Patrice Lumumba og sjálfstæðisbaráttan í Kongó Gylfi Páll Hersir skrifar 14. júlí 2022 10:02 Nýverið mátti heyra fréttir af tönn úr Patrice Lumumba, eina líkamshlutanum sem til er af þeim merka afríska baráttumanni gegn heimsvaldastefnu og fyrir sjálfsákvörðunarrétti þjóða. Tönnin var jarðsett með viðhöfn 30. júní s.l. á vegum ríkisstjórnar Lýðstjórnarlýðveldis Kongó (DRC; hét áður Kongó-Kinshasa og síðar Zaíre til 1997), sextíu og einu ári eftir að Lumumba var tekinn af lífi. Þann sama dag voru 62 ár liðin frá sjálfstæði landsins, formlega laus undan nýlendukúgun Belga. Aðskilnaðarsinnar í Kongó, studdir af Belgum, tóku Lumumba af lífi 17. janúar 1961. Þeir létu búta líkama hans í sundur og leysa upp í brennisteinssýru af ótta við að gröf hans yrði sameiningartákn þeirra sem berjast gegn arðráni, kúgum og lögmæti nýlendustjórna í Kongó og víðar. Belgískur lögreglumaður sem fylgdist með ósköpunum tók tönnina og geymdi heima hjá sér í nokkra áratugi. Við nýliðna athöfn söfnuðust þúsundir saman í götum höfuðborgarinnar Kinshasa til þess að votta leiðtoga sjálfstæðisbaráttu landsins og jafnframt fyrsta forsætisráðherra landsins virðingu sína. Viðhöfnin átti þó fátt skylt við arfleið hans. Hana sóttu utanríkisráðherra Belgíu, forsetar Lýðstjórnarlýðveldis Kongó og Lýðveldisins Kongó (stundum kallað Vestur-Kongó eða Kongó-Brazzaville) ásamt sendiherrum ýmissa Afríkuríkja. Filippus Belgíukonungur var þarna mánuði fyrir viðhöfnina, fyrstur konunga Belgíu eftir sjálfstæði Kongó. Hann viðurkenndi ólíkt fyrirrennurum sínum að nýlendustjórn Belga hefði verið rasísk og framferðið óafsakanlegt en neitaði að biðjast afsökunar á því. En hver var Lumumba? Af hverju mætti hann slíkri illsku Bandaríkjastjórnar og annarra heimsvaldaríkja. Hvaða lærdóma má draga af þessari sögu? Hér er farið yfir það. Heimsvaldaríkin í Evrópu komu saman á ráðstefnu í Berlín 1885 og skiptu Afríku á milli sín. Konungur Belgíu, Leopold II fékk Kongó í sinn einkahlut. Frá lokum áttunda áratugar 18. aldar og fram til 1919 er talið að um 10 milljónir manna hafi fallið í landinu vegna harðneskju belgíska nýlenduveldisins samkvæmt nýlegu mati nefndar á vegum ríkisstjórnar Belgíu. Skelfilegar frásagnir eru til frá þessum tíma. Lumumba hafði verið starfsmaður hjá póstinum og tók þátt í að stofna Þjóðfrelsishreyfingu Kongó árið 1958, fyrstu stjórnmálasamtök landsins. Á þessum tíma var Kongó eitt þeirra landa í heiminum sem réð yfir hvað mestu af náttúruauðæfum á borð við kopar, úraníum, kóbalti, demöntum og gúmmí. Belgísk, frönsk og bandarísk fyrirtæki voru staðráðin í að eyða sem minnstu í að komast yfir þessi auðæfi og viðhalda hörmulegum lífsskilyrðum og vinnuaðstæðum í landinu til þess að græða sem mest. Á þessum tíma var vaxandi stuðningur við sjálfstæði nýlendna. Belgíustjórn lét undan þrýstingi og lét sem hún samþykkti sjálfstæði Kongó í júní 1960. Á sama tíma vann hún hörðum höndum að því að finna leið til þess að geta haldið tökum sínum á landinu og auðlindum þess. Á hátíðarsamkomu í tilefni sjálfstæðisins 1960 var ekki var gert ráð fyrir að Lumumba héldi ræðu. Hann sté samt í ræðustól og var áhrifamikilli ræðu hans útvarpað. “Enginn Kongóbúi sem er verðugur nafnsins getur nokkru sinni gleymt því að við börðumst til þess að öðlast sjálfstæði“, sagði Lumumba, “baráttu þar sem öllu var kostað til. Við erum stolt af þeirri baráttu þrátt fyrir tárin sem féllu og blóðið sem rann vegna þess að hún var göfug og réttlát, og óhjákvæmileg til þess að binda enda á þann niðurlægjandi þrældóm sem var þröngvað upp á okkur með valdi.” “Sárin, sem eru til vitnis um hlutskipti okkar undir 80 ára langri nýlendustjórn, eru enn ekki gróin og of sársaukamikil til þess að hægt sé að nema þau úr minni okkar,” hélt hann áfram. “Við höfum unnið þrælavinnu baki brotnu fyrir laun sem nægðu hvorki til þess að brauðfæða okkur, afla klæða og húsnæðis né ala upp börnin okkar.” Malcolm X, hinn merki baráttumaður fyrir réttindum blökkumanna, minntist fordæmis Lumumba á opinberum fundi þrem árum eftir dauða hans. “Hann óttaðist engan,” sagði Malcolm. “Þeim tókst ekki kaupa hann, ekki að hræða hann, ekki að ná til hans. Hvers vegna var það? Hann sagði við konung Belgíu: Heyrðu, þú kannt að hafa veitt okkur frelsi, þú kannt að hafa veitt okkur sjálfstæði, en við munum aldrei gleyma fórnarkostnaðinum.“ Heimsvaldaríkin undir forystu Bandaríkjanna og Belgíu reyndu nú allt hvað þau gátu til þess að losa sig við Lumumba. Bandaríska leyniþjónustan (CIA) skipulagði aftöku hans, það er “brýnt grundvallarmarkmið,” skrifað Allen Dulles forstjóri CIA í plaggi fyrir Bandaríkjaþing sem var gert opinbert 1975. Innan við tveimur vikum eftir að Kongó hlaut sjálfstæði, hafði Belgíustjórn skipulagt aðskilnaðarhreyfingu í hinu málmauðuga Katanga héraði, en þar höfðu bandarísk og evrópsk fyrirtæki mikilla hagsmuna að gæta. Auðugur kaupsýslumaður, Moise Tshombe, lýsti yfir aðskilnaði héraðsins frá Kongó 11. júlí 1960. Belgíustjórn sendi þegar í stað 10.000 manna herlið til að verja aðskilnaðarsinnanna. Það var þá sem Lumumba gerði afdrifarík mistök. Hann fór fram á að Sameinuðu þjóðirnar sendu „friðargæslusveitir” til landsins. Herlið upp á 8.000 manns kom í júlílok. Þessar sveitir horfðu aðgerðalausar á þegar hersveit studd af Bandaríkjunum setti Lumumba af í september 1960 undir forystu Joseph Mobutu. Takið eftir því að flokkur Lumumba hafði sigrað í kosningum eftir sjálfstæði landsins og Lumumba var því réttkjörinn leiðtogi landsins. Mobuto var forseti og einræðisherra landsins frá 1965 til 1997. Bandaríkin, Frakkland og Belgía studdu Mobuto alla tíð og eins átti hann í góðu sambandi við apartheid-stjórnina í Suður-Afríku. Friðargæslusveitirnar lokuðu fyrir útvarpssendingar ríkisstjórnar Lumumba og afvopnuðu hersveitir sem fylgdu honum að málum. Lumumba var síðan hundeltur, handtekinn og afhentur hersveitum Tshombe sem tóku hann af lífi. Thomas Sankara er vel þekktur í Afríku og víðar sem leiðtogi byltingarinnar í Burkina Faso í Vestur-Afríku og forseti landsins frá 1983 til 1987. Spurður um Lumumba í viðtali við Radio Havana í ágúst 1987, sagði hann: “Patrice Lumumba er tákn. Þegar ég sé afturhaldssama Afríkubúa, samtímamenn þessarar hetju sem voru ófærir um að taka jafnvel minnstu framförum í samskiptum við hann, þá sé ég brjóstumkennanlegt og fyrirlitlegt fólk sem stendur fyrir framan stórkostlegt listaverk og kann ekki að meta það.” Höfundur er áhugasamur um það sem gerst í heiminum, tók þátt í baráttunni gegn apartheid í Suður-Afríku og hefur margoft komið til Austur-Afríku. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Gylfi Páll Hersir Austur-Kongó Mest lesið Engin eftirspurn eftir Viðreisnar- og Samfylkingarmódelinu Andri Steinn Hilmarsson Skoðun Pabbar, mömmur, afar, ömmur Jón Pétur Zimsen Skoðun Íslenska þjóð, þú ert núna að gleyma Sighvatur Björgvinsson Skoðun Opið bréf til umhverfis-, orku- og loftslagsráðherra Bogi Ragnarsson Skoðun Þegar heilinn sveltur: Tími til að endurhugsa stefnu í geðheilbrigðismálum Vigdís M. Jónsdóttir Skoðun Þar sem gervigreind er raunverulega að breyta öllu Björgmundur Örn Guðmundsson Skoðun Tölum íslensku um bíðandi börn: Uppgjöf, svarthol og lögbrot Vigdís Gunnarsdóttir Skoðun Afnám tilfærslu milli skattþrepa Breki Pálsson Skoðun Vellíðan í vinnu Ingrid Kuhlman Skoðun Hefur vanfjármögnun sveitarfélaga áhrif á byggingarkostnað? Jón Ingi Hákonarson Skoðun Skoðun Skoðun Sótt að réttindum kvenna — núna Svandís Svavarsdóttir skrifar Skoðun Afnám tilfærslu milli skattþrepa Breki Pálsson skrifar Skoðun Þegar heilinn sveltur: Tími til að endurhugsa stefnu í geðheilbrigðismálum Vigdís M. Jónsdóttir skrifar Skoðun Opið bréf til umhverfis-, orku- og loftslagsráðherra Bogi Ragnarsson skrifar Skoðun Íslenska þjóð, þú ert núna að gleyma Sighvatur Björgvinsson skrifar Skoðun Tölum íslensku um bíðandi börn: Uppgjöf, svarthol og lögbrot Vigdís Gunnarsdóttir skrifar Skoðun Fjórði hver vinnur í verslun og þjónustu Benedikt S. Benediktsson skrifar Skoðun Engin eftirspurn eftir Viðreisnar- og Samfylkingarmódelinu Andri Steinn Hilmarsson skrifar Skoðun Pabbar, mömmur, afar, ömmur Jón Pétur Zimsen skrifar Skoðun Vellíðan í vinnu Ingrid Kuhlman skrifar Skoðun Hefur vanfjármögnun sveitarfélaga áhrif á byggingarkostnað? Jón Ingi Hákonarson skrifar Skoðun Þar sem gervigreind er raunverulega að breyta öllu Björgmundur Örn Guðmundsson skrifar Skoðun Eru vegir fyrir ferðamenn mikilvægari en vegir fyrir fólk sem býr hér? Petrína Þórunn Jónsdóttir skrifar Skoðun Er Evrópa á villigötum? Efnahagsleg hnignun kallar á róttæka endurskoðun Eggert Sigurbergsson skrifar Skoðun Samræmd nálgun að öryggi og skilvirkni á ytri landamærum - Innleiðing EES á Íslandi Arngrímur Guðmundsson skrifar Skoðun Íslenskir flóttamenn - í okkar eigin landi Gunnar Magnús Diego skrifar Skoðun Ísrael á ekki heima á gleðileikum evrópskra sjónvarpsstöðva sem starfa í almannaþágu Stefán Jón Hafstein skrifar Skoðun Mótum framtíðina saman Jónína Hauksdóttir ,Magnús Þór Jónsson skrifar Skoðun Leikskóli þarf meira en þak og veggi. Kópavogsmódelið og Akureyrarleiðin sem leið að aukinni velferð barna Anna Elísa Hreiðarsdóttir,Svava Björg Mörk skrifar Skoðun Jákvæð áhrif dánaraðstoðar á sorgarferli aðstandenda og umönnunaraðila í Viktoríuríki í Ástralíu Ingrid Kuhlman skrifar Skoðun Kæra Epli, skilur þú mig? Lilja Dögg Jónsdóttir skrifar Skoðun Þorgerður og erlendu dómstólarnir Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Barnafjölskyldur í Reykjavík eiga betra skilið Þorbjörg Sigríður Gunnlaugsdóttir skrifar Skoðun Lyftum umræðunni á örlítið hærra plan Jóna Hlíf Halldórsdóttir skrifar Skoðun Lykillinn að hamingju og heilbrigði Auður Kjartansdóttir skrifar Skoðun Staða bænda styrkt Hanna Katrín Friðriksson skrifar Skoðun Transumræðan og ruglið um fjölda kynja Einar Steingrímsson skrifar Skoðun Leikskólar eru ekki munaður Íris Eva Gísladóttir skrifar Skoðun Vísindarannsóknir og þróun – til umhugsunar í tiltekt Þorgerður J. Einarsdóttir skrifar Skoðun 752 dánir vegna geðheilsuvanda – enginn vegna fjölþáttaógnar Grímur Atlason skrifar Sjá meira
Nýverið mátti heyra fréttir af tönn úr Patrice Lumumba, eina líkamshlutanum sem til er af þeim merka afríska baráttumanni gegn heimsvaldastefnu og fyrir sjálfsákvörðunarrétti þjóða. Tönnin var jarðsett með viðhöfn 30. júní s.l. á vegum ríkisstjórnar Lýðstjórnarlýðveldis Kongó (DRC; hét áður Kongó-Kinshasa og síðar Zaíre til 1997), sextíu og einu ári eftir að Lumumba var tekinn af lífi. Þann sama dag voru 62 ár liðin frá sjálfstæði landsins, formlega laus undan nýlendukúgun Belga. Aðskilnaðarsinnar í Kongó, studdir af Belgum, tóku Lumumba af lífi 17. janúar 1961. Þeir létu búta líkama hans í sundur og leysa upp í brennisteinssýru af ótta við að gröf hans yrði sameiningartákn þeirra sem berjast gegn arðráni, kúgum og lögmæti nýlendustjórna í Kongó og víðar. Belgískur lögreglumaður sem fylgdist með ósköpunum tók tönnina og geymdi heima hjá sér í nokkra áratugi. Við nýliðna athöfn söfnuðust þúsundir saman í götum höfuðborgarinnar Kinshasa til þess að votta leiðtoga sjálfstæðisbaráttu landsins og jafnframt fyrsta forsætisráðherra landsins virðingu sína. Viðhöfnin átti þó fátt skylt við arfleið hans. Hana sóttu utanríkisráðherra Belgíu, forsetar Lýðstjórnarlýðveldis Kongó og Lýðveldisins Kongó (stundum kallað Vestur-Kongó eða Kongó-Brazzaville) ásamt sendiherrum ýmissa Afríkuríkja. Filippus Belgíukonungur var þarna mánuði fyrir viðhöfnina, fyrstur konunga Belgíu eftir sjálfstæði Kongó. Hann viðurkenndi ólíkt fyrirrennurum sínum að nýlendustjórn Belga hefði verið rasísk og framferðið óafsakanlegt en neitaði að biðjast afsökunar á því. En hver var Lumumba? Af hverju mætti hann slíkri illsku Bandaríkjastjórnar og annarra heimsvaldaríkja. Hvaða lærdóma má draga af þessari sögu? Hér er farið yfir það. Heimsvaldaríkin í Evrópu komu saman á ráðstefnu í Berlín 1885 og skiptu Afríku á milli sín. Konungur Belgíu, Leopold II fékk Kongó í sinn einkahlut. Frá lokum áttunda áratugar 18. aldar og fram til 1919 er talið að um 10 milljónir manna hafi fallið í landinu vegna harðneskju belgíska nýlenduveldisins samkvæmt nýlegu mati nefndar á vegum ríkisstjórnar Belgíu. Skelfilegar frásagnir eru til frá þessum tíma. Lumumba hafði verið starfsmaður hjá póstinum og tók þátt í að stofna Þjóðfrelsishreyfingu Kongó árið 1958, fyrstu stjórnmálasamtök landsins. Á þessum tíma var Kongó eitt þeirra landa í heiminum sem réð yfir hvað mestu af náttúruauðæfum á borð við kopar, úraníum, kóbalti, demöntum og gúmmí. Belgísk, frönsk og bandarísk fyrirtæki voru staðráðin í að eyða sem minnstu í að komast yfir þessi auðæfi og viðhalda hörmulegum lífsskilyrðum og vinnuaðstæðum í landinu til þess að græða sem mest. Á þessum tíma var vaxandi stuðningur við sjálfstæði nýlendna. Belgíustjórn lét undan þrýstingi og lét sem hún samþykkti sjálfstæði Kongó í júní 1960. Á sama tíma vann hún hörðum höndum að því að finna leið til þess að geta haldið tökum sínum á landinu og auðlindum þess. Á hátíðarsamkomu í tilefni sjálfstæðisins 1960 var ekki var gert ráð fyrir að Lumumba héldi ræðu. Hann sté samt í ræðustól og var áhrifamikilli ræðu hans útvarpað. “Enginn Kongóbúi sem er verðugur nafnsins getur nokkru sinni gleymt því að við börðumst til þess að öðlast sjálfstæði“, sagði Lumumba, “baráttu þar sem öllu var kostað til. Við erum stolt af þeirri baráttu þrátt fyrir tárin sem féllu og blóðið sem rann vegna þess að hún var göfug og réttlát, og óhjákvæmileg til þess að binda enda á þann niðurlægjandi þrældóm sem var þröngvað upp á okkur með valdi.” “Sárin, sem eru til vitnis um hlutskipti okkar undir 80 ára langri nýlendustjórn, eru enn ekki gróin og of sársaukamikil til þess að hægt sé að nema þau úr minni okkar,” hélt hann áfram. “Við höfum unnið þrælavinnu baki brotnu fyrir laun sem nægðu hvorki til þess að brauðfæða okkur, afla klæða og húsnæðis né ala upp börnin okkar.” Malcolm X, hinn merki baráttumaður fyrir réttindum blökkumanna, minntist fordæmis Lumumba á opinberum fundi þrem árum eftir dauða hans. “Hann óttaðist engan,” sagði Malcolm. “Þeim tókst ekki kaupa hann, ekki að hræða hann, ekki að ná til hans. Hvers vegna var það? Hann sagði við konung Belgíu: Heyrðu, þú kannt að hafa veitt okkur frelsi, þú kannt að hafa veitt okkur sjálfstæði, en við munum aldrei gleyma fórnarkostnaðinum.“ Heimsvaldaríkin undir forystu Bandaríkjanna og Belgíu reyndu nú allt hvað þau gátu til þess að losa sig við Lumumba. Bandaríska leyniþjónustan (CIA) skipulagði aftöku hans, það er “brýnt grundvallarmarkmið,” skrifað Allen Dulles forstjóri CIA í plaggi fyrir Bandaríkjaþing sem var gert opinbert 1975. Innan við tveimur vikum eftir að Kongó hlaut sjálfstæði, hafði Belgíustjórn skipulagt aðskilnaðarhreyfingu í hinu málmauðuga Katanga héraði, en þar höfðu bandarísk og evrópsk fyrirtæki mikilla hagsmuna að gæta. Auðugur kaupsýslumaður, Moise Tshombe, lýsti yfir aðskilnaði héraðsins frá Kongó 11. júlí 1960. Belgíustjórn sendi þegar í stað 10.000 manna herlið til að verja aðskilnaðarsinnanna. Það var þá sem Lumumba gerði afdrifarík mistök. Hann fór fram á að Sameinuðu þjóðirnar sendu „friðargæslusveitir” til landsins. Herlið upp á 8.000 manns kom í júlílok. Þessar sveitir horfðu aðgerðalausar á þegar hersveit studd af Bandaríkjunum setti Lumumba af í september 1960 undir forystu Joseph Mobutu. Takið eftir því að flokkur Lumumba hafði sigrað í kosningum eftir sjálfstæði landsins og Lumumba var því réttkjörinn leiðtogi landsins. Mobuto var forseti og einræðisherra landsins frá 1965 til 1997. Bandaríkin, Frakkland og Belgía studdu Mobuto alla tíð og eins átti hann í góðu sambandi við apartheid-stjórnina í Suður-Afríku. Friðargæslusveitirnar lokuðu fyrir útvarpssendingar ríkisstjórnar Lumumba og afvopnuðu hersveitir sem fylgdu honum að málum. Lumumba var síðan hundeltur, handtekinn og afhentur hersveitum Tshombe sem tóku hann af lífi. Thomas Sankara er vel þekktur í Afríku og víðar sem leiðtogi byltingarinnar í Burkina Faso í Vestur-Afríku og forseti landsins frá 1983 til 1987. Spurður um Lumumba í viðtali við Radio Havana í ágúst 1987, sagði hann: “Patrice Lumumba er tákn. Þegar ég sé afturhaldssama Afríkubúa, samtímamenn þessarar hetju sem voru ófærir um að taka jafnvel minnstu framförum í samskiptum við hann, þá sé ég brjóstumkennanlegt og fyrirlitlegt fólk sem stendur fyrir framan stórkostlegt listaverk og kann ekki að meta það.” Höfundur er áhugasamur um það sem gerst í heiminum, tók þátt í baráttunni gegn apartheid í Suður-Afríku og hefur margoft komið til Austur-Afríku.
Þegar heilinn sveltur: Tími til að endurhugsa stefnu í geðheilbrigðismálum Vigdís M. Jónsdóttir Skoðun
Skoðun Þegar heilinn sveltur: Tími til að endurhugsa stefnu í geðheilbrigðismálum Vigdís M. Jónsdóttir skrifar
Skoðun Engin eftirspurn eftir Viðreisnar- og Samfylkingarmódelinu Andri Steinn Hilmarsson skrifar
Skoðun Eru vegir fyrir ferðamenn mikilvægari en vegir fyrir fólk sem býr hér? Petrína Þórunn Jónsdóttir skrifar
Skoðun Er Evrópa á villigötum? Efnahagsleg hnignun kallar á róttæka endurskoðun Eggert Sigurbergsson skrifar
Skoðun Samræmd nálgun að öryggi og skilvirkni á ytri landamærum - Innleiðing EES á Íslandi Arngrímur Guðmundsson skrifar
Skoðun Ísrael á ekki heima á gleðileikum evrópskra sjónvarpsstöðva sem starfa í almannaþágu Stefán Jón Hafstein skrifar
Skoðun Leikskóli þarf meira en þak og veggi. Kópavogsmódelið og Akureyrarleiðin sem leið að aukinni velferð barna Anna Elísa Hreiðarsdóttir,Svava Björg Mörk skrifar
Skoðun Jákvæð áhrif dánaraðstoðar á sorgarferli aðstandenda og umönnunaraðila í Viktoríuríki í Ástralíu Ingrid Kuhlman skrifar
Þegar heilinn sveltur: Tími til að endurhugsa stefnu í geðheilbrigðismálum Vigdís M. Jónsdóttir Skoðun