Sagnaarfur Biblíunnar – Jósefssagan og einelti Sigurvin Lárus Jónsson skrifar 5. mars 2025 09:30 Það leynast margar bókmenntaperlur í Biblíunni og ein þeirra er sagan af Jósef og bræðrum hans en hún spannar þrettán kafla í Fyrstu Mósebók. Sagan er sjálfstæð „nóvella“ að bókmenntaformi, það sem stundum er nefnt miðsaga, og segir frá sonum Jakobs er saman mynda tólf ættkvíslir gyðingdóms. Sagan af Jósef og bræðrum hans Bræður Jósefs öfunduðu samband hans við föður þeirra og afréðu að drepa hann, en láta sér nægja að selja hann í þrældóm til Egyptalands. „Er Jósef kom til bræðra sinna klæddu þeir hann úr kyrtlinum, dragsíða kyrtlinum, sem hann var í, tóku hann og köstuðu honum í gryfjuna.“ „Komið, við skulum selja hann“ ákváðu bræðurnir, en föður sínum færðu þeir kyrtilinn útötuðum í blóði geithafurs. Jakob dró þá ályktun að villidýr hafi étið hann og hann syrgði son sinn mjög. Í kjölfarið segir sagan frá viðsnúningi örlaga en Jósef kemst til metorða í Egyptalandi og þegar hungursneyð herjar á heimaland hans, leita bræður Jósefs hjálpar hjá honum án þess að þekkja hann aftur. Í niðurlagi sögunnar verða loks endurfundir og Jósef fyrirgefur bræðrum sínum og nær sáttum við föður sinn og fjölskyldu. Boðskapur Jósefsögunnar er margþættur en ein hlið hennar varðar það ofbeldi sem einelti er. Einelti á Íslandi Ég var í grunnskóla þegar umræðan um einelti hófst fyrir alvöru á Íslandi á 9. áratugnum og þó fræðslan sem við fengum hafi verið vönduð, var látið í veðri vaka að vandamálið einskorðist við börn. Einelti er sammannlegt vandamál og þó oft sé auðveldara að greina það í barna- og unglingamenningu, er það ekki síður viðvarandi vandamál meðal fullorðinna. Til eru margar skilgreiningar á einelti en allar segja þær það sama. „Einelti er þegar einhver er tekinn fyrir, í langan tíma af einum einstaklingi eða fleirum, og hann [...] eða hún er óvarin(n) fyrir neikvæðum atgangi“ og áreiti. Rannsakendur hafa kortlagt þann skaða sem einelti veldur, en þau sem upplifa einelti í æsku hafa oft brotna sjálfsmynd og margir þolendur upplifa skaðleg langtímaáhrif á náms- og starfsferil og jafnvel geðrænar áskoranir. Einelti í samfélagi fullorðinna er ekki síður alvarlegt og langtímaafleiðingar þess geta verið andlegar, líkamlegar og fjárhagslegar. Þó rannsóknir skorti um einelti á íslenskum vinnumarkaði eru vísbendingar um að 8-20% starfsmanna verði fyrir einelti á vinnustað og að konur séu útsettari en karlar. Einelti á vinnustað stigmagnast með tímanum og hægt er að kortleggja sex þrepa ferli sem á endanum gerir þolendur varnarlausa. Það sem byrjar sem ítrekað háð stigmagnast og leiðir til þess að þolendur fara að velta stöðu sinni fyrir sér og bregðast við með því að orða eineltið við aðra. Þegar fjórða þrepinu er náð hefur þolandi upplifað árangursleysi í tilraunum sínum til að fá aðstoð á vinnustaðnum, sem leiðir til hjálparleysis og loks því að starfsmenn draga sig alfarið í hlé í vinnunni eða hrökklast af vinnustaðnum. Til er reglugerð um aðgerðir gegn einelti á vinnustöðum, stefna og viðbragðsáætlun, en þrátt fyrir það er vandamálið viðvarandi hérlendis. Einelti er ekki vandi einstakra skóla eða vinnustaða, hún er birtingarmynd menningar sem við höfum sammælst um að sé í lagi og samþykkjum, allavega upp að vissu marki. Hrottinn á skólalóðinni birtist okkur m.a. í þeirri tegund stjórnmála sem kallast í umræðunni stjórnmál sterka mannsins – „strongman politics“ – og eftirspurn er eftir meðal kjósenda um allan heim. Ummælakerfi og samfélagsmiðlar hafa fært upp á yfirborðið hatursorðræðu í garð minnihlutahópa sem áður var hvíslað í hornum og í fjölmiðlaumfjöllun er á köflum vandasamt að greina á milli eðlilegrar gagnrýni og hagsmunagæslu sem á skylt við einelti. Sagan af Jósef og einelti Sagan af Jósef kortleggur orsakir og þætti eineltis, á sama tíma og hún boðar von um farsæla úrlausn og úrvinnslu samskipta gerenda og þolenda. Bræður Jósefs öfunda hann, bæði af hæfileikum sínum og getu og af sambandi hans við föður þeirra. Einelti meðal fullorðinna sprettur oft af öfund í garð samstarfsmanna og í eitraðri vinnustaðamenningu er þeim oft hampað sem hafa minni getu, annarsvegar vegna öfundar í garð þeirra sem skara framúr og hinsvegar vegna þess að starfsmenn sem dvelja lengi á vinnustað fá oft stöðuhækkanir byggðar á góðri frammistöðu við einfaldari verkefni. Bræður Jósefs æsa hvern annan upp í ofbeldinu og sýna þannig hjarðhugsun og hjarðhegðun en þegar fullorðnir leggja aðra í einelti fá þeir yfirleitt stuðning frá umhverfi sínu. Í samskiptum bræðranna komu fram gagnrýnisraddir, einn bræðranna að nafni Rúben mótmælti – „Nei, við skulum ekki drepa hann“ – en að lokum réð hópurinn örlögum Jósefs. Í sinni verstu mynd birtist hjarðhugsun eða hóphugsun og hjarðhegðun í ofsóknum á borð við helförina, en við erum öll hluti af hjarðhugsun okkar tíma. Einelti birtist oft í einangrun og afmennskun og bræðurnir gera hvorutveggja við Jósef, hið fyrra með því að henda honum einum ofan í holu og hið síðara með því að selja hann í þrældóm. Afmennskun felur í sér að þolandinn eigi framkomuna skilið með einhverjum hætti og eineltisgerendur réttlæta gjörðir sínar oft með slíkum hætti. Að vinna úr afleiðingum eineltis Sagan af Jósef er þó fyrst og fremst saga manns sem kemst til metorða, þrátt fyrir ofbeldið sem hann var beittur, og nær að vinna úr afleiðingum ofbeldisins með hætti sem tengir hann aftur við föður sinn og fjölskyldu. Í Egyptalandi lét Jósef ekki fortíð sína aftra sér, heldur vann sig upp til ábyrgðar við hirð faraós á eigin verðleikum. Þá lýsir sagan iðrun bræðranna og uppgjöri Jósefs við eigin tilfinningar með heillandi hætti: „Við sáum örvæntingu hans [Jósefs] þegar hann baðst vægðar en við létum sem við heyrðum það ekki. Þess vegna erum við lentir í þessum vanda.“ Rúben svaraði þeim: „Ég bað ykkur að skaða ekki drenginn en þið létuð sem þið heyrðuð það ekki og nú fáum við að gjalda fyrir blóð hans.“ Þeir vissu ekki að Jósef skildi þá því að hann hafði talað við þá með aðstoð túlks. Þá vék Jósef frá þeim og grét“. Jósef var í kjöraðstöðu til að komið fram hefndum, að gjalda illt með illu, en hann valdi að rjúfa ofbeldið og reynast þeim vel sem höfðu meitt hann: „Nú gat Jósef ekki lengur haft stjórn á tilfinningum sínum frammi fyrir hirðmönnum sínum og skipaði þeim að fara út. [...] Jósef brast í grát og grét svo hátt að Egyptar heyrðu það [...] Jósef sagði við bræður sína: „Ég er Jósef. Er faðir minn enn á lífi?“ En bræður hans gátu ekki svarað honum, svo óttaslegnir voru þeir.“ Uppgjör við afleiðingar ofbeldis er sjaldan átakalaust, en það eru fjölmörg úrræði í boði fyrir þolendur. Jósefsagan boðar þá von að hægt sé að horfast í augu við ofbeldi og vaxa til nýs lífs og nýrra tengsla, þrátt fyrir það ofbeldi sem þolendur hafa orðið fyrir. Höfundur er prestur við Vídalínskirkju í Garðabæ. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Sigurvin Lárus Jónsson Mest lesið Hvernig vogar þú þér að gera grín að Möggu Stínu? Elliði Vignisson Skoðun Rúmfatalagerinn, ekki fyrir alla! Ragnar Gunnarsson Skoðun Hættið að þykjast standa með mannréttindum – hafnið nýju útlendingafrumvarpi Jón Sigurðsson Skoðun Er edrúlífið æðislegt? Jakob Smári Magnússon Skoðun Kópavogsmódelið Ragnheiður Ósk Jensdóttir Skoðun Sterkari saman – geðheilsa er mannréttindi allra Halldóra Jónsdóttir,Halldóra Víðisdóttir,Júlíana Guðrún Þórðardóttir Skoðun Ráðgátan um RÚV Helgi Brynjarsson Skoðun Ísland þarf engan sérdíl Magnús Árni Skjöld Magnússon Skoðun Í örugga höfn! Örlygur Hnefill Örlygsson,Bergur Elías Ágústsson Skoðun Flækjustig í skjóli einföldunar Kolbrún Georgsdóttir Skoðun Skoðun Skoðun Eflum geðheilsu alla daga Guðbjörg Sveinsdóttir skrifar Skoðun Getur fólk með gigt látið drauma sína rætast? Hrönn Stefánsdóttir skrifar Skoðun Réttlæti hins sterka. Hvernig hinn sterki getur unnið nánast öll dómsmál Jörgen Ingimar Hansson skrifar Skoðun Við sem lifum með POTS höfum verið yfirgefin af kerfinu Elín A. Eyfjörð Ármannsdóttir skrifar Skoðun Drifkraftur bata – Alþjóðlegi geðheilbrigðisdagurinn Sigríður Ásta Hauksdóttir skrifar Skoðun Lordinn lýgur! Andrés Pétursson skrifar Skoðun Það er ekki hægt að þykjast með líf barnanna okkar Ása Berglind Hjálmarsdóttir skrifar Skoðun Í örugga höfn! Örlygur Hnefill Örlygsson,Bergur Elías Ágústsson skrifar Skoðun Reykjavíkurmódelið er skref í rétta átt – fyrir börnin og starfsfólkið Bozena Raczkowska skrifar Skoðun Varasjóður eða hefðbundið styrkjakerfi? Birgitta Ragnarsdóttir skrifar Skoðun Geðheilsa á tímum óvissu og áskorana María Heimisdóttir skrifar Skoðun Kópavogsmódelið Ragnheiður Ósk Jensdóttir skrifar Skoðun Villta vestur ólöglegra veðmálaauglýsinga á Íslandi Skúli Bragi Geirdal skrifar Skoðun Sterkari saman – geðheilsa er mannréttindi allra Halldóra Jónsdóttir,Halldóra Víðisdóttir,Júlíana Guðrún Þórðardóttir skrifar Skoðun Ísland þarf engan sérdíl Magnús Árni Skjöld Magnússon skrifar Skoðun Er edrúlífið æðislegt? Jakob Smári Magnússon skrifar Skoðun Rúmfatalagerinn, ekki fyrir alla! Ragnar Gunnarsson skrifar Skoðun Að gera ráð fyrir frelsi Birgir Orri Ásgrímsson skrifar Skoðun Að þekkja sín takmörk Heiðar Guðjónsson skrifar Skoðun Gervigreind og dómgreind Henry Alexander Henrysson skrifar Skoðun Fjárfesting í réttindum barna bætir fjárhag sveitarfélaga Marín Rós Eyjólfsdóttir skrifar Skoðun Hættið að þykjast standa með mannréttindum – hafnið nýju útlendingafrumvarpi Jón Sigurðsson skrifar Skoðun Alþjóða geðheilbrigðisdagurinn – réttur til réttrar meðferðar Pétur Maack Þorsteinsson skrifar Skoðun Á að takmarka samfélagsmiðlanotkun barna? María Rut Kristinsdóttir skrifar Skoðun Hvernig vogar þú þér að gera grín að Möggu Stínu? Elliði Vignisson skrifar Skoðun Hvað er í gangi? Jón Pétur Zimsen skrifar Skoðun Lausnir í leikskólamálum Kristín Thoroddsen skrifar Skoðun Hjálpum fólki að eignast börn Hildur Sverrisdóttir skrifar Skoðun Ráðgátan um RÚV Helgi Brynjarsson skrifar Skoðun Hvetjandi refsing Reykjavíkurborgar Halla Gunnarsdóttir skrifar Sjá meira
Það leynast margar bókmenntaperlur í Biblíunni og ein þeirra er sagan af Jósef og bræðrum hans en hún spannar þrettán kafla í Fyrstu Mósebók. Sagan er sjálfstæð „nóvella“ að bókmenntaformi, það sem stundum er nefnt miðsaga, og segir frá sonum Jakobs er saman mynda tólf ættkvíslir gyðingdóms. Sagan af Jósef og bræðrum hans Bræður Jósefs öfunduðu samband hans við föður þeirra og afréðu að drepa hann, en láta sér nægja að selja hann í þrældóm til Egyptalands. „Er Jósef kom til bræðra sinna klæddu þeir hann úr kyrtlinum, dragsíða kyrtlinum, sem hann var í, tóku hann og köstuðu honum í gryfjuna.“ „Komið, við skulum selja hann“ ákváðu bræðurnir, en föður sínum færðu þeir kyrtilinn útötuðum í blóði geithafurs. Jakob dró þá ályktun að villidýr hafi étið hann og hann syrgði son sinn mjög. Í kjölfarið segir sagan frá viðsnúningi örlaga en Jósef kemst til metorða í Egyptalandi og þegar hungursneyð herjar á heimaland hans, leita bræður Jósefs hjálpar hjá honum án þess að þekkja hann aftur. Í niðurlagi sögunnar verða loks endurfundir og Jósef fyrirgefur bræðrum sínum og nær sáttum við föður sinn og fjölskyldu. Boðskapur Jósefsögunnar er margþættur en ein hlið hennar varðar það ofbeldi sem einelti er. Einelti á Íslandi Ég var í grunnskóla þegar umræðan um einelti hófst fyrir alvöru á Íslandi á 9. áratugnum og þó fræðslan sem við fengum hafi verið vönduð, var látið í veðri vaka að vandamálið einskorðist við börn. Einelti er sammannlegt vandamál og þó oft sé auðveldara að greina það í barna- og unglingamenningu, er það ekki síður viðvarandi vandamál meðal fullorðinna. Til eru margar skilgreiningar á einelti en allar segja þær það sama. „Einelti er þegar einhver er tekinn fyrir, í langan tíma af einum einstaklingi eða fleirum, og hann [...] eða hún er óvarin(n) fyrir neikvæðum atgangi“ og áreiti. Rannsakendur hafa kortlagt þann skaða sem einelti veldur, en þau sem upplifa einelti í æsku hafa oft brotna sjálfsmynd og margir þolendur upplifa skaðleg langtímaáhrif á náms- og starfsferil og jafnvel geðrænar áskoranir. Einelti í samfélagi fullorðinna er ekki síður alvarlegt og langtímaafleiðingar þess geta verið andlegar, líkamlegar og fjárhagslegar. Þó rannsóknir skorti um einelti á íslenskum vinnumarkaði eru vísbendingar um að 8-20% starfsmanna verði fyrir einelti á vinnustað og að konur séu útsettari en karlar. Einelti á vinnustað stigmagnast með tímanum og hægt er að kortleggja sex þrepa ferli sem á endanum gerir þolendur varnarlausa. Það sem byrjar sem ítrekað háð stigmagnast og leiðir til þess að þolendur fara að velta stöðu sinni fyrir sér og bregðast við með því að orða eineltið við aðra. Þegar fjórða þrepinu er náð hefur þolandi upplifað árangursleysi í tilraunum sínum til að fá aðstoð á vinnustaðnum, sem leiðir til hjálparleysis og loks því að starfsmenn draga sig alfarið í hlé í vinnunni eða hrökklast af vinnustaðnum. Til er reglugerð um aðgerðir gegn einelti á vinnustöðum, stefna og viðbragðsáætlun, en þrátt fyrir það er vandamálið viðvarandi hérlendis. Einelti er ekki vandi einstakra skóla eða vinnustaða, hún er birtingarmynd menningar sem við höfum sammælst um að sé í lagi og samþykkjum, allavega upp að vissu marki. Hrottinn á skólalóðinni birtist okkur m.a. í þeirri tegund stjórnmála sem kallast í umræðunni stjórnmál sterka mannsins – „strongman politics“ – og eftirspurn er eftir meðal kjósenda um allan heim. Ummælakerfi og samfélagsmiðlar hafa fært upp á yfirborðið hatursorðræðu í garð minnihlutahópa sem áður var hvíslað í hornum og í fjölmiðlaumfjöllun er á köflum vandasamt að greina á milli eðlilegrar gagnrýni og hagsmunagæslu sem á skylt við einelti. Sagan af Jósef og einelti Sagan af Jósef kortleggur orsakir og þætti eineltis, á sama tíma og hún boðar von um farsæla úrlausn og úrvinnslu samskipta gerenda og þolenda. Bræður Jósefs öfunda hann, bæði af hæfileikum sínum og getu og af sambandi hans við föður þeirra. Einelti meðal fullorðinna sprettur oft af öfund í garð samstarfsmanna og í eitraðri vinnustaðamenningu er þeim oft hampað sem hafa minni getu, annarsvegar vegna öfundar í garð þeirra sem skara framúr og hinsvegar vegna þess að starfsmenn sem dvelja lengi á vinnustað fá oft stöðuhækkanir byggðar á góðri frammistöðu við einfaldari verkefni. Bræður Jósefs æsa hvern annan upp í ofbeldinu og sýna þannig hjarðhugsun og hjarðhegðun en þegar fullorðnir leggja aðra í einelti fá þeir yfirleitt stuðning frá umhverfi sínu. Í samskiptum bræðranna komu fram gagnrýnisraddir, einn bræðranna að nafni Rúben mótmælti – „Nei, við skulum ekki drepa hann“ – en að lokum réð hópurinn örlögum Jósefs. Í sinni verstu mynd birtist hjarðhugsun eða hóphugsun og hjarðhegðun í ofsóknum á borð við helförina, en við erum öll hluti af hjarðhugsun okkar tíma. Einelti birtist oft í einangrun og afmennskun og bræðurnir gera hvorutveggja við Jósef, hið fyrra með því að henda honum einum ofan í holu og hið síðara með því að selja hann í þrældóm. Afmennskun felur í sér að þolandinn eigi framkomuna skilið með einhverjum hætti og eineltisgerendur réttlæta gjörðir sínar oft með slíkum hætti. Að vinna úr afleiðingum eineltis Sagan af Jósef er þó fyrst og fremst saga manns sem kemst til metorða, þrátt fyrir ofbeldið sem hann var beittur, og nær að vinna úr afleiðingum ofbeldisins með hætti sem tengir hann aftur við föður sinn og fjölskyldu. Í Egyptalandi lét Jósef ekki fortíð sína aftra sér, heldur vann sig upp til ábyrgðar við hirð faraós á eigin verðleikum. Þá lýsir sagan iðrun bræðranna og uppgjöri Jósefs við eigin tilfinningar með heillandi hætti: „Við sáum örvæntingu hans [Jósefs] þegar hann baðst vægðar en við létum sem við heyrðum það ekki. Þess vegna erum við lentir í þessum vanda.“ Rúben svaraði þeim: „Ég bað ykkur að skaða ekki drenginn en þið létuð sem þið heyrðuð það ekki og nú fáum við að gjalda fyrir blóð hans.“ Þeir vissu ekki að Jósef skildi þá því að hann hafði talað við þá með aðstoð túlks. Þá vék Jósef frá þeim og grét“. Jósef var í kjöraðstöðu til að komið fram hefndum, að gjalda illt með illu, en hann valdi að rjúfa ofbeldið og reynast þeim vel sem höfðu meitt hann: „Nú gat Jósef ekki lengur haft stjórn á tilfinningum sínum frammi fyrir hirðmönnum sínum og skipaði þeim að fara út. [...] Jósef brast í grát og grét svo hátt að Egyptar heyrðu það [...] Jósef sagði við bræður sína: „Ég er Jósef. Er faðir minn enn á lífi?“ En bræður hans gátu ekki svarað honum, svo óttaslegnir voru þeir.“ Uppgjör við afleiðingar ofbeldis er sjaldan átakalaust, en það eru fjölmörg úrræði í boði fyrir þolendur. Jósefsagan boðar þá von að hægt sé að horfast í augu við ofbeldi og vaxa til nýs lífs og nýrra tengsla, þrátt fyrir það ofbeldi sem þolendur hafa orðið fyrir. Höfundur er prestur við Vídalínskirkju í Garðabæ.
Hættið að þykjast standa með mannréttindum – hafnið nýju útlendingafrumvarpi Jón Sigurðsson Skoðun
Sterkari saman – geðheilsa er mannréttindi allra Halldóra Jónsdóttir,Halldóra Víðisdóttir,Júlíana Guðrún Þórðardóttir Skoðun
Skoðun Réttlæti hins sterka. Hvernig hinn sterki getur unnið nánast öll dómsmál Jörgen Ingimar Hansson skrifar
Skoðun Við sem lifum með POTS höfum verið yfirgefin af kerfinu Elín A. Eyfjörð Ármannsdóttir skrifar
Skoðun Reykjavíkurmódelið er skref í rétta átt – fyrir börnin og starfsfólkið Bozena Raczkowska skrifar
Skoðun Sterkari saman – geðheilsa er mannréttindi allra Halldóra Jónsdóttir,Halldóra Víðisdóttir,Júlíana Guðrún Þórðardóttir skrifar
Skoðun Hættið að þykjast standa með mannréttindum – hafnið nýju útlendingafrumvarpi Jón Sigurðsson skrifar
Skoðun Alþjóða geðheilbrigðisdagurinn – réttur til réttrar meðferðar Pétur Maack Þorsteinsson skrifar
Hættið að þykjast standa með mannréttindum – hafnið nýju útlendingafrumvarpi Jón Sigurðsson Skoðun
Sterkari saman – geðheilsa er mannréttindi allra Halldóra Jónsdóttir,Halldóra Víðisdóttir,Júlíana Guðrún Þórðardóttir Skoðun