Efnahagur og heilbrigði Þorvaldur Gylfason skrifar 26. september 2019 07:00 Reykjavík – Hrun Sovétríkjanna og annarra kommúnistaríkja í Evrópu 1989-1991 vakti bjartar vonir sem hafa sumar rætzt. Sum þessara ríkja, einkum Austur-Þýzkaland, önnur Mið- og Austur-Evrópuríki og Eystrasaltslöndin þrjú, tóku upp lýðræði og markaðsbúskap að hætti Bandaríkjanna og ESB, sigurvegara Kalda stríðsins 1947-1991. Þessi ríki hafa öll tekið miklum framförum. Önnur fv. kommúnistaríki álfunnar fóru aðrar leiðir, einkum Rússland og önnur fv. Sovétríki þar sem lýðræði hefur átt örðugt uppdráttar. Munurinn á hópunum tveim sést glöggt t.d. á Eistlandi og Rússlandi. Kaupmáttur landsframleiðslu á mann í Eistlandi var 11% minni en í Rússlandi 1995 þegar bæði löndin voru að byrja að rétta úr kútnum eftir hrunið, en nú er kaupmáttur framleiðslu á mann í Eistlandi orðinn 21% meiri en í Rússlandi skv. gögnum Alþjóðabankans. Heilbrigðisvísar segja sömu sögu og hagvísarnir. Eistar lifðu að jafnaði tveim árum lengur en Rússar 1960 en nú er munurinn á meðalævi Eista og Rússa kominn upp fyrir fimm ár Eistum í vil. Eistar standa með pálmann í höndunum þótt þeir eigi enga olíu eða aðrar náttúruauðlindir eins og Rússar.Markaðsbúskapur án lýðræðis Þótt kommúnisminn færi halloka í Evrópu hélt hann velli í Kína og Víetnam þar eð bæði löndin hófu gagngerar efnahagsumbætur með markaðsbúskap án lýðræðis að leiðarljósi, Kína 1978 og Víetnam 1979. Kaupmáttur landsframleiðslu á mann í Bandaríkjunum var 25-faldur á við Kína 1990 en nú er hann ekki nema rösklega þrefaldur enda er hagkerfi Kína nú orðið stærra en hagkerfi Bandaríkjanna. Bandaríkjamenn lifðu að jafnaði 26 árum lengur en Kínverjar 1960 en nú er munurinn á meðalævi Bandaríkjamanna og Kínverja kominn niður í tvö ár Kananum í vil, 78,5 ár í Bandaríkjunum á móti 76,5 í Kína. Það skiptir þó einnig máli hvernig lífsgæðunum, þ.m.t. langlífi, er skipt milli manna. Í fátækasta fylki Bandaríkjanna, suðurríkinu Mississippi, lifir fólkið 74,5 ár að jafnaði borið saman við 80 ár í ríkasta fylkinu, Massachusetts, þar sem meðaltekjur heimilanna eru 86.300 dalir á ári á móti 42.800 dölum í Mississippi. Tvisvar sinnum hærri tekjur í Massachusetts haldast í hendur við næstum sex árum lengri meðalævi en í Mississippi. Lengstar eru ævirnar á Havaí, 81,5 ár. Hækkun meðalárstekna heimilanna um 10.000 dali frá einu fylki til annars helzt í hendur við lengingu meðalævinnar um eitt ár. Munurinn á ríkasta fylkinu og hinu fátækasta er tvöfaldur tekjumunur og næstum sex ára munur á meðallanglífi. Meðaltekjur heimilanna í Bandaríkjunum 2018 voru 63.200 dalir, eða 650.000 kr. á mánuði.Mislangar ævir Hvernig er þetta í Kína? Fólkið í mörgum stærstu borgum Kína lifir nú lengur að jafnaði en Bandaríkjamenn og býr við betri heilsu á efri árum. En misskipting meðalævinnar er meiri í Kína. Fólkið í Macau lifir nú lengst, 84,5 ár. Íbúar Sjanghæ og Hong Kong ná 83 ára aldri að jafnaði og íbúar Beijing 82 árum en í Tíbet sem Kínverjar stjórna með harðri hendi er meðalævin aðeins 64 ár. Meðalárstekjur heimilanna í Tíbet eru nú rösklega 7.000 Bandaríkjadalir borið saman við 17.500 til 18.000 dali í Sjanghæ og Beijing. Tekjumunurinn á ríkasta og fátækasta hluta Kína er því rösklega tvöfaldur líkt og í Bandaríkjunum en munurinn á meðallanglífi ríkasta og fátækasta hluta Kína er 20 ár á móti sjö árum í Bandaríkjunum, 16 í Rússlandi og 11 á Indlandi. Minna er vitað um þennan mun í Evrópulöndum enn sem komið er. Hann er þó næstum örugglega mun minni en í Bandaríkjunum að ekki sé talað um Kína, Rússland og Indland.Falskar andstæður Meðaltöl tekna og langlífis segja ekki alla söguna um velferð fólks. Engum dytti í hug að meta verðbréf til fjár með því einu að skoða afraksturinn án þess að taka áhættuna með í reikninginn. Verðbréf eru því ævinlega metin í tveim víddum: afraksturinn er veginn á móti áhættunni. Sama máli kann að gegna um ýmsar hagstærðir og heilbrigðisvísa. Það er ekki nóg að vita að meðaltekjur eins lands séu svo eða svo miklu meiri en í öðru landi ef það fylgir ekki sögunni hvernig tekjurnar skiptast milli manna í löndunum tveim. Mörg okkar kysu heldur að búa í landi með ívið lægri tekjur og jafna skiptingu en í landi með hærri tekjur og meiri misskiptingu, þyrftum við að velja. Nýjar rannsóknir benda til að við þurfum ekki að velja milli slíkra kosta þar eð þokkalegur jöfnuður í skiptingu tekna, eigna og einnig heilbrigðis virðist hlúa að sátt og samlyndi og haldast í hendur við háar meðaltekjur um heiminn. Kenningin um að jöfnuður grafi undan velsæld stillir upp fölskum andstæðum. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Birtist í Fréttablaðinu Þorvaldur Gylfason Mest lesið Skýr stefna um málfrelsi Róbert H. Haraldsson Skoðun Þriggja stiga þögn Bjarni Karlsson Skoðun Nú þarf að gyrða sig í brók Gunnlaugur Stefánsson Skoðun Hvers vegna sífellt fleiri sækjast eftir einveru Ingrid Kuhlman Skoðun Fimm af tíu veitingastöðum hættu með hvalkjöt Valgerður Árnadóttir,Stefán Yngvi Pétursson,Rósa Líf Darradóttir,Anahita S. Babaei Skoðun „Stóra fallega frumvarpið“ hans Trump Gunnar Alexander Ólafsson Skoðun Verndun vatns og stjórn vatnamála Ólafur Arnar Jónsson,Sigurður Guðjónsson Skoðun Sporin þín Valtýr Soffía Sigurðardóttir Skoðun Sjallar og lyklaborðið Sigfús Ómar Höskuldsson Skoðun Gegn hernaði hvers konar Gunnar Björgvinsson Skoðun Skoðun Skoðun Sporin þín Valtýr Soffía Sigurðardóttir skrifar Skoðun Að saga rótina undan trénu og halda að stofninn vaxi hraðar: hugleiðing um tillögur Viðskiptráðs. Birgir Orri Ásgrímsson skrifar Skoðun Mikilvægi aðgengis og algildrar hönnunar að byggingum í dag og til framtíðar Þuríður Harpa Sigurðardóttir skrifar Skoðun Sjallar og lyklaborðið Sigfús Ómar Höskuldsson skrifar Skoðun Fimm af tíu veitingastöðum hættu með hvalkjöt Valgerður Árnadóttir,Stefán Yngvi Pétursson,Rósa Líf Darradóttir,Anahita S. Babaei skrifar Skoðun „Stóra fallega frumvarpið“ hans Trump Gunnar Alexander Ólafsson skrifar Skoðun Verndun vatns og stjórn vatnamála Ólafur Arnar Jónsson,Sigurður Guðjónsson skrifar Skoðun Gegn hernaði hvers konar Gunnar Björgvinsson skrifar Skoðun Hvers vegna sífellt fleiri sækjast eftir einveru Ingrid Kuhlman skrifar Skoðun Þriggja stiga þögn Bjarni Karlsson skrifar Skoðun Nú þarf að gyrða sig í brók Gunnlaugur Stefánsson skrifar Skoðun Lesblindir og stuðningur í skólum Snævar Ívarsson skrifar Skoðun Skóli án aðgreiningar – fallegt orðalag en brotakennd framkvæmd Sóldís Birta Reynisdóttir skrifar Skoðun Rýnt í stöðu kvenna með örorkulífeyri Huld Magnúsdóttir skrifar Skoðun Brot sem fyrnast í höndum lögreglu – hversu mörg í viðbót? Þórhildur Gyða Arnarsdóttir skrifar Skoðun Olíuleit á Drekasvæði - tilvistarleit Halldór Reynisson skrifar Skoðun Kosningar í september Guðveig Lind Eyglóardóttir skrifar Skoðun Þegar orkuöflun er sett á ís - dæmið frá Suður-Afríku Hallgrímur Óskarsson skrifar Skoðun Framtíð nemenda í Kópavogi í fyrsta sæti Halla Björg Evans skrifar Skoðun Skýr stefna um málfrelsi Róbert H. Haraldsson skrifar Skoðun Heilsufarsmat á vinnustöðum: Góð fjárfesting í heilbrigði og vellíðan starfsfólks Gígja Valgerður Harðardóttir skrifar Skoðun Munar þig um 5-7 milljónir árlega? Jón Pétur Zimzen skrifar Skoðun Keldnaland – fjölmenn hverfi í mótun Þorsteinn R. Hermannsson skrifar Skoðun Eflum traustið Helgi Áss Grétarsson,Marta Guðjónsdóttir skrifar Skoðun Börn í gámaskólum á meðan bæjarskrifstofur stækka – hvar er forgangsröðin? Ásgeir Elvar Garðarsson skrifar Skoðun Hver er kjarninn í samfélagi sem selur hjarta sitt? Trausti Breiðfjörð Magnússon skrifar Skoðun Seljum börnum nikótín! Hugi Halldórsson skrifar Skoðun Sundrung á vinstri væng Jökull Sólberg Auðunsson skrifar Skoðun Þegar samfélagið missir vinnuna Hrafn Splidt Þorvaldsson skrifar Skoðun Akademískt frelsi og ókurteisi Kolbeinn H. Stefánsson skrifar Sjá meira
Reykjavík – Hrun Sovétríkjanna og annarra kommúnistaríkja í Evrópu 1989-1991 vakti bjartar vonir sem hafa sumar rætzt. Sum þessara ríkja, einkum Austur-Þýzkaland, önnur Mið- og Austur-Evrópuríki og Eystrasaltslöndin þrjú, tóku upp lýðræði og markaðsbúskap að hætti Bandaríkjanna og ESB, sigurvegara Kalda stríðsins 1947-1991. Þessi ríki hafa öll tekið miklum framförum. Önnur fv. kommúnistaríki álfunnar fóru aðrar leiðir, einkum Rússland og önnur fv. Sovétríki þar sem lýðræði hefur átt örðugt uppdráttar. Munurinn á hópunum tveim sést glöggt t.d. á Eistlandi og Rússlandi. Kaupmáttur landsframleiðslu á mann í Eistlandi var 11% minni en í Rússlandi 1995 þegar bæði löndin voru að byrja að rétta úr kútnum eftir hrunið, en nú er kaupmáttur framleiðslu á mann í Eistlandi orðinn 21% meiri en í Rússlandi skv. gögnum Alþjóðabankans. Heilbrigðisvísar segja sömu sögu og hagvísarnir. Eistar lifðu að jafnaði tveim árum lengur en Rússar 1960 en nú er munurinn á meðalævi Eista og Rússa kominn upp fyrir fimm ár Eistum í vil. Eistar standa með pálmann í höndunum þótt þeir eigi enga olíu eða aðrar náttúruauðlindir eins og Rússar.Markaðsbúskapur án lýðræðis Þótt kommúnisminn færi halloka í Evrópu hélt hann velli í Kína og Víetnam þar eð bæði löndin hófu gagngerar efnahagsumbætur með markaðsbúskap án lýðræðis að leiðarljósi, Kína 1978 og Víetnam 1979. Kaupmáttur landsframleiðslu á mann í Bandaríkjunum var 25-faldur á við Kína 1990 en nú er hann ekki nema rösklega þrefaldur enda er hagkerfi Kína nú orðið stærra en hagkerfi Bandaríkjanna. Bandaríkjamenn lifðu að jafnaði 26 árum lengur en Kínverjar 1960 en nú er munurinn á meðalævi Bandaríkjamanna og Kínverja kominn niður í tvö ár Kananum í vil, 78,5 ár í Bandaríkjunum á móti 76,5 í Kína. Það skiptir þó einnig máli hvernig lífsgæðunum, þ.m.t. langlífi, er skipt milli manna. Í fátækasta fylki Bandaríkjanna, suðurríkinu Mississippi, lifir fólkið 74,5 ár að jafnaði borið saman við 80 ár í ríkasta fylkinu, Massachusetts, þar sem meðaltekjur heimilanna eru 86.300 dalir á ári á móti 42.800 dölum í Mississippi. Tvisvar sinnum hærri tekjur í Massachusetts haldast í hendur við næstum sex árum lengri meðalævi en í Mississippi. Lengstar eru ævirnar á Havaí, 81,5 ár. Hækkun meðalárstekna heimilanna um 10.000 dali frá einu fylki til annars helzt í hendur við lengingu meðalævinnar um eitt ár. Munurinn á ríkasta fylkinu og hinu fátækasta er tvöfaldur tekjumunur og næstum sex ára munur á meðallanglífi. Meðaltekjur heimilanna í Bandaríkjunum 2018 voru 63.200 dalir, eða 650.000 kr. á mánuði.Mislangar ævir Hvernig er þetta í Kína? Fólkið í mörgum stærstu borgum Kína lifir nú lengur að jafnaði en Bandaríkjamenn og býr við betri heilsu á efri árum. En misskipting meðalævinnar er meiri í Kína. Fólkið í Macau lifir nú lengst, 84,5 ár. Íbúar Sjanghæ og Hong Kong ná 83 ára aldri að jafnaði og íbúar Beijing 82 árum en í Tíbet sem Kínverjar stjórna með harðri hendi er meðalævin aðeins 64 ár. Meðalárstekjur heimilanna í Tíbet eru nú rösklega 7.000 Bandaríkjadalir borið saman við 17.500 til 18.000 dali í Sjanghæ og Beijing. Tekjumunurinn á ríkasta og fátækasta hluta Kína er því rösklega tvöfaldur líkt og í Bandaríkjunum en munurinn á meðallanglífi ríkasta og fátækasta hluta Kína er 20 ár á móti sjö árum í Bandaríkjunum, 16 í Rússlandi og 11 á Indlandi. Minna er vitað um þennan mun í Evrópulöndum enn sem komið er. Hann er þó næstum örugglega mun minni en í Bandaríkjunum að ekki sé talað um Kína, Rússland og Indland.Falskar andstæður Meðaltöl tekna og langlífis segja ekki alla söguna um velferð fólks. Engum dytti í hug að meta verðbréf til fjár með því einu að skoða afraksturinn án þess að taka áhættuna með í reikninginn. Verðbréf eru því ævinlega metin í tveim víddum: afraksturinn er veginn á móti áhættunni. Sama máli kann að gegna um ýmsar hagstærðir og heilbrigðisvísa. Það er ekki nóg að vita að meðaltekjur eins lands séu svo eða svo miklu meiri en í öðru landi ef það fylgir ekki sögunni hvernig tekjurnar skiptast milli manna í löndunum tveim. Mörg okkar kysu heldur að búa í landi með ívið lægri tekjur og jafna skiptingu en í landi með hærri tekjur og meiri misskiptingu, þyrftum við að velja. Nýjar rannsóknir benda til að við þurfum ekki að velja milli slíkra kosta þar eð þokkalegur jöfnuður í skiptingu tekna, eigna og einnig heilbrigðis virðist hlúa að sátt og samlyndi og haldast í hendur við háar meðaltekjur um heiminn. Kenningin um að jöfnuður grafi undan velsæld stillir upp fölskum andstæðum.
Fimm af tíu veitingastöðum hættu með hvalkjöt Valgerður Árnadóttir,Stefán Yngvi Pétursson,Rósa Líf Darradóttir,Anahita S. Babaei Skoðun
Skoðun Að saga rótina undan trénu og halda að stofninn vaxi hraðar: hugleiðing um tillögur Viðskiptráðs. Birgir Orri Ásgrímsson skrifar
Skoðun Mikilvægi aðgengis og algildrar hönnunar að byggingum í dag og til framtíðar Þuríður Harpa Sigurðardóttir skrifar
Skoðun Fimm af tíu veitingastöðum hættu með hvalkjöt Valgerður Árnadóttir,Stefán Yngvi Pétursson,Rósa Líf Darradóttir,Anahita S. Babaei skrifar
Skoðun Skóli án aðgreiningar – fallegt orðalag en brotakennd framkvæmd Sóldís Birta Reynisdóttir skrifar
Skoðun Brot sem fyrnast í höndum lögreglu – hversu mörg í viðbót? Þórhildur Gyða Arnarsdóttir skrifar
Skoðun Heilsufarsmat á vinnustöðum: Góð fjárfesting í heilbrigði og vellíðan starfsfólks Gígja Valgerður Harðardóttir skrifar
Skoðun Börn í gámaskólum á meðan bæjarskrifstofur stækka – hvar er forgangsröðin? Ásgeir Elvar Garðarsson skrifar
Fimm af tíu veitingastöðum hættu með hvalkjöt Valgerður Árnadóttir,Stefán Yngvi Pétursson,Rósa Líf Darradóttir,Anahita S. Babaei Skoðun