Almenningur á að njóta vafans Þórir Guðmundsson skrifar 20. febrúar 2020 09:00 Þegar úrskurðarnefnd um upplýsingamál metur hvort opinberum aðila beri að veita almenningi upplýsingar, sem óskað er eftir, þá velur hún ítrekað að túlka upplýsingalög með þrengsta mögulega móti. Ekkert bendir til að það hafi verið ætlun löggjafans. Markmið laganna er þvert á móti skýrt frá upphafi, að „tryggja gegnsæi í stjórnsýslu“ og styrkja upplýsingarétt, lýðræði, aðhald fjölmiðla og traust almennings á stjórnsýslunni. Í athugasemdum við frumvarpið kemur skýrt fram að aðrir hagsmunir – svo sem ef upplýsingar teljast viðkvæmar – geti réttlætt „frávik frá meginreglu laganna“. Með öðrum orðum, það er meginregla að upplýsingar sem hið opinbera býr yfir séu opinberar en fráviksreglur geti réttlætt að þeim sé haldið frá almenningi. Það megi meina almenningi um upplýsingar í undantekningartilvikum. Í nýlegum úrskurði fara nefndarmenn í lögfræðilega loftfimleika til að komast að þeirri niðurstöðu að Ríkisútvarpinu beri ekki að upplýsa um nöfn umsækjenda um starf útvarpsstjóra. Niðurstaða úrskurðarnefndarinnar er nýjasta og augljósasta dæmið um ákvarðanir þar sem kosið er að túlka upplýsingalög þröngt fremur en vítt, í andstöðu við vilja löggjafans eins og hann birtist í lögunum og athugasemdum við þau. Í þessu máli skarst umboðsmaður Alþingis í leikinn. Í svari til Jakobs Bjarnar Grétarssonar á fréttastofu Stöðvar 2, Vísis og Bylgjunnar lýsir hann í smáatriðum hvernig nefndin hafi kosið að túlka lög til að styðja ákvörðun RÚV um að láta ekki umbeðnar upplýsingar af hendi. Umboðsmaður kemst á endanum að þeirri niðurstöðu að skýra þurfi lögin en lesa má milli línanna í bréfi hans að þörfin á því sé til komin vegna þessarar sérkennilegu afstöðu nefndarinnar. Þegar upplýsingalög voru sett 2012 höfðu þingmenn í huga reynsluna af hruninu og algjöru niðurbroti trausts á stjórnsýslunni. Þá hafði leyndarhyggja umlukið aðdraganda efnahags- og fjármálakreppunnar. Þegar hún svo skall á, nánast fyrirvaralaust, olli það gífurlegri bræði meðal almennings sem hafði engar vísbendingar fengið frá ráðamönnum um að alvarlegur vandi væri til staðar eða yfirvofandi. Þegar togstreita er milli réttar almennings til aðgangs að upplýsingum og viðleitni embættismanna til að halda þeim leyndum ætti almenningur að njóta vafans. Vísir/Vilhelm Meira en áratug síðar er eins og vilji sé innan stjórnsýslunnar til að setja lærdóm af þessari reynslu ofan í skúffu. Í lögfræði er kennt að undantekningar skuli túlka þröngt en meginreglur vítt. Úrskurðarnefnd virðist hins vegar hafi komið sér upp vinnureglu um að túlka undantekningar vítt en meginreglur þröngt. Líkt og umboðsmaður Alþingis bendir á er ástæða til að bæta lög þannig að skýrt sé hver vilji Alþingis er. Í leiðinni væri ekki úr vegi að taka fleiri skref til að auka upplýsingarétt almennings. Þannig eru undanþáguákvæði um gögn sem megi fara leynt, ekki vegna þess að þau þurfi að gera það eðlis þeirra vegna heldur vegna þess í hvaða tilgangi þau eru tekin saman. Til dæmis er kveðið á um að gögn sem séu tekin saman fyrir ráðherrafundi séu undanþegin upplýsingarétti. Þetta ákvæði nota stjórnvöld – með velþóknun úrskurðarnefndar – óspart til að leyna almenning skýrslum og öðrum samantektum sem augljóslega ættu að vera opinberar miðað við tilgang upplýsingalaga. Dæmi um þetta er skýrsla sem stjórnvöld tóku saman síðasta vetur um efnahagsleg áhrif af mögulegri rekstrarstöðvun WOW air. Skýrslan var samin fyrir ráðherranefnd og þótt almenningur hafi haft augljósa hagsmuni af að vita um innihald hennar þá er hún enn læst í skúffu. Nýleg útvíkkun upplýsingalaga, frá 24. júní 2019, bendir til að Alþingi vilji fremur styrkja upplýsingalög en veikja þau. Með breytingunum voru bæði dómstólar og þingið sett undir upplýsingalög og ráðinn sérstakur ráðgjafi um upplýsingarétt almennings. Það að úrskurðarnefnd skuli áfram beita þröngum lagatúlkunum bendir til þess að ástæða sé til að herða upplýsingalög enn þannig að ekki verði hægt að takmarka upplýsingarétt almennings með óeðlilega þröngum túlkunum. Í leiðinni má taka fleiri skref til að styrkja rétt almennings til upplýsinga. Fyrir nokkrum árum sagði stjórnmálamaður í aðdraganda kosninga að náttúran ætti að njóta vafans. Þegar deilt er um hvort upplýsingar í vörslu hins opinbera eigi að vera opinberar ætti almenningur að njóta vafans. Höfundur er ritstjóri fréttastofu Stöðvar 2, Vísis og Bylgjunnar. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Fjölmiðlar Stjórnsýsla Þórir Guðmundsson Mest lesið Hafa íslenskir neytendur sama rétt og evrópskir? Ásthildur Lóa Þórsdóttir,Ragnar Þór Ingólfsson Skoðun Ávinningur af endurhæfingu – aukum lífsgæðin Ólafur H. Jóhannsson Skoðun Skuldin við úthverfin Jóhanna Dýrunn Jónsdóttir Skoðun Til þeirra sem fagna Doktornum! Kristján Freyr Halldórsson Skoðun Áfram gakk – með kerfisgalla í bakpokanum Harpa Þorsteinsdóttir Skoðun Einelti er dauðans alvara Kolbrún Áslaugar Baldursdóttir Skoðun Ísrael á ekki heima á gleðileikum evrópskra sjónvarpsstöðva sem starfa í almannaþágu Stefán Jón Hafstein Skoðun Hefur þú heyrt þetta áður? Stefnir Húni Kristjánsson Skoðun Hringekja verðtryggingar og hárra vaxta Benedikt Gíslason Skoðun Málgögn og gervigreind Steinþór Steingrímsson,Einar Freyr Sigurðsson,Helga Hilmisdóttir Skoðun Skoðun Skoðun Ávinningur af endurhæfingu – aukum lífsgæðin Ólafur H. Jóhannsson skrifar Skoðun Hefur þú heyrt þetta áður? Stefnir Húni Kristjánsson skrifar Skoðun Hringekja verðtryggingar og hárra vaxta Benedikt Gíslason skrifar Skoðun Áfram gakk – með kerfisgalla í bakpokanum Harpa Þorsteinsdóttir skrifar Skoðun Til þeirra sem fagna Doktornum! Kristján Freyr Halldórsson skrifar Skoðun Skuldin við úthverfin Jóhanna Dýrunn Jónsdóttir skrifar Skoðun Málgögn og gervigreind Steinþór Steingrímsson,Einar Freyr Sigurðsson,Helga Hilmisdóttir skrifar Skoðun Réttlæti hins sterka. Gildra dómarans Jörgen Ingimar Hansson skrifar Skoðun Einelti er dauðans alvara Kolbrún Áslaugar Baldursdóttir skrifar Skoðun Hafa íslenskir neytendur sama rétt og evrópskir? Ásthildur Lóa Þórsdóttir,Ragnar Þór Ingólfsson skrifar Skoðun Sótt að réttindum kvenna — núna Svandís Svavarsdóttir skrifar Skoðun Afnám tilfærslu milli skattþrepa Breki Pálsson skrifar Skoðun Þegar heilinn sveltur: Tími til að endurhugsa stefnu í geðheilbrigðismálum Vigdís M. Jónsdóttir skrifar Skoðun Opið bréf til umhverfis-, orku- og loftslagsráðherra Bogi Ragnarsson skrifar Skoðun Íslenska þjóð, þú ert núna að gleyma Sighvatur Björgvinsson skrifar Skoðun Tölum íslensku um bíðandi börn: Uppgjöf, svarthol og lögbrot Vigdís Gunnarsdóttir skrifar Skoðun Fjórði hver vinnur í verslun og þjónustu Benedikt S. Benediktsson skrifar Skoðun Engin eftirspurn eftir Viðreisnar- og Samfylkingarmódelinu Andri Steinn Hilmarsson skrifar Skoðun Pabbar, mömmur, afar, ömmur Jón Pétur Zimsen skrifar Skoðun Vellíðan í vinnu Ingrid Kuhlman skrifar Skoðun Hefur vanfjármögnun sveitarfélaga áhrif á byggingarkostnað? Jón Ingi Hákonarson skrifar Skoðun Þar sem gervigreind er raunverulega að breyta öllu Björgmundur Örn Guðmundsson skrifar Skoðun Eru vegir fyrir ferðamenn mikilvægari en vegir fyrir fólk sem býr hér? Petrína Þórunn Jónsdóttir skrifar Skoðun Er Evrópa á villigötum? Efnahagsleg hnignun kallar á róttæka endurskoðun Eggert Sigurbergsson skrifar Skoðun Samræmd nálgun að öryggi og skilvirkni á ytri landamærum - Innleiðing EES á Íslandi Arngrímur Guðmundsson skrifar Skoðun Íslenskir flóttamenn - í okkar eigin landi Gunnar Magnús Diego skrifar Skoðun Ísrael á ekki heima á gleðileikum evrópskra sjónvarpsstöðva sem starfa í almannaþágu Stefán Jón Hafstein skrifar Skoðun Mótum framtíðina saman Jónína Hauksdóttir ,Magnús Þór Jónsson skrifar Skoðun Leikskóli þarf meira en þak og veggi. Kópavogsmódelið og Akureyrarleiðin sem leið að aukinni velferð barna Anna Elísa Hreiðarsdóttir,Svava Björg Mörk skrifar Skoðun Jákvæð áhrif dánaraðstoðar á sorgarferli aðstandenda og umönnunaraðila í Viktoríuríki í Ástralíu Ingrid Kuhlman skrifar Sjá meira
Þegar úrskurðarnefnd um upplýsingamál metur hvort opinberum aðila beri að veita almenningi upplýsingar, sem óskað er eftir, þá velur hún ítrekað að túlka upplýsingalög með þrengsta mögulega móti. Ekkert bendir til að það hafi verið ætlun löggjafans. Markmið laganna er þvert á móti skýrt frá upphafi, að „tryggja gegnsæi í stjórnsýslu“ og styrkja upplýsingarétt, lýðræði, aðhald fjölmiðla og traust almennings á stjórnsýslunni. Í athugasemdum við frumvarpið kemur skýrt fram að aðrir hagsmunir – svo sem ef upplýsingar teljast viðkvæmar – geti réttlætt „frávik frá meginreglu laganna“. Með öðrum orðum, það er meginregla að upplýsingar sem hið opinbera býr yfir séu opinberar en fráviksreglur geti réttlætt að þeim sé haldið frá almenningi. Það megi meina almenningi um upplýsingar í undantekningartilvikum. Í nýlegum úrskurði fara nefndarmenn í lögfræðilega loftfimleika til að komast að þeirri niðurstöðu að Ríkisútvarpinu beri ekki að upplýsa um nöfn umsækjenda um starf útvarpsstjóra. Niðurstaða úrskurðarnefndarinnar er nýjasta og augljósasta dæmið um ákvarðanir þar sem kosið er að túlka upplýsingalög þröngt fremur en vítt, í andstöðu við vilja löggjafans eins og hann birtist í lögunum og athugasemdum við þau. Í þessu máli skarst umboðsmaður Alþingis í leikinn. Í svari til Jakobs Bjarnar Grétarssonar á fréttastofu Stöðvar 2, Vísis og Bylgjunnar lýsir hann í smáatriðum hvernig nefndin hafi kosið að túlka lög til að styðja ákvörðun RÚV um að láta ekki umbeðnar upplýsingar af hendi. Umboðsmaður kemst á endanum að þeirri niðurstöðu að skýra þurfi lögin en lesa má milli línanna í bréfi hans að þörfin á því sé til komin vegna þessarar sérkennilegu afstöðu nefndarinnar. Þegar upplýsingalög voru sett 2012 höfðu þingmenn í huga reynsluna af hruninu og algjöru niðurbroti trausts á stjórnsýslunni. Þá hafði leyndarhyggja umlukið aðdraganda efnahags- og fjármálakreppunnar. Þegar hún svo skall á, nánast fyrirvaralaust, olli það gífurlegri bræði meðal almennings sem hafði engar vísbendingar fengið frá ráðamönnum um að alvarlegur vandi væri til staðar eða yfirvofandi. Þegar togstreita er milli réttar almennings til aðgangs að upplýsingum og viðleitni embættismanna til að halda þeim leyndum ætti almenningur að njóta vafans. Vísir/Vilhelm Meira en áratug síðar er eins og vilji sé innan stjórnsýslunnar til að setja lærdóm af þessari reynslu ofan í skúffu. Í lögfræði er kennt að undantekningar skuli túlka þröngt en meginreglur vítt. Úrskurðarnefnd virðist hins vegar hafi komið sér upp vinnureglu um að túlka undantekningar vítt en meginreglur þröngt. Líkt og umboðsmaður Alþingis bendir á er ástæða til að bæta lög þannig að skýrt sé hver vilji Alþingis er. Í leiðinni væri ekki úr vegi að taka fleiri skref til að auka upplýsingarétt almennings. Þannig eru undanþáguákvæði um gögn sem megi fara leynt, ekki vegna þess að þau þurfi að gera það eðlis þeirra vegna heldur vegna þess í hvaða tilgangi þau eru tekin saman. Til dæmis er kveðið á um að gögn sem séu tekin saman fyrir ráðherrafundi séu undanþegin upplýsingarétti. Þetta ákvæði nota stjórnvöld – með velþóknun úrskurðarnefndar – óspart til að leyna almenning skýrslum og öðrum samantektum sem augljóslega ættu að vera opinberar miðað við tilgang upplýsingalaga. Dæmi um þetta er skýrsla sem stjórnvöld tóku saman síðasta vetur um efnahagsleg áhrif af mögulegri rekstrarstöðvun WOW air. Skýrslan var samin fyrir ráðherranefnd og þótt almenningur hafi haft augljósa hagsmuni af að vita um innihald hennar þá er hún enn læst í skúffu. Nýleg útvíkkun upplýsingalaga, frá 24. júní 2019, bendir til að Alþingi vilji fremur styrkja upplýsingalög en veikja þau. Með breytingunum voru bæði dómstólar og þingið sett undir upplýsingalög og ráðinn sérstakur ráðgjafi um upplýsingarétt almennings. Það að úrskurðarnefnd skuli áfram beita þröngum lagatúlkunum bendir til þess að ástæða sé til að herða upplýsingalög enn þannig að ekki verði hægt að takmarka upplýsingarétt almennings með óeðlilega þröngum túlkunum. Í leiðinni má taka fleiri skref til að styrkja rétt almennings til upplýsinga. Fyrir nokkrum árum sagði stjórnmálamaður í aðdraganda kosninga að náttúran ætti að njóta vafans. Þegar deilt er um hvort upplýsingar í vörslu hins opinbera eigi að vera opinberar ætti almenningur að njóta vafans. Höfundur er ritstjóri fréttastofu Stöðvar 2, Vísis og Bylgjunnar.
Hafa íslenskir neytendur sama rétt og evrópskir? Ásthildur Lóa Þórsdóttir,Ragnar Þór Ingólfsson Skoðun
Ísrael á ekki heima á gleðileikum evrópskra sjónvarpsstöðva sem starfa í almannaþágu Stefán Jón Hafstein Skoðun
Skoðun Málgögn og gervigreind Steinþór Steingrímsson,Einar Freyr Sigurðsson,Helga Hilmisdóttir skrifar
Skoðun Hafa íslenskir neytendur sama rétt og evrópskir? Ásthildur Lóa Þórsdóttir,Ragnar Þór Ingólfsson skrifar
Skoðun Þegar heilinn sveltur: Tími til að endurhugsa stefnu í geðheilbrigðismálum Vigdís M. Jónsdóttir skrifar
Skoðun Engin eftirspurn eftir Viðreisnar- og Samfylkingarmódelinu Andri Steinn Hilmarsson skrifar
Skoðun Eru vegir fyrir ferðamenn mikilvægari en vegir fyrir fólk sem býr hér? Petrína Þórunn Jónsdóttir skrifar
Skoðun Er Evrópa á villigötum? Efnahagsleg hnignun kallar á róttæka endurskoðun Eggert Sigurbergsson skrifar
Skoðun Samræmd nálgun að öryggi og skilvirkni á ytri landamærum - Innleiðing EES á Íslandi Arngrímur Guðmundsson skrifar
Skoðun Ísrael á ekki heima á gleðileikum evrópskra sjónvarpsstöðva sem starfa í almannaþágu Stefán Jón Hafstein skrifar
Skoðun Leikskóli þarf meira en þak og veggi. Kópavogsmódelið og Akureyrarleiðin sem leið að aukinni velferð barna Anna Elísa Hreiðarsdóttir,Svava Björg Mörk skrifar
Skoðun Jákvæð áhrif dánaraðstoðar á sorgarferli aðstandenda og umönnunaraðila í Viktoríuríki í Ástralíu Ingrid Kuhlman skrifar
Hafa íslenskir neytendur sama rétt og evrópskir? Ásthildur Lóa Þórsdóttir,Ragnar Þór Ingólfsson Skoðun
Ísrael á ekki heima á gleðileikum evrópskra sjónvarpsstöðva sem starfa í almannaþágu Stefán Jón Hafstein Skoðun