Gjóskulög eru gagnaskrár Gunnþóra Gunnarsdóttir skrifar 7. janúar 2017 10:30 Guðrún var ung þegar hún las bók þar sem jarðsaga heimsins var rakin frá frumlífsöld og enn er hún heilluð af fræðunum. Vísir/GVA „Afi minn, Anton Larsen, kveikti áhuga minn á náttúrunni. Hann var hlynntur náttúruvernd löngu áður en hún var almennt á dagskrá,“ segir Guðrún Larsen jarðfræðingur sem nýlega hlaut heiðursverðlaun úr sjóði Ásu Guðmundsdóttur Wright. Til að hljóta slík verðlaun þarf íslenskur vísindamaður að hafa náð framúrskarandi árangri á sérsviði sínu í vísindum eða fræðum og miðlað þekkingu sinni til framfara í íslensku þjóðfélagi. Guðrún hefur stundað viðamiklar rannsóknir á gjóskulögum íslenskra eldfjalla. Hún er líka einn af höfundum ritsins Náttúruvá á Íslandi, Eldgos og jarðskjálftar sem Viðlagatryggingar Íslands og Háskóli Íslands gáfu út 2013. Margt fleira er á afrekaskrá hennar – en fyrst að upprunanum. „Ég er þorpari, uppalin á bökkum Glerár sem þá skildi að Glerárþorp og Akureyri. Við krakkarnir í þorpinu höfðum víðan völl, við höfðum ána, eyrarnar í kringum hana, Glerárgilið, klappirnar, móana og Krossanesbryggjurnar. Svo var Akureyri hinum megin við ána og þar var bíó og þar voru búðir en við þorpararnir höfðum líklega töluvert meira frelsi en krakkarnir sem bjuggu inni á Akureyri.“ Glerkenndu steinarnir sem Gleráin ber fram og dregur nafn sitt af urðu til þess að Guðrún fékk sérstakan áhuga á steinum og þar með jarðfræði. „Þetta er biksteinn, líka kallaður perlusteinn,“ lýsir hún. „Ef það er nóg vatn í þessu gleri þá þenst það út við upphitun. Afi setti svona steina á glóðina í miðstöðvarkatlinum heima, fyrir okkur krakkana, og morguninn eftir voru þeir orðnir að glerfrauði sem flaut á vatni. Þetta þótti okkur merkilegt.“ Hún segir kennarana í Glerárþorpi hafa haldið áhuga krakkanna þar vakandi. „Einn kennarinn sagði okkur frá landrekskenningunni, annar lánaði mér bók eftir Ágúst H. Bjarnason þar sem jarðsaga heimsins var rakin frá frumlífsöld, hana las ég þegar ég var tíu, ellefu ára. Nú eru barnabörnin mín að sækja sér álíka efni á netinu, á ensku.“ Í jarðfræðideild HÍ hafði Guðrún marga góða kennara. „Það var Sigurður Steinþórsson sem leiddi mig inn í gjóskulagarannsóknir. Hann réð mig til að gera kornastærðargreiningar á stóru gjóskulagi sem kallast Hekla 4, það er um 4.300 ára gamalt og féll yfir 4/5 hluta landsins. Það varð BS-verkefnið mitt.“ Hún kveðst hafa notað gjóskulög í tvennum tilgangi. „Sigurður Þórarinsson þróaði gjóskulagatímatal sem notað er um allan heim. Það byggist á því að gjóskulag fellur yfir ákveðið svæði og aldur þess gildir alls staðar þar sem það finnst. Hekla 4 finnst til dæmis víða í Norður-Evrópu og í sjávarseti í Norður-Atlantshafi. Gjóskulögin er líka hægt að nota til að rekja gossögu einstakra eldfjalla eða heilu eldstöðvakerfanna, að sögn jarðfræðingsins. „Gjóskulögin eru gagnaskrár um gosin sem mynda þau. Það er meira að segja hægt að lesa hæð gosmakka út frá þeim,“ upplýsir hún. „Eitt þeirra gosa sem ég rannsakaði varð árið 1477 á gossprungu sem nær frá Landmannalaugum eina 65 km til norðausturs, álíka langt og frá Reykjavík að Þjórsárbrú. Á 26 kílómetra kafla gossprungunnar var ákaft sprengigos, svipuð vegalengd og frá Reykjavík að vegamótunum við Þrengslaveg og gjóskulagið var mjög stórt, um 10 rúmkílómetrar nýfallið,“ lýsir Guðrún. „Ég skoðaði líka gjóskulög í jökulísnum á sporðum Vatnajökuls með samstarfsmönnum mínum, Magnúsi Tuma Guðmundssyni jarðeðlisfræðingi og Helga Björnssyni jöklafræðingi. Bæði tímasettum við ísinn með því og svo kom líka í ljós að eldvirknin í eldstöðvum undir Vatnajökli gengur í bylgjum og nær hámarki á 130-140 ára fresti. Við erum á leiðinni inn í næsta hámark sem, miðað við gossöguna síðustu 800 ár, ætti að verða kringum 2030.“ Spurð hverju hún sé stoltust af á ferlinum nefnir Guðrún fyrrverandi doktorsnema sína, jarðfræðingana Bergrúnu A. Óladóttur og Esther R. Guðmundsdóttur, nú höfunda margra fræðigreina. Guðrún var einn af ritstjórum opins vefrits um eldstöðvakerfin á Íslandi, sem eru 32 talsins. Það má finna á vef Veðurstofu Íslands á slóðinni http://icelandicvolcanos.is Þar er hún höfundur og meðhöfundur margra kafla. Nú er Guðrún komin á eftirlaun en er þó hvergi nærri hætt að grúska.Greinin birtist fyrst í Fréttablaðinu 7. janúar 2017 Eldgos og jarðhræringar Mest lesið „Síðustu tíu árin hafa verið erfið“ Lífið Stjörnulífið: „Grín sem gekk allt of langt“ Lífið Bjössi og Dísa í carnival stemningu í miðbænum Lífið Samdi CIA lag Scorpions, Wind of Change, til að fella Sovétríkin? Lífið Aðalsteinn og Elísabet selja íbúðina Lífið Flottasti garður landsins - taktu þátt! Lífið samstarf Fóru hringinn um Grænlandsjökul á baki vinddreka: Brotin rifbein, kynngimagnað sjónarspil og óþægilegt návígi við ísbjörn Ferðalög Sumarsalat sem lætur bragðlaukana dansa Lífið Varð mjög hræddur en fann huggun í húmornum Lífið Var orðið að spurningu um líf og dauða Lífið Fleiri fréttir Aðalsteinn og Elísabet selja íbúðina Sumarsalat sem lætur bragðlaukana dansa Bjössi og Dísa í carnival stemningu í miðbænum Samdi CIA lag Scorpions, Wind of Change, til að fella Sovétríkin? Stjörnulífið: „Grín sem gekk allt of langt“ „Síðustu tíu árin hafa verið erfið“ „Það segir eitthvað að þetta sé fjórtánda sumarið“ Varð mjög hræddur en fann huggun í húmornum Krakkatían: Tölur, mýs og tónlist Julian McMahon látinn Var orðið að spurningu um líf og dauða Fréttatía vikunnar: Andlát, fyllerí og fiskur Aron Kristinn orðinn pabbi Vonbrigði að aðeins tvær konur komi fram á Kótelettunni Sumarlegt grillsalat að hætti Hildar Rutar Umboðsmaður Jenner lést af slysförum „Þvílíkur fílingur bara“ „Ég fæ alltaf gæsahúð af góðum texta“ Rósa og Hersir orðin foreldrar Einbýli í Breiðholti úr smiðju Rutar Kára „Fólk sleppur ekkert auðveldlega frá mér“ Staðfesta sambandsslitin Ætla að synda frá Elliðaey til Heimaeyjar Michael Madsen er látinn Kvenorkan tók yfir á Garðatorgi Björt og Fannar selja einbýlishús fyrir 90 milljónir Anna Guðný fann ástina í faðmi kraflyftingamanns Lykla-Pétur fauk á haf út Sigraðist á krabba og komst að óléttu samdægurs Miðar á Kaleo endurseldir á margföldu verði Sjá meira
„Afi minn, Anton Larsen, kveikti áhuga minn á náttúrunni. Hann var hlynntur náttúruvernd löngu áður en hún var almennt á dagskrá,“ segir Guðrún Larsen jarðfræðingur sem nýlega hlaut heiðursverðlaun úr sjóði Ásu Guðmundsdóttur Wright. Til að hljóta slík verðlaun þarf íslenskur vísindamaður að hafa náð framúrskarandi árangri á sérsviði sínu í vísindum eða fræðum og miðlað þekkingu sinni til framfara í íslensku þjóðfélagi. Guðrún hefur stundað viðamiklar rannsóknir á gjóskulögum íslenskra eldfjalla. Hún er líka einn af höfundum ritsins Náttúruvá á Íslandi, Eldgos og jarðskjálftar sem Viðlagatryggingar Íslands og Háskóli Íslands gáfu út 2013. Margt fleira er á afrekaskrá hennar – en fyrst að upprunanum. „Ég er þorpari, uppalin á bökkum Glerár sem þá skildi að Glerárþorp og Akureyri. Við krakkarnir í þorpinu höfðum víðan völl, við höfðum ána, eyrarnar í kringum hana, Glerárgilið, klappirnar, móana og Krossanesbryggjurnar. Svo var Akureyri hinum megin við ána og þar var bíó og þar voru búðir en við þorpararnir höfðum líklega töluvert meira frelsi en krakkarnir sem bjuggu inni á Akureyri.“ Glerkenndu steinarnir sem Gleráin ber fram og dregur nafn sitt af urðu til þess að Guðrún fékk sérstakan áhuga á steinum og þar með jarðfræði. „Þetta er biksteinn, líka kallaður perlusteinn,“ lýsir hún. „Ef það er nóg vatn í þessu gleri þá þenst það út við upphitun. Afi setti svona steina á glóðina í miðstöðvarkatlinum heima, fyrir okkur krakkana, og morguninn eftir voru þeir orðnir að glerfrauði sem flaut á vatni. Þetta þótti okkur merkilegt.“ Hún segir kennarana í Glerárþorpi hafa haldið áhuga krakkanna þar vakandi. „Einn kennarinn sagði okkur frá landrekskenningunni, annar lánaði mér bók eftir Ágúst H. Bjarnason þar sem jarðsaga heimsins var rakin frá frumlífsöld, hana las ég þegar ég var tíu, ellefu ára. Nú eru barnabörnin mín að sækja sér álíka efni á netinu, á ensku.“ Í jarðfræðideild HÍ hafði Guðrún marga góða kennara. „Það var Sigurður Steinþórsson sem leiddi mig inn í gjóskulagarannsóknir. Hann réð mig til að gera kornastærðargreiningar á stóru gjóskulagi sem kallast Hekla 4, það er um 4.300 ára gamalt og féll yfir 4/5 hluta landsins. Það varð BS-verkefnið mitt.“ Hún kveðst hafa notað gjóskulög í tvennum tilgangi. „Sigurður Þórarinsson þróaði gjóskulagatímatal sem notað er um allan heim. Það byggist á því að gjóskulag fellur yfir ákveðið svæði og aldur þess gildir alls staðar þar sem það finnst. Hekla 4 finnst til dæmis víða í Norður-Evrópu og í sjávarseti í Norður-Atlantshafi. Gjóskulögin er líka hægt að nota til að rekja gossögu einstakra eldfjalla eða heilu eldstöðvakerfanna, að sögn jarðfræðingsins. „Gjóskulögin eru gagnaskrár um gosin sem mynda þau. Það er meira að segja hægt að lesa hæð gosmakka út frá þeim,“ upplýsir hún. „Eitt þeirra gosa sem ég rannsakaði varð árið 1477 á gossprungu sem nær frá Landmannalaugum eina 65 km til norðausturs, álíka langt og frá Reykjavík að Þjórsárbrú. Á 26 kílómetra kafla gossprungunnar var ákaft sprengigos, svipuð vegalengd og frá Reykjavík að vegamótunum við Þrengslaveg og gjóskulagið var mjög stórt, um 10 rúmkílómetrar nýfallið,“ lýsir Guðrún. „Ég skoðaði líka gjóskulög í jökulísnum á sporðum Vatnajökuls með samstarfsmönnum mínum, Magnúsi Tuma Guðmundssyni jarðeðlisfræðingi og Helga Björnssyni jöklafræðingi. Bæði tímasettum við ísinn með því og svo kom líka í ljós að eldvirknin í eldstöðvum undir Vatnajökli gengur í bylgjum og nær hámarki á 130-140 ára fresti. Við erum á leiðinni inn í næsta hámark sem, miðað við gossöguna síðustu 800 ár, ætti að verða kringum 2030.“ Spurð hverju hún sé stoltust af á ferlinum nefnir Guðrún fyrrverandi doktorsnema sína, jarðfræðingana Bergrúnu A. Óladóttur og Esther R. Guðmundsdóttur, nú höfunda margra fræðigreina. Guðrún var einn af ritstjórum opins vefrits um eldstöðvakerfin á Íslandi, sem eru 32 talsins. Það má finna á vef Veðurstofu Íslands á slóðinni http://icelandicvolcanos.is Þar er hún höfundur og meðhöfundur margra kafla. Nú er Guðrún komin á eftirlaun en er þó hvergi nærri hætt að grúska.Greinin birtist fyrst í Fréttablaðinu 7. janúar 2017
Eldgos og jarðhræringar Mest lesið „Síðustu tíu árin hafa verið erfið“ Lífið Stjörnulífið: „Grín sem gekk allt of langt“ Lífið Bjössi og Dísa í carnival stemningu í miðbænum Lífið Samdi CIA lag Scorpions, Wind of Change, til að fella Sovétríkin? Lífið Aðalsteinn og Elísabet selja íbúðina Lífið Flottasti garður landsins - taktu þátt! Lífið samstarf Fóru hringinn um Grænlandsjökul á baki vinddreka: Brotin rifbein, kynngimagnað sjónarspil og óþægilegt návígi við ísbjörn Ferðalög Sumarsalat sem lætur bragðlaukana dansa Lífið Varð mjög hræddur en fann huggun í húmornum Lífið Var orðið að spurningu um líf og dauða Lífið Fleiri fréttir Aðalsteinn og Elísabet selja íbúðina Sumarsalat sem lætur bragðlaukana dansa Bjössi og Dísa í carnival stemningu í miðbænum Samdi CIA lag Scorpions, Wind of Change, til að fella Sovétríkin? Stjörnulífið: „Grín sem gekk allt of langt“ „Síðustu tíu árin hafa verið erfið“ „Það segir eitthvað að þetta sé fjórtánda sumarið“ Varð mjög hræddur en fann huggun í húmornum Krakkatían: Tölur, mýs og tónlist Julian McMahon látinn Var orðið að spurningu um líf og dauða Fréttatía vikunnar: Andlát, fyllerí og fiskur Aron Kristinn orðinn pabbi Vonbrigði að aðeins tvær konur komi fram á Kótelettunni Sumarlegt grillsalat að hætti Hildar Rutar Umboðsmaður Jenner lést af slysförum „Þvílíkur fílingur bara“ „Ég fæ alltaf gæsahúð af góðum texta“ Rósa og Hersir orðin foreldrar Einbýli í Breiðholti úr smiðju Rutar Kára „Fólk sleppur ekkert auðveldlega frá mér“ Staðfesta sambandsslitin Ætla að synda frá Elliðaey til Heimaeyjar Michael Madsen er látinn Kvenorkan tók yfir á Garðatorgi Björt og Fannar selja einbýlishús fyrir 90 milljónir Anna Guðný fann ástina í faðmi kraflyftingamanns Lykla-Pétur fauk á haf út Sigraðist á krabba og komst að óléttu samdægurs Miðar á Kaleo endurseldir á margföldu verði Sjá meira
Fóru hringinn um Grænlandsjökul á baki vinddreka: Brotin rifbein, kynngimagnað sjónarspil og óþægilegt návígi við ísbjörn Ferðalög
Fóru hringinn um Grænlandsjökul á baki vinddreka: Brotin rifbein, kynngimagnað sjónarspil og óþægilegt návígi við ísbjörn Ferðalög