Staðarbófar og farandbófar 26. ágúst 2010 06:30 Um stjórnmál eru ævinlega skiptar skoðanir, svo sem liggur í hlutarins eðli. Sum atriði eru þó hafin yfir skynsamlegan ágreining í okkar samfélagi. Þannig er lýðræðisskipanin hafin yfir allan vafa. Um þetta sagði George Brown, utanríkisráðherra Bretlands 1966-68: „There shall be no one to stop us from being stupid if stupid we want to be." Með öðrum orðum: Lýðræði er algilt og óvefengjanlegt líkt og önnur mannréttindi og leyfir engin frávik, engar undantekningar. Lýðræði er æðra öðru stjórnskipulagi óháð því, hvort það skilar almenningi betri kjörum en til dæmis einræði, fáræði eða þjófræði (e. kleptocracy). Lýðræði er samt ekki alltaf samfelldur dans á rósum, segja sumir. Um þetta sagði Winston Churchill, forsætis-ráðherra Bretlands í stríðinu: „Lýðræði er versta stjórnskipulagið, nema allt hitt er enn verra." Lýðræði og hagsældEr lýðræði aflvaki almennrar hagsældar? Um þetta er deilt. Sumir benda á Kína og halda því fram, að einræðisstjórn Kínverska kommúnistaflokksins frá 1949 hefði ekki getað náð að skapa svo frjó skilyrði til örs hagvaxtar eftir 1978, hefði hún átt á hættu að missa völdin í lýðræðislegum kosningum. Aðrir benda á, að Kína sé undantekningin, sem sanni regluna, þá reglu, að lýðræðisríki búa þegnum sínum yfirleitt mun betri lífskjör en einræðislönd. Þetta stafar meðal annars af því, að lýðræði greiðir fyrir samfelldri endurnýjun á vettvangi stjórnmálanna og þá um leið í efnahagslífinu með því að auðvelda stjórnarskipti, þegar stjórnvöld bregðast vonum kjósenda. Þaulseta á valdastólum er sjaldgæf í lýðræðisríkjum og sums staðar beinlínis bönnuð með lögum. Þaulseta í óþökk almennings er þvert á móti algeng í einræðislöndum. Einræðisherrar bæla krafta og kæfa raddir, sem betra væri að virkja og hlusta á. Sviðin jörð: Borgar það sig?Einræði býður upp á óvelkomnar þaulsetur við völd, sem einræðisherrar og klíkur í kringum þá nota iðulega til að láta greipar sópa um eigur annarra. Einræðisherrar fara þó misilla með völd sín. Til að bregða birtu á ólík blæbrigði einræðis og ólíkt háttalag einvalda gerði bandaríski stjórnmálafræðingurinn Mancur Olson greinarmun á staðarbófum (e. stationary bandits) og farandbófum (e. roving bandits).Staðarbófar eru harðstjórar, sem halda kyrru fyrir á sínum stað og hafa því ekki hag af að stela öllu steini léttara, heldur skilja þeir eitthvað eftir, af því að þeir ætla sér að vera áfram á staðnum. Þeir stilla skattheimtu í hóf. Þeir leggja ekki þyngri skatt á fyrirtæki en sem nemur arðinum, sem reksturinn gefur af sér. Þeir slátra helzt ekki mjólkurkúnum. Þeir hegða sér eins og harðsvíruð einokunarfyrirtæki samkvæmt kenningu Olsons og reyna að ná sem mestum afrakstri af valdasetunni handa sér og sínum. Hagsýni kallar þá á framsýna forsjá, á sjálfbærar gripdeildir, sem hægt er að halda áfram ár eftir ár.Farandbófar færa sig stað úr stað til að leggja undir sig nýjar lendur. Þeir stela öllu, sem hönd á festir. Þeir hafa engan hag af að stilla gripdeildunum í hóf, því að á morgun verða þeir komnir á annan stað að stela þar öllu, sem þeir komast yfir. Sviðin jörð borgar sig frá þeirra bæjardyrum séð. Olson leit svo á, að ribbaldinn, sem verður staðarbófi frekar en farandbófi, hafi hag af að hægja á illvirkjum sínum. Stjórnleysi farandabófanna vék smám saman fyrir einveldi staðarbófa samkvæmt þróunarkenningu Olsons um stjórnarfar. Það var að sínu leyti framför. Einræði víkur síðan fyrir lýðræði, þótt hægt gangi.Bófakenningin og farandveiðimennKenningin um staðarbófa og farandbófa hljómar vel, en hún haltrar. Stalín og Maó voru staðarbófar, en þeir voru hagblindir báðir tveir, og enginn þorði að segja þeim til. Þeir lögðu þungar byrðar á þegna sína og drápu þá í hrönnum, enda sigldi kommúnisminn í strand á báðum stöðum. Rússland og Kína eru nú markaðsbúskaparlönd að heita má, þótt Kínverski kommúnistaflokkurinn sitji enn að völdum í Kína og telji sig geta tengt fram hjá lýðræðinu. Genghis Khan, landsfaðir Mongólíu, var einn frægasti farandbófi allra tíma. Hann rændi, myrti og ruplaði, en innleiddi einnig ýmsar umbætur. Alþjóðaflugvöllurinn í Úlan Bator, höfuðborg Mongólíu, ber nú nafn hans, og mynd hans prýðir mongólska peningaseðla.Bófakenning Olsons skýrir hættuna, sem fylgir því að selja útlendingum og öðrum eftirlitslausan aðgang að fiskimiðum. Hví skyldu farandveiðimenn ganga vel um annarra mið? Hví skyldu innlendir útvegsmenn ganga vel um miðin, ef þeir treysta því ekki að fá að veiða þar áfram í friði? Stjórnvöld í lýðræðisríki geta ekki veitt útvegsmönnum trúverðugan, varanlegan aðgang að þjóðareign, þar eð ný stjórnvöld hljóta að áskilja sér rétt til að marka nýja stefnu. Kvótahafar hafa því ævinlega hag af ofveiði og brottkasti hvað sem þeir segja. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Skoðanir Þorvaldur Gylfason Mest lesið 76 dagar Erlingur Sigvaldason Skoðun Húsnæðisbæturnar sem hurfu Ragnar Sigurður Kristjánsson Skoðun Sporin þín Valtýr Soffía Sigurðardóttir Skoðun Hoppað í drullipolli við hliðina á Snorra Mássyni. Um allskonar fólk, líka í Miðflokknum Ægir Lúðvíksson Skoðun Hunsuðu menntamálin – en ætla nú að bjarga þeim Sigurður Kári Harðarson Skoðun Á hvaða ári er Inga Sæland stödd? Snorri Másson Skoðun Loftslagsverkfræði: Verkefni sem borgar sig ekki að láta bíða Snjólaug Árnadóttir,Páll Gunnarsson Skoðun Ákall til KKÍ og íslensku íþróttahreyfingarinnar Ragnhildur Hólmgeirsdóttir,Oddný Björg Rafnsdóttir,Svanhildur Anja Ástþórsdóttir,Guðjón Magnússon,Margrét Rut Eddudóttir Skoðun Háskólaþorpið Bifröst og fólkið sem gleymdist Margrét Jónsdóttir Njarðvík Skoðun Skýr stefna um málfrelsi Róbert H. Haraldsson Skoðun Skoðun Skoðun Viltu finna milljarð? - Frá gráu svæði í gagnsæi Gunnar Pétur Haraldsson skrifar Skoðun Ný sókn í menntamálum – tækifæri eða hliðarskref? Ingibjörg Isaksen skrifar Skoðun Á hvaða ári er Inga Sæland stödd? Snorri Másson skrifar Skoðun Eru börn innviðir? Hjördís Eva Þórðardóttir skrifar Skoðun Háskólaþorpið Bifröst og fólkið sem gleymdist Margrét Jónsdóttir Njarðvík skrifar Skoðun Körfubolti á tímum þjóðarmorðs Bjarni Þór Sigurbjörnsson skrifar Skoðun Draugagangur í Alaska Hannes Pétursson skrifar Skoðun Loftslagsverkfræði: Verkefni sem borgar sig ekki að láta bíða Snjólaug Árnadóttir,Páll Gunnarsson skrifar Skoðun Hoppað í drullipolli við hliðina á Snorra Mássyni. Um allskonar fólk, líka í Miðflokknum Ægir Lúðvíksson skrifar Skoðun 76 dagar Erlingur Sigvaldason skrifar Skoðun Í minningu körfuboltahetja Snæbjörn Guðmundsson skrifar Skoðun Er kominn tími til að láta endurmeta brunabótamatið á þínu húsnæði? Heiðrún Jónsdóttir skrifar Skoðun Húsnæðisbæturnar sem hurfu Ragnar Sigurður Kristjánsson skrifar Skoðun Ákall til KKÍ og íslensku íþróttahreyfingarinnar Ragnhildur Hólmgeirsdóttir,Oddný Björg Rafnsdóttir,Svanhildur Anja Ástþórsdóttir,Guðjón Magnússon,Margrét Rut Eddudóttir skrifar Skoðun Hjartans mál í kennslu Sigurður Árni Reynisson skrifar Skoðun Hunsuðu menntamálin – en ætla nú að bjarga þeim Sigurður Kári Harðarson skrifar Skoðun Sporin þín Valtýr Soffía Sigurðardóttir skrifar Skoðun Að saga rótina undan trénu og halda að stofninn vaxi hraðar: hugleiðing um tillögur Viðskiptaráðs Birgir Orri Ásgrímsson skrifar Skoðun Mikilvægi aðgengis og algildrar hönnunar að byggingum í dag og til framtíðar Þuríður Harpa Sigurðardóttir skrifar Skoðun Sjallar og lyklaborðið Sigfús Ómar Höskuldsson skrifar Skoðun Fimm af tíu veitingastöðum hættu með hvalkjöt Valgerður Árnadóttir,Stefán Yngvi Pétursson,Rósa Líf Darradóttir,Anahita S. Babaei skrifar Skoðun „Stóra fallega frumvarpið“ hans Trump Gunnar Alexander Ólafsson skrifar Skoðun Verndun vatns og stjórn vatnamála Ólafur Arnar Jónsson,Sigurður Guðjónsson skrifar Skoðun Gegn hernaði hvers konar Gunnar Björgvinsson skrifar Skoðun Hvers vegna sífellt fleiri sækjast eftir einveru Ingrid Kuhlman skrifar Skoðun Þriggja stiga þögn Bjarni Karlsson skrifar Skoðun Nú þarf að gyrða sig í brók Gunnlaugur Stefánsson skrifar Skoðun Lesblindir og stuðningur í skólum Snævar Ívarsson skrifar Skoðun Skóli án aðgreiningar – fallegt orðalag en brotakennd framkvæmd Sóldís Birta Reynisdóttir skrifar Skoðun Rýnt í stöðu kvenna með örorkulífeyri Huld Magnúsdóttir skrifar Sjá meira
Um stjórnmál eru ævinlega skiptar skoðanir, svo sem liggur í hlutarins eðli. Sum atriði eru þó hafin yfir skynsamlegan ágreining í okkar samfélagi. Þannig er lýðræðisskipanin hafin yfir allan vafa. Um þetta sagði George Brown, utanríkisráðherra Bretlands 1966-68: „There shall be no one to stop us from being stupid if stupid we want to be." Með öðrum orðum: Lýðræði er algilt og óvefengjanlegt líkt og önnur mannréttindi og leyfir engin frávik, engar undantekningar. Lýðræði er æðra öðru stjórnskipulagi óháð því, hvort það skilar almenningi betri kjörum en til dæmis einræði, fáræði eða þjófræði (e. kleptocracy). Lýðræði er samt ekki alltaf samfelldur dans á rósum, segja sumir. Um þetta sagði Winston Churchill, forsætis-ráðherra Bretlands í stríðinu: „Lýðræði er versta stjórnskipulagið, nema allt hitt er enn verra." Lýðræði og hagsældEr lýðræði aflvaki almennrar hagsældar? Um þetta er deilt. Sumir benda á Kína og halda því fram, að einræðisstjórn Kínverska kommúnistaflokksins frá 1949 hefði ekki getað náð að skapa svo frjó skilyrði til örs hagvaxtar eftir 1978, hefði hún átt á hættu að missa völdin í lýðræðislegum kosningum. Aðrir benda á, að Kína sé undantekningin, sem sanni regluna, þá reglu, að lýðræðisríki búa þegnum sínum yfirleitt mun betri lífskjör en einræðislönd. Þetta stafar meðal annars af því, að lýðræði greiðir fyrir samfelldri endurnýjun á vettvangi stjórnmálanna og þá um leið í efnahagslífinu með því að auðvelda stjórnarskipti, þegar stjórnvöld bregðast vonum kjósenda. Þaulseta á valdastólum er sjaldgæf í lýðræðisríkjum og sums staðar beinlínis bönnuð með lögum. Þaulseta í óþökk almennings er þvert á móti algeng í einræðislöndum. Einræðisherrar bæla krafta og kæfa raddir, sem betra væri að virkja og hlusta á. Sviðin jörð: Borgar það sig?Einræði býður upp á óvelkomnar þaulsetur við völd, sem einræðisherrar og klíkur í kringum þá nota iðulega til að láta greipar sópa um eigur annarra. Einræðisherrar fara þó misilla með völd sín. Til að bregða birtu á ólík blæbrigði einræðis og ólíkt háttalag einvalda gerði bandaríski stjórnmálafræðingurinn Mancur Olson greinarmun á staðarbófum (e. stationary bandits) og farandbófum (e. roving bandits).Staðarbófar eru harðstjórar, sem halda kyrru fyrir á sínum stað og hafa því ekki hag af að stela öllu steini léttara, heldur skilja þeir eitthvað eftir, af því að þeir ætla sér að vera áfram á staðnum. Þeir stilla skattheimtu í hóf. Þeir leggja ekki þyngri skatt á fyrirtæki en sem nemur arðinum, sem reksturinn gefur af sér. Þeir slátra helzt ekki mjólkurkúnum. Þeir hegða sér eins og harðsvíruð einokunarfyrirtæki samkvæmt kenningu Olsons og reyna að ná sem mestum afrakstri af valdasetunni handa sér og sínum. Hagsýni kallar þá á framsýna forsjá, á sjálfbærar gripdeildir, sem hægt er að halda áfram ár eftir ár.Farandbófar færa sig stað úr stað til að leggja undir sig nýjar lendur. Þeir stela öllu, sem hönd á festir. Þeir hafa engan hag af að stilla gripdeildunum í hóf, því að á morgun verða þeir komnir á annan stað að stela þar öllu, sem þeir komast yfir. Sviðin jörð borgar sig frá þeirra bæjardyrum séð. Olson leit svo á, að ribbaldinn, sem verður staðarbófi frekar en farandbófi, hafi hag af að hægja á illvirkjum sínum. Stjórnleysi farandabófanna vék smám saman fyrir einveldi staðarbófa samkvæmt þróunarkenningu Olsons um stjórnarfar. Það var að sínu leyti framför. Einræði víkur síðan fyrir lýðræði, þótt hægt gangi.Bófakenningin og farandveiðimennKenningin um staðarbófa og farandbófa hljómar vel, en hún haltrar. Stalín og Maó voru staðarbófar, en þeir voru hagblindir báðir tveir, og enginn þorði að segja þeim til. Þeir lögðu þungar byrðar á þegna sína og drápu þá í hrönnum, enda sigldi kommúnisminn í strand á báðum stöðum. Rússland og Kína eru nú markaðsbúskaparlönd að heita má, þótt Kínverski kommúnistaflokkurinn sitji enn að völdum í Kína og telji sig geta tengt fram hjá lýðræðinu. Genghis Khan, landsfaðir Mongólíu, var einn frægasti farandbófi allra tíma. Hann rændi, myrti og ruplaði, en innleiddi einnig ýmsar umbætur. Alþjóðaflugvöllurinn í Úlan Bator, höfuðborg Mongólíu, ber nú nafn hans, og mynd hans prýðir mongólska peningaseðla.Bófakenning Olsons skýrir hættuna, sem fylgir því að selja útlendingum og öðrum eftirlitslausan aðgang að fiskimiðum. Hví skyldu farandveiðimenn ganga vel um annarra mið? Hví skyldu innlendir útvegsmenn ganga vel um miðin, ef þeir treysta því ekki að fá að veiða þar áfram í friði? Stjórnvöld í lýðræðisríki geta ekki veitt útvegsmönnum trúverðugan, varanlegan aðgang að þjóðareign, þar eð ný stjórnvöld hljóta að áskilja sér rétt til að marka nýja stefnu. Kvótahafar hafa því ævinlega hag af ofveiði og brottkasti hvað sem þeir segja.
Hoppað í drullipolli við hliðina á Snorra Mássyni. Um allskonar fólk, líka í Miðflokknum Ægir Lúðvíksson Skoðun
Loftslagsverkfræði: Verkefni sem borgar sig ekki að láta bíða Snjólaug Árnadóttir,Páll Gunnarsson Skoðun
Ákall til KKÍ og íslensku íþróttahreyfingarinnar Ragnhildur Hólmgeirsdóttir,Oddný Björg Rafnsdóttir,Svanhildur Anja Ástþórsdóttir,Guðjón Magnússon,Margrét Rut Eddudóttir Skoðun
Skoðun Loftslagsverkfræði: Verkefni sem borgar sig ekki að láta bíða Snjólaug Árnadóttir,Páll Gunnarsson skrifar
Skoðun Hoppað í drullipolli við hliðina á Snorra Mássyni. Um allskonar fólk, líka í Miðflokknum Ægir Lúðvíksson skrifar
Skoðun Er kominn tími til að láta endurmeta brunabótamatið á þínu húsnæði? Heiðrún Jónsdóttir skrifar
Skoðun Ákall til KKÍ og íslensku íþróttahreyfingarinnar Ragnhildur Hólmgeirsdóttir,Oddný Björg Rafnsdóttir,Svanhildur Anja Ástþórsdóttir,Guðjón Magnússon,Margrét Rut Eddudóttir skrifar
Skoðun Að saga rótina undan trénu og halda að stofninn vaxi hraðar: hugleiðing um tillögur Viðskiptaráðs Birgir Orri Ásgrímsson skrifar
Skoðun Mikilvægi aðgengis og algildrar hönnunar að byggingum í dag og til framtíðar Þuríður Harpa Sigurðardóttir skrifar
Skoðun Fimm af tíu veitingastöðum hættu með hvalkjöt Valgerður Árnadóttir,Stefán Yngvi Pétursson,Rósa Líf Darradóttir,Anahita S. Babaei skrifar
Skoðun Skóli án aðgreiningar – fallegt orðalag en brotakennd framkvæmd Sóldís Birta Reynisdóttir skrifar
Hoppað í drullipolli við hliðina á Snorra Mássyni. Um allskonar fólk, líka í Miðflokknum Ægir Lúðvíksson Skoðun
Loftslagsverkfræði: Verkefni sem borgar sig ekki að láta bíða Snjólaug Árnadóttir,Páll Gunnarsson Skoðun
Ákall til KKÍ og íslensku íþróttahreyfingarinnar Ragnhildur Hólmgeirsdóttir,Oddný Björg Rafnsdóttir,Svanhildur Anja Ástþórsdóttir,Guðjón Magnússon,Margrét Rut Eddudóttir Skoðun