okkur upplýstar skoðanir út frá því. Áður völdum við miðlana sem við lásum, nú velja miðlarnir okkur með algóritmum sínum út frá persónusniði okkar. Að lifa sjálfstæðu lífi krefst þess að við getum stjórnað og stýrt okkar eigin lífi og tekið ábyrgð á eigin gjörðum. Að við lifum innihaldsríku lífi sem veitir okkur gleði og hamingju, en reynum ekki að að lifa tilbúnu lífi annarra. Að móta eigin sjálfsmynd krefst þess að vera meðvitaður um hæfileika, hugsun, hegðun og tilfinningar sínar. En sjálfsmynd mótast í félagslegum samskiptum við annað fólk. Spyrja má hvert sé hið raunverulega sjálfstæði okkar þegar færustu sérfræðingar heims á sínu sviði hafa hannað miðla með það að markmiði að gera miðlana ávanabindandi. Við leyfum stórfyrirtækjum, óáreittum, að leika sér að lífefnafræði heilans með því að framkalla augnabliks dópamín vímu í hvert skipti sem við fáum læk eða viðbrögð á samfélagsmiðlum, svo dæmi sé nefnt. Er ekki full ástæða til þess að við, bæði sem lýðræðissamfélag og einstaklingar, förum að taka af alvöru á því hvernig tæknin hefur áhrif á líf okkar? Með þeim hætti tökum við ábyrgð á eigin sjálfstæði. Höfundur er fjölmiðlafræðingur. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Elfa Ýr Gylfadóttir Fjölmiðlar Mest lesið Svargrein: Ísland á víst að íhuga aðild að ESB Ágúst Ólafur Ágústsson Skoðun „Er allt í lagi?“ Olga Björt Þórðardóttir Skoðun Úr skotgröfum í netkerfin: Netárásir á innviði Vesturlanda Ýmir Vigfússon Skoðun Verkafólk kaupir aðgang að íslenskum auðlindum af Norðmönnum Arndís Kristjánsdóttir Skoðun Einmanaleiki: Skortir þig tengsl við þig eða aðra? Sigrún Þóra Sveinsdóttir Skoðun Sumarfríinu aflýst Sigurður Helgi Pálmason Skoðun Köstum ekki verðmætum á glæ Ingvar Jónsson Skoðun Fordómar gagnvart hinsegin fólki – Reynslusaga Geir Gunnar Markússon Skoðun Um mýkt, menntun og von Sigurður Árni Reynisson Skoðun Ævinlega þakkláti flóttamaðurinn Zeljka Kristín Klobucar Skoðun Skoðun Skoðun Þegar fjölbreytileikinn verður ógn: Afneitun, andstaða og ótti við hið mannlega Haukur Logi Jóhannsson skrifar Skoðun Einmanaleiki: Skortir þig tengsl við þig eða aðra? Sigrún Þóra Sveinsdóttir skrifar Skoðun Svargrein: Ísland á víst að íhuga aðild að ESB Ágúst Ólafur Ágústsson skrifar Skoðun Fjölbreytni í endurhæfingu skiptir máli Hólmfríður Einarsdóttir skrifar Skoðun Sumarfríinu aflýst Sigurður Helgi Pálmason skrifar Skoðun Úr skotgröfum í netkerfin: Netárásir á innviði Vesturlanda Ýmir Vigfússon skrifar Skoðun Fordómar gagnvart hinsegin fólki – Reynslusaga Geir Gunnar Markússon skrifar Skoðun „Er allt í lagi?“ Olga Björt Þórðardóttir skrifar Skoðun Göngum í Haag hópinn Þórhildur Sunna Ævarsdóttir skrifar Skoðun Kirkjuklukkur hringja Bjarni Karlsson skrifar Skoðun Gerir háskólanám þig að grunnskólakennara? Davíð Már Sigurðsson skrifar Skoðun Stríð skapar ekki frið Sanna Magdalena Mörtudóttir skrifar Skoðun Íslenska stóðhryssan og Evrópa Hallgerður Ljósynja Hauksdóttir skrifar Skoðun Hvammsvirkjun – Skyldur ráðherra og réttur samfélagsins Eggert Valur Guðmundsson skrifar Skoðun Norska leiðin er fasismi Jón Frímann Jónsson skrifar Skoðun Um mýkt, menntun og von Sigurður Árni Reynisson skrifar Skoðun Höfum alla burði til þess Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Tímabær rannsókn dómsmálaráðuneytisins Sigmundur Davíð Gunnlaugsson skrifar Skoðun Umsókn krefst ákvörðunar – ekki ákalls Erna Bjarnadóttir skrifar Skoðun Hjálp, barnið mitt spilar Roblox! Kristín Magnúsdóttir skrifar Skoðun Líkindi með guðstrú og djöflatrú Gunnar Björgvinsson skrifar Skoðun Ævinlega þakkláti flóttamaðurinn Zeljka Kristín Klobucar skrifar Skoðun Vér vesalingar Ingólfur Sverrisson skrifar Skoðun Leikrit Landsvirkjunar Snæbjörn Guðmundsson skrifar Skoðun Við þurfum ekki að loka landinu – við þurfum að opna augun Þorbjörg Sigríður Gunnlaugsdóttir skrifar Skoðun Svona eða hinsegin, hvert okkar verður næst? Unnar Geir Unnarsson skrifar Skoðun Reynisfjara og mannréttindasáttmáli Evrópu Róbert R. Spanó skrifar Skoðun Að hlúa að foreldrum: Forvörn sem skiptir máli Áróra Huld Bjarnadóttir skrifar Skoðun Ákall til íslenskra stjórnmálamanna Magnús Árni Skjöld Magnússon skrifar Skoðun Þurfum við virkilega „leyniþjónustu”? Helen Ólafsdóttir skrifar Sjá meira
„Myndaðu þér strax skoðun, helst fleiri en eina, áður en sannleikurinn kemur í ljós”. Þessi setning birtist á samfélagsmiðli á dögunum og margir líkuðu við eða settu broskarl við færsluna. Við höfum öll séð færslur þar sem höfundur hefði mátt hinkra við áður en hann birti öllum hálfkláraða hugleiðingu á samfélagsmiðli eða í athugasemdakerfi. Eitthvað markvert gerist á hverjum einasta degi. Við erum jafnan ekki á staðnum þegar það gerist, vitum lítið sem ekkert um málið en samt eru svo margir sem fullyrða eitthvað eða hafa sterkar skoðanir. Þegar heildarmyndin lítur loks dagsins ljós og fullyrðingar játa sig sigraðar fyrir staðreyndum málsins, líta margir netverjar vandræðalega út eftir að hafa látið gamminn geisa á takkaborðinu. Í árdaga netsins trúðu margir á hina tækniútópíska hugmynd um að brátt rynni upp dagur raunverulegs frelsis og lýðræðis á Vesturlöndum. Að við gætum brátt leitað sjálf allra upplýsinga á netinu, myndað okkur upplýstar skoðanir og að sérstakir hliðverðir upplýsinga og skoðana myndu brátt heyra sögunni til. Í þessu myndi felast raunverulegt sjálfstæði. En það leið ekki á löngu áður en tæknifyrirtæki stækkuðu, keyptu upp smærri samkeppnisaðila og voru farin að búa til samfélög á netinu með hundruð milljóna eða milljarða notenda. Samfélagsmiðlar sem eru í einkaeigu, eða í beinum tengslum við erlend stjórnvöld, og hafa það að megin markmið að græða peninga með því að safna persónuupplýsingum um notendur, fá þá til að nota miðlana – helst eins lengi og eins mikið og hægt er. Sá böggull fylgir skammrifi að þetta er viðskiptamódel sem virðist vera á kostnað lýðræðis, félagslegra tengsla í raunheimum og andlegrar heilsu heilla kynslóða. Sítengdur hversdagsleikinn spyr áleitinna spurninga um það hvernig við lítum á okkur sjálf í tengslum við umheiminn. Aldrei í sögunni höfum við haft sama aðgengi að upplýsingum í formi texta, mynda og myndbrota. En á sama tíma hefur aldrei verið jafn erfitt að greina milli þess sem er satt og rétt og rangupplýsinga. Gagnrýnin hugsun tekur nefnilega tíma - og tíminn er takmörkuð auðlind. En hvernig myndum við okkur sjálfstæða skoðun þegar ógagnsæir algóritmar birta okkur valdar upplýsingar í bergmálshellum líðandi stundar? Er það hægt þegar upplýsingarnar eru klæðskerasaumaðar að okkur miðað við nokkur þeirra 52.000 mismunandi persónueinkenna milljarða manna, sem samfélagsmiðlarnir safna? Hvað felst í sjálfstæðri hugsun þegar áhrifavaldar keppast við að fá sem flesta fylgjendur og flest ”læk” í stöðugri samkeppni um athygli. Hvernig tekur maður sjálfstæða ákvörðun um það hvernig maður vill lifa lífinu þegar samfélagsmiðlarnir hafa opnað fyrir flóðgátt hugmynda um það hvernig aðrir lifa lífi sínu? Hvernig er okkar eigin sjálfsmynd þegar samfélagsmiðlarnir þjálfa okkur í að láta skoðanir annarra skilgreina hver við erum, hvernig okkur líður og jafnvel hvernig við upplifum okkur sjálf? Hætt er við því að samanburðurðurinn við íburðarmikið og tilbúið líf annarra taki fljótt gleðina frá okkur. Þessi skortur á gleði birtist m.a. í auknum kvíða og þunglyndi sem virðist aukast í takti við aukna samfélagsmiðlanotkun. Sjálfstæði á sér nefnilega ólíkar birtingarmyndir. Sjálfstæð hugsun krefst þess að við fáum aðgang að réttum og áreiðanlegum upplýsingum úr mörgum ólíkum áttum. Að við fáum þjálfun í að vera gagnrýnin á það sem við sjáum, lesum og heyrum og getum myndað okkur upplýstar skoðanir út frá því. Áður völdum við miðlana sem við lásum, nú velja miðlarnir okkur með algóritmum sínum út frá persónusniði okkar. Að lifa sjálfstæðu lífi krefst þess að við getum stjórnað og stýrt okkar eigin lífi og tekið ábyrgð á eigin gjörðum. Að við lifum innihaldsríku lífi sem veitir okkur gleði og hamingju, en reynum ekki að að lifa tilbúnu lífi annarra. Að móta eigin sjálfsmynd krefst þess að vera meðvitaður um hæfileika, hugsun, hegðun og tilfinningar sínar. En sjálfsmynd mótast í félagslegum samskiptum við annað fólk. Spyrja má hvert sé hið raunverulega sjálfstæði okkar þegar færustu sérfræðingar heims á sínu sviði hafa hannað miðla með það að markmiði að gera miðlana ávanabindandi. Við leyfum stórfyrirtækjum, óáreittum, að leika sér að lífefnafræði heilans með því að framkalla augnabliks dópamín vímu í hvert skipti sem við fáum læk eða viðbrögð á samfélagsmiðlum, svo dæmi sé nefnt. Er ekki full ástæða til þess að við, bæði sem lýðræðissamfélag og einstaklingar, förum að taka af alvöru á því hvernig tæknin hefur áhrif á líf okkar? Með þeim hætti tökum við ábyrgð á eigin sjálfstæði. Höfundur er fjölmiðlafræðingur.
Skoðun Þegar fjölbreytileikinn verður ógn: Afneitun, andstaða og ótti við hið mannlega Haukur Logi Jóhannsson skrifar
Skoðun Við þurfum ekki að loka landinu – við þurfum að opna augun Þorbjörg Sigríður Gunnlaugsdóttir skrifar