Viska kattarins eða fé til Hagstofunnar? Kári Gautason skrifar 19. júlí 2021 11:30 Í ævintýri Lewis Carroll frá 1865 spyr Lísa köttinn á vegamótum í Undralandi í hvora áttina hún skuli halda. Hann svarar því glottandi að það fari nú svolítið eftir því hvert hún sé að fara. Hún segir að það skipti hana litlu svo fremi að hún komist eitthvert. Kötturinn svarar að það gildi þá einu hvora leiðina hún velji. Hún muni komast á leið ef hún haldi nógu lengi áfram. Viska kattarins kom mér í hug þegar ég glímdi við tiltölulega einfalda spurningu: Hverjar eru tekjur bænda? Um daginn voru birtar tölur um regluleg laun launafólks á árinu 2020 af Hagstofu Íslands. Niðurstaðan var sú að laun höfðu hækkað, lægstu launin mest og hærri launin minna. Helmingur launafólks var með regluleg laun á bilinu 480 til 749 þúsund krónur á mánuði. Mælistika á stefnumarkmið Ísland, líkt og þorri þjóða í heiminum styður sinn landbúnað, bæði með tollvernd og beinum framlögum. Það er gert á grunni búvörulaga sem hafa meðal annars það markmið að kjör þeirra sem stunda landbúnað séu í sem nánustu samræmi við kjör annarra stétta. Þetta markmið má rekja til afurðasölu- og kjötsölulaga frá því í kreppunni miklu. En þegar þau voru sett var Ísland sveitaþjóð, mun stærri hluti landsmanna bjó í sveit en nú er og það fólk sem bjó á mölinni var nýkomið úr sveitinni. Sambærileg ákvæði um að tryggja sanngjörn lífskjör fyrir bændur má finna í lagabálkum Evrópusambandsins og Bandaríkja Norður-Ameríku sem um landbúnað fjalla. Laun bænda ættu því að vera ein helsta mælistikann á það hvort stuðningur við landbúnað sé að ná markmiði sínu. 330 þúsund líklega vanáætlun Það er hinsvegar ákaflega snúið að öðlast gott mat á því hver raunlaun bænda eru. Bændur eru atvinnurekendur en ekki launafólk. Margir kjósa að greiða sér lág laun – vitandi að peningar sem þeir skilja eftir í búinu geti ávaxtað sig ágætlega með því að fjárfesta í búskapnum. Því þyrfti að hafa vitneskju bæði um eignastöðu og tekjur bænda, ásamt því að hafa gott mat á fjölda vinnustunda í landbúnaði – til þess að staðla tekjurnar miðað við fastan fjölda vinnustunda. Nánast ekkert af þessu er til staðar í nægjanlega góðum gæðum til þess að fullyrða eithvað um það hvort að laun bænda séu að hækka, lækka eða hvort að þau séu í nánu samræmi við kjör annarra stétta. Bestu upplýsingarnar eru uppgjör Hagstofunnar á afkomu landbúnaðarins – en þau miða að því að hægt sé að meta hversu mikið endurgjald er til hinna ýmsu framleiðsluþátta, vinnuafls, lands og fjármagns. Sé endurgjaldið dregið frá verðmætunum sem eftir verða fæst mat á það sem bóndinn sjálfur heldur eftir. Sé þessi stærð, auk launagreiðslna tekin saman og sett í samhengi við vinnumagnsmat Hagstofunnar og staðlað upp í 1500 stunda ársverk, fæst sú niðurstaða að launagreiðslur per bónda séu um 330 þúsund krónur á mánuði (árið 2019). Það er sennilega vanáætlað, vegna þess að erfitt er að áætla vinnutíma bænda, en getur hinsvegar gefið vísbendingu. Kostajarðir metnar sem smábíll Alltaf er varhugavert að álykta á grunni meðaltala. Bændur eru ólíkir og líklega er verulegur tekjuójöfnuður á milli bænda eftir búgreinum. Nærtækt dæmi eru sauðfjárbændur, en afurðaverð á lambakjöti hrundi fyrir að verða hálfum áratug og hefur lítið haggast síðan. Þess hlýtur að sjá stað í tekjum þeirra á meðan öðrum bændum hefur vegnað betur. Upplýsingar um þetta hljóta að vera mikilvægar til þess að taka ákvarðanir um betrumbætur. Þetta er ekki séríslenskt fyrirbrigði. Hagstofa Evrópusambandsins hefur fjallað nokkuð um þetta og reynir að nálgast þessar stærðir með því að vinna grunngögnin, þannig að minni búum, sem oft eru ekki heilt ársverk eru fjarlægð og svo framvegis. Þá notar Bandaríska landbúnaðarráðuneytið þá aðferð að taka saman allar tekjur bænda og gera upp eftir hvort þær eru runnar úr búskapnum eða utan bús. Þá leggja þeir mat á eignastöðu bænda með því að reikna markaðsverð á jarðirnar. Slíkt er ekki gert á Íslandi og eru flestar bújarðir, þó að kostajarðir séu, verðmetnar á fáein hundruð þúsund, eða álíka og notaður smábíll. Greina þarf afkomuna betur Ég tel að betrumbæta þyrfti hagtölur landbúnaðarins með því að greina afkomu bænda betur. Fyrir áratug var Hagþjónusta landbúnaðarins lögð niður og verkefnin flutt til Hagstofu Íslands og Landbúnaðarháskólans. Það virðist hinsvegar hafa gleymst að færa Hagstofunni aukið fé til þess að sinna þessum verkefnum. Áður en valdar eru leiðir í kjaramálum bænda og ákvarðanir teknar um hvernig uppfylla eigi markmið búvörulaga um sambærileg kjör, væri gott og nauðsynlegt að vita meira. Skynsamlegt væri að huga að þessu atriði þegar Hagstofu Íslands er skammtað fé á næstu fjárlögum svo að hægt sé að meta árangur af stuðningi við landbúnað á grunni markmiða þeirra laga sem um hann fjalla. Að öðrum kosti verður bara að fara að ráðum kattarins með glottið og halda áfram út í buskann nógu lengi til þess að það miði í rétta átt. Höfundur er sérfræðingur hjá Bændasamtökunum. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Landbúnaður Kári Gautason Skoðun: Kosningar 2021 Mest lesið Halldór 4. 10. 2025 Halldór Barnafjölskyldur í Reykjavík eiga betra skilið Þorbjörg Sigríður Gunnlaugsdóttir Skoðun Kæra Epli, skilur þú mig? Lilja Dögg Jónsdóttir Skoðun Leikskóli þarf meira en þak og veggi. Kópavogsmódelið og Akureyrarleiðin sem leið að aukinni velferð barna Anna Elísa Hreiðarsdóttir,Svava Björg Mörk Skoðun Þorgerður og erlendu dómstólarnir Hjörtur J. Guðmundsson Skoðun Lyftum umræðunni á örlítið hærra plan Jóna Hlíf Halldórsdóttir Skoðun Jákvæð áhrif dánaraðstoðar á sorgarferli aðstandenda og umönnunaraðila í Viktoríuríki í Ástralíu Ingrid Kuhlman Skoðun 752 dánir vegna geðheilsuvanda – enginn vegna fjölþáttaógnar Grímur Atlason Skoðun Transumræðan og ruglið um fjölda kynja Einar Steingrímsson Skoðun 7 milljarða húsnæðisstuðningur afnuminn… en hvað kemur í staðinn? Vilhjálmur Hilmarsson Skoðun Skoðun Skoðun Leikskóli þarf meira en þak og veggi. Kópavogsmódelið og Akureyrarleiðin sem leið að aukinni velferð barna Anna Elísa Hreiðarsdóttir,Svava Björg Mörk skrifar Skoðun Jákvæð áhrif dánaraðstoðar á sorgarferli aðstandenda og umönnunaraðila í Viktoríuríki í Ástralíu Ingrid Kuhlman skrifar Skoðun Kæra Epli, skilur þú mig? Lilja Dögg Jónsdóttir skrifar Skoðun Þorgerður og erlendu dómstólarnir Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Barnafjölskyldur í Reykjavík eiga betra skilið Þorbjörg Sigríður Gunnlaugsdóttir skrifar Skoðun Lyftum umræðunni á örlítið hærra plan Jóna Hlíf Halldórsdóttir skrifar Skoðun Lykillinn að hamingju og heilbrigði skrifar Skoðun Staða bænda styrkt Hanna Katrín Friðriksson skrifar Skoðun Transumræðan og ruglið um fjölda kynja Einar Steingrímsson skrifar Skoðun Leikskólar eru ekki munaður Íris Eva Gísladóttir skrifar Skoðun Vísindarannsóknir og þróun – til umhugsunar í tiltekt Þorgerður J. Einarsdóttir skrifar Skoðun 752 dánir vegna geðheilsuvanda – enginn vegna fjölþáttaógnar Grímur Atlason skrifar Skoðun Foreldrar þurfa bara að vera duglegri Björg Magnúsdóttir skrifar Skoðun Kópavogsmódelið – sveigjanleiki á pappír, en álag á foreldrar í raun og veru Örn Arnarson skrifar Skoðun Dýrkeypt eftirlitsleysi Lilja Björk Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Uppgjöf Reykjavíkurborgar í leikskólamálum Finnbjörn A. Hermannsson,Sonja Ýr Þorbergsdóttir skrifar Skoðun Svindl eða sjálfsvernd? Sigurður Árni Reynisson skrifar Skoðun Magga Stína! Helga Völundardóttir skrifar Skoðun Mannauðurinn á vinnustaðnum þarf góða innivist til að dafna Ásta Logadóttir skrifar Skoðun Þetta er námið sem lifir áfram Bryngeir Valdimarsson skrifar Skoðun Árborg - spennandi kostur fyrir öll Guðný Björk Pálmadóttir skrifar Skoðun Tökum á glæpahópum af meiri þunga Þorbjörg Sigríður Gunnlaugsdóttir skrifar Skoðun Minntist ekkert á Evrópusambandið Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Hugsum stórt í skipulags- og samgöngumálum Hilmar Ingimundarson skrifar Skoðun Eitt eilífðar smáblóm Þorgerður Katrín Gunnarsdóttir skrifar Skoðun Betri mönnun er lykillinn Skúli Helgason,Sabine Leskopf skrifar Skoðun Borgarhönnunarstefna, sú fyrsta sinnar tegundar í Reykjavík Dóra Björt Guðjónsdóttir skrifar Skoðun Hversu oft á að fresta framtíðinni? Erna Magnúsdóttir,Stefán Þórarinn Sigurðsson skrifar Skoðun Getur Ísland staðið fremst í heilsutækni? Arna Harðardóttir skrifar Skoðun Slæm innivist skerðir afköst og hækkar kostnað Ingibjörg Magnúsdóttir skrifar Sjá meira
Í ævintýri Lewis Carroll frá 1865 spyr Lísa köttinn á vegamótum í Undralandi í hvora áttina hún skuli halda. Hann svarar því glottandi að það fari nú svolítið eftir því hvert hún sé að fara. Hún segir að það skipti hana litlu svo fremi að hún komist eitthvert. Kötturinn svarar að það gildi þá einu hvora leiðina hún velji. Hún muni komast á leið ef hún haldi nógu lengi áfram. Viska kattarins kom mér í hug þegar ég glímdi við tiltölulega einfalda spurningu: Hverjar eru tekjur bænda? Um daginn voru birtar tölur um regluleg laun launafólks á árinu 2020 af Hagstofu Íslands. Niðurstaðan var sú að laun höfðu hækkað, lægstu launin mest og hærri launin minna. Helmingur launafólks var með regluleg laun á bilinu 480 til 749 þúsund krónur á mánuði. Mælistika á stefnumarkmið Ísland, líkt og þorri þjóða í heiminum styður sinn landbúnað, bæði með tollvernd og beinum framlögum. Það er gert á grunni búvörulaga sem hafa meðal annars það markmið að kjör þeirra sem stunda landbúnað séu í sem nánustu samræmi við kjör annarra stétta. Þetta markmið má rekja til afurðasölu- og kjötsölulaga frá því í kreppunni miklu. En þegar þau voru sett var Ísland sveitaþjóð, mun stærri hluti landsmanna bjó í sveit en nú er og það fólk sem bjó á mölinni var nýkomið úr sveitinni. Sambærileg ákvæði um að tryggja sanngjörn lífskjör fyrir bændur má finna í lagabálkum Evrópusambandsins og Bandaríkja Norður-Ameríku sem um landbúnað fjalla. Laun bænda ættu því að vera ein helsta mælistikann á það hvort stuðningur við landbúnað sé að ná markmiði sínu. 330 þúsund líklega vanáætlun Það er hinsvegar ákaflega snúið að öðlast gott mat á því hver raunlaun bænda eru. Bændur eru atvinnurekendur en ekki launafólk. Margir kjósa að greiða sér lág laun – vitandi að peningar sem þeir skilja eftir í búinu geti ávaxtað sig ágætlega með því að fjárfesta í búskapnum. Því þyrfti að hafa vitneskju bæði um eignastöðu og tekjur bænda, ásamt því að hafa gott mat á fjölda vinnustunda í landbúnaði – til þess að staðla tekjurnar miðað við fastan fjölda vinnustunda. Nánast ekkert af þessu er til staðar í nægjanlega góðum gæðum til þess að fullyrða eithvað um það hvort að laun bænda séu að hækka, lækka eða hvort að þau séu í nánu samræmi við kjör annarra stétta. Bestu upplýsingarnar eru uppgjör Hagstofunnar á afkomu landbúnaðarins – en þau miða að því að hægt sé að meta hversu mikið endurgjald er til hinna ýmsu framleiðsluþátta, vinnuafls, lands og fjármagns. Sé endurgjaldið dregið frá verðmætunum sem eftir verða fæst mat á það sem bóndinn sjálfur heldur eftir. Sé þessi stærð, auk launagreiðslna tekin saman og sett í samhengi við vinnumagnsmat Hagstofunnar og staðlað upp í 1500 stunda ársverk, fæst sú niðurstaða að launagreiðslur per bónda séu um 330 þúsund krónur á mánuði (árið 2019). Það er sennilega vanáætlað, vegna þess að erfitt er að áætla vinnutíma bænda, en getur hinsvegar gefið vísbendingu. Kostajarðir metnar sem smábíll Alltaf er varhugavert að álykta á grunni meðaltala. Bændur eru ólíkir og líklega er verulegur tekjuójöfnuður á milli bænda eftir búgreinum. Nærtækt dæmi eru sauðfjárbændur, en afurðaverð á lambakjöti hrundi fyrir að verða hálfum áratug og hefur lítið haggast síðan. Þess hlýtur að sjá stað í tekjum þeirra á meðan öðrum bændum hefur vegnað betur. Upplýsingar um þetta hljóta að vera mikilvægar til þess að taka ákvarðanir um betrumbætur. Þetta er ekki séríslenskt fyrirbrigði. Hagstofa Evrópusambandsins hefur fjallað nokkuð um þetta og reynir að nálgast þessar stærðir með því að vinna grunngögnin, þannig að minni búum, sem oft eru ekki heilt ársverk eru fjarlægð og svo framvegis. Þá notar Bandaríska landbúnaðarráðuneytið þá aðferð að taka saman allar tekjur bænda og gera upp eftir hvort þær eru runnar úr búskapnum eða utan bús. Þá leggja þeir mat á eignastöðu bænda með því að reikna markaðsverð á jarðirnar. Slíkt er ekki gert á Íslandi og eru flestar bújarðir, þó að kostajarðir séu, verðmetnar á fáein hundruð þúsund, eða álíka og notaður smábíll. Greina þarf afkomuna betur Ég tel að betrumbæta þyrfti hagtölur landbúnaðarins með því að greina afkomu bænda betur. Fyrir áratug var Hagþjónusta landbúnaðarins lögð niður og verkefnin flutt til Hagstofu Íslands og Landbúnaðarháskólans. Það virðist hinsvegar hafa gleymst að færa Hagstofunni aukið fé til þess að sinna þessum verkefnum. Áður en valdar eru leiðir í kjaramálum bænda og ákvarðanir teknar um hvernig uppfylla eigi markmið búvörulaga um sambærileg kjör, væri gott og nauðsynlegt að vita meira. Skynsamlegt væri að huga að þessu atriði þegar Hagstofu Íslands er skammtað fé á næstu fjárlögum svo að hægt sé að meta árangur af stuðningi við landbúnað á grunni markmiða þeirra laga sem um hann fjalla. Að öðrum kosti verður bara að fara að ráðum kattarins með glottið og halda áfram út í buskann nógu lengi til þess að það miði í rétta átt. Höfundur er sérfræðingur hjá Bændasamtökunum.
Leikskóli þarf meira en þak og veggi. Kópavogsmódelið og Akureyrarleiðin sem leið að aukinni velferð barna Anna Elísa Hreiðarsdóttir,Svava Björg Mörk Skoðun
Jákvæð áhrif dánaraðstoðar á sorgarferli aðstandenda og umönnunaraðila í Viktoríuríki í Ástralíu Ingrid Kuhlman Skoðun
Skoðun Leikskóli þarf meira en þak og veggi. Kópavogsmódelið og Akureyrarleiðin sem leið að aukinni velferð barna Anna Elísa Hreiðarsdóttir,Svava Björg Mörk skrifar
Skoðun Jákvæð áhrif dánaraðstoðar á sorgarferli aðstandenda og umönnunaraðila í Viktoríuríki í Ástralíu Ingrid Kuhlman skrifar
Skoðun Kópavogsmódelið – sveigjanleiki á pappír, en álag á foreldrar í raun og veru Örn Arnarson skrifar
Skoðun Uppgjöf Reykjavíkurborgar í leikskólamálum Finnbjörn A. Hermannsson,Sonja Ýr Þorbergsdóttir skrifar
Skoðun Borgarhönnunarstefna, sú fyrsta sinnar tegundar í Reykjavík Dóra Björt Guðjónsdóttir skrifar
Leikskóli þarf meira en þak og veggi. Kópavogsmódelið og Akureyrarleiðin sem leið að aukinni velferð barna Anna Elísa Hreiðarsdóttir,Svava Björg Mörk Skoðun
Jákvæð áhrif dánaraðstoðar á sorgarferli aðstandenda og umönnunaraðila í Viktoríuríki í Ástralíu Ingrid Kuhlman Skoðun