Ritstuldur, virðingarleysi og klúðursleg vinnubrögð Henry Alexander Henrysson skrifar 3. október 2022 07:02 Ég var á fundi erlendis fyrir nokkrum árum þar sem meðal annars var verið að ræða um skráningu siðareglna í háskólum. Umræður á fundinum voru býsna háfleygar og allir af vilja gerðir, en eins og á öllum góðum fundum voru samræðurnar í kaffihléum meira spennandi heldur en umræðurnar í fundarsalnum. Í einu hléinu átti ég áhugavert spjall við fulltrúa frá ónefndu landi í Austur-Evrópu. Hann hafði litla trú á því sem verið var að ræða á fundinum þótt hann ætlaði ekki að viðra þá skoðun sína nema þá óformlega við mig og aðra sem stóðu við kaffiveitingarnar. Hann taldi ekkert koma út úr því að hafa skráðar siðareglur og reglur um vísindalegt hátterni í háskólum, nema þá bara til að nota gegn berskjölduðum stúdentum og yngstu kynslóð háskólakennara. Honum þótti ljóst að þeir sem helst þyrftu að taka tillit til þessara reglna teldu sig yfir þær hafnar. Og svo nefndi hann ótal dæmi máli sínu til stuðnings, flest frá sínu heimalandi en önnur frá öðrum Evrópulöndum. Ég fór mjög hugsi inn í fundarsalinn að nýju. Viðmælandi minn var ekki að efast um gildi þess að virða reglur – bæði skráðar og óskráðar – sem segja okkur hvernig við eigum að bera okkur að til þess að ganga ekki á hagsmuni og rétt þeirra sem starfa á sama sviði og maður sjálfur. Hann var einfaldlega efins um að fólk sem telur sig geta komist upp með hvað sem er muni breyta hegðun sinni á þótt þeir fái leiðbeiningar um hvernig þeim ber að haga sér. Líklega hefur hann sitt hvað til síns máls en það breytir því ekki að við þurfum að stunda opna og öfluga umræðu um það hvernig við getum tryggt hagsmuni fólks sem lifir á hugviti sínu og sköpunarkrafti. Lagarammi er vissulega stór hluti af lausninni og hefur alltaf verið en slíkur rammi getur aldrei alveg dugað til að leiða öll mál til lykta sem koma upp. Miðvikudaginn 5. október næstkomandi munu Rithöfundasamband Íslands og Hagþenkir, félag höfunda fræðirita og kennslugagna standa saman að málþingi um höfundarétt í fyrirlestrasal Þjóðminjasafnsins. Málþingið hefst klukkan 15.oo. Þar munu prófessorarnir Jón Ólafsson og Jón Karl Helgason ásamt Sigrúnu Ingibjörgu Gísladóttur lögmanni hjá Rétti og Oddnýju Eir Ævarsdóttur rithöfundi flytja erindi um ritstuld, sæmdarrétt og vinnubrögð höfunda. Meðal atriða sem munu bera á góma eru tengsl höfundaréttar og siðfræði og mögulegur greinarmunur á gagnrýniverðum vinnubrögðum og siðferðilega ámælisverðu misferli. Tilefni málþingsins er ærið. Það er erfitt að ímynda sér mikilvægari hagsmuni þeirra sem byggja á hugviti sínu og sköpunargáfu heldur en að borin sé tilhlýðileg virðing fyrir verkum þeirra, til dæmis með því að nýta þau ekki í eigin þágu án eðlilegra tilvísana. Til að mynda er það óþolandi fyrir nokkurn höfund að sjá sitt eigið hugverk nýtt í verki annars höfundar, sérstaklega þegar viðkomandi þrætir fyrir að kannast við hvert hann hefur sótt hugmyndirnar. Þá er líka spurning hversu eðlilegt það getur talist að sjá verk manns tekið úr samhengi eða það látið standa fyrir eitthvað sem manni er þvert um geð þótt tilvísanir séu í lagi. Sæmdarréttur er mikilvægur þáttur höfundaréttar. Hugvit manns er í vissum skilningi framlenging á eigin persónu og ekki léttvægt að það sé tekið úr samhengi við upprunaleg markmið og ætlanir. Eitt atriði sem gleymist stundum í umræðum um ritstuld er að hagsmunir höfunda geta verið ólíkir. Ég segi stundum við nemendur mína þegar við ræðum um ritstuld að þeir skuli ekki láta það trufla dómgreind sína að hverfandi fjárhagslegir hagsmunir séu undir. Ritstuldur í akademísku umhverfi snýst gjarnan að miklu leyti um heiður og virðingu fremur en tekjur. Til dæmis er nemandi sem nýtir sér texta án þess að geta heimilda líklega mesta fórnarlambið sjálfur og sýnir sjálfum sér mestu vanvirðinguna. Háskólakennari á vesturströnd Bandaríkjanna fellur ekki af brimbrettinu sínu við að heyra af íslenskum háskólanema sem nýtti sér texta hans án tilvísana. Vissulega eru til dæmi um að lífsviðurværi og fjárhagslegir hagsmunir séu undir þegar ágreiningur er uppi innan akademísks umhverfis en það er þó sjaldgæft. Ég get mér til um að það sé ein ástæða þess hvers vegna slík mál enda sjaldan fyrir dómstólum. Fyrir höfunda handrita heimildamynda og kvikmynda, sem og höfunda fagurbókmennta, gegnir öðru máli. Fjárhagslegir hagsmunir vega þyngra í mörgum tilfellum og því líklega oftar leitað á náðir dómstóla. Hér þarf lagaramminn því að vera geirnegldur og framfylgjanlegur. En það þýðir þó ekki að sæmd og virðing sé þessum höfundum síður í huga. Það er ekki fjárhagslegur ávinningur sem rekur þau áfram. Það er ávallt óþolandi virðingarleysi þegar ekki er gerð grein fyrir uppruna hugmynda af heilindum. Hitt er svo annað mál að við getum öll gerst sek um mistök, klúðursleg vinnubrögð og jafnvel dómgreindarleysi. Það kemur jafnt fyrir handritshöfunda, rithöfunda, höfunda kennsluefnis og fræðibókahöfunda. Stundum gerum við okkur heldur ekki einfaldlega grein fyrir orsaka- og áhrifakeðju hugmynda. Og öðru hvoru gleymum við öll hvaða skyldur við berum gagnvart kollegum okkar, skyldur sem skráðum siðareglum er ætlað að minna okkur á. Hvernig best er að gangast við mistökum og biðjast afsökunar er hins vegar kannski ekki það sem við erum sérstaklega sterk í og gæti því verið mikilvægt umræðuefni á málþinginu. Höfundur er heimspekingur og situr í stjórn Hagþenkis, félags höfunda fræðirita og kennslugagna. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Henry Alexander Henrysson Bókmenntir Höfundarréttur Mest lesið Konur á örorku Sigríður Ingibjörg Ingadóttir,Steinunn Bragadóttir Skoðun Greindarskerðing eða ofurgáfur með gervigreind Björgmundur Örn Guðmundsson Skoðun Ekki sama hvaðan gott kemur Magnea Gná Jóhannsdóttir Skoðun Ef þið bara hefðuð séð heiminn út frá mínum augum: Börn & ADHD Stefán Þorri Helgason Skoðun Homo sapiens að öðrum toga: Af hverju ætti ég eiginlega að mæta á PIFF-kvikmyndhátíðina? Ólafur Guðsteinn Kristjánsson Skoðun Að hafa hemil á nýjum ófjármögnuðum útgjöldum er lykillinn að sjálfbærum rekstri sveitarfélaga Jón Ingi Hákonarson Skoðun Börn í meðferð eiga rétt á fagfólki orð duga ekki lengur! Steindór Þórarinsson Skoðun Mega einhverf hverfa? Ármann Pálsson,Björg Torfadóttir,Sigrún Ósk,Sigurjón Már,Halldóra Hafsteins,Guðlaug Svala Kristjánsdóttir,Mamiko Dís Ragnarsdóttir Skoðun Þúsundir kusu Sönnu Anna Bentína Hermansen Einarsdóttir,Ármann Hákon Gunnarsson,Baldvin Björgvinsson,Brynja Guðnadóttir,Haraldur Ingi Haraldsson,Jón Hallur Haraldsson,Kolbrún Erna Pétursdóttir,Ólafur H. Ólafsson,Rakel Hildardóttir,Sigrún Jónsdóttir Skoðun Drambið okkar Júlíus Valsson Skoðun Skoðun Skoðun Mega einhverf hverfa? Ármann Pálsson,Björg Torfadóttir,Sigrún Ósk,Sigurjón Már,Halldóra Hafsteins,Guðlaug Svala Kristjánsdóttir,Mamiko Dís Ragnarsdóttir skrifar Skoðun Ef þið bara hefðuð séð heiminn út frá mínum augum: Börn & ADHD Stefán Þorri Helgason skrifar Skoðun 112. liðurinn í aðgerðaáætlun í menntamálum? Ingólfur Ásgeir Jóhannesson skrifar Skoðun Konur á örorku Sigríður Ingibjörg Ingadóttir,Steinunn Bragadóttir skrifar Skoðun Drambið okkar Júlíus Valsson skrifar Skoðun Við vitum Guðrún Jónsdóttir skrifar Skoðun Ekki sama hvaðan gott kemur Magnea Gná Jóhannsdóttir skrifar Skoðun Börn í meðferð eiga rétt á fagfólki orð duga ekki lengur! Steindór Þórarinsson skrifar Skoðun Greindarskerðing eða ofurgáfur með gervigreind Björgmundur Örn Guðmundsson skrifar Skoðun Að hafa hemil á nýjum ófjármögnuðum útgjöldum er lykillinn að sjálfbærum rekstri sveitarfélaga Jón Ingi Hákonarson skrifar Skoðun Homo sapiens að öðrum toga: Af hverju ætti ég eiginlega að mæta á PIFF-kvikmyndhátíðina? Ólafur Guðsteinn Kristjánsson skrifar Skoðun Stöndum saman gegn fjölþáttaógnum Bryndís Haraldsdóttir skrifar Skoðun Hagræðing á kostnað fjölbreytni og gæðamenntunar Ida Marguerite Semey skrifar Skoðun Umbúðir en ekkert innihald í Hafnarfirði Einar Geir Þorsteinsson skrifar Skoðun Við viljum tala íslensku, en hvernig Ólafur Guðsteinn Kristjánsson skrifar Skoðun Mansalsmál á Íslandi Kristján Þórður Snæbjarnarson skrifar Skoðun Hættur heimsins virða engin landamæri Tótla I. Sæmundsdóttir skrifar Skoðun Tímamót í sjálfsvígsforvörnum Ingibjörg Isaksen skrifar Skoðun Yfirgangur, yfirlæti og endastöð Strætó Axel Hall skrifar Skoðun Hugsum fíknivanda upp á nýtt - Ný nálgun í meðhöndlun fíknivanda og áhættuhegðunar Svala Jóhannesdóttir,Lilja Sif Þorsteinsdóttir skrifar Skoðun Háskólinn á Bifröst – Öflugur og sjálfstæður fjarnámsskóli Sólveig Hallsteinsdóttir skrifar Skoðun Það eru fleiri fiskar í sjónum og fleiri sjónarmið í hafstjórn Guðbjörg Ásta Ólafsdóttir skrifar Skoðun Skapandi menntun skilar raunverulegum árangri Bryngeir Valdimarsson skrifar Skoðun Sex ára sáttmáli Davíð Þorláksson skrifar Skoðun Af hverju kynjafræði? Og hvaða greinar hafa fengið svipaðar mótbárur í gegnum tíðina? Guðrún Elísa Friðbjargardóttir Sævarsdóttir skrifar Skoðun Stjórnendur sem mega ekki stjórna Stefán Vagn Stefánsson skrifar Skoðun Stokkhólmseinkenni sem við ættum að forðast Aðalsteinn Júlíus Magnússon skrifar Skoðun Eflum iðnlöggjöfina og stöðvum brotin Hilmar Harðarson skrifar Skoðun Pjattkratar taka til Þorsteinn Sæmundsson skrifar Skoðun Sumt er bara ekki hægt að rökræða Ása Lind Finnbogadóttir skrifar Sjá meira
Ég var á fundi erlendis fyrir nokkrum árum þar sem meðal annars var verið að ræða um skráningu siðareglna í háskólum. Umræður á fundinum voru býsna háfleygar og allir af vilja gerðir, en eins og á öllum góðum fundum voru samræðurnar í kaffihléum meira spennandi heldur en umræðurnar í fundarsalnum. Í einu hléinu átti ég áhugavert spjall við fulltrúa frá ónefndu landi í Austur-Evrópu. Hann hafði litla trú á því sem verið var að ræða á fundinum þótt hann ætlaði ekki að viðra þá skoðun sína nema þá óformlega við mig og aðra sem stóðu við kaffiveitingarnar. Hann taldi ekkert koma út úr því að hafa skráðar siðareglur og reglur um vísindalegt hátterni í háskólum, nema þá bara til að nota gegn berskjölduðum stúdentum og yngstu kynslóð háskólakennara. Honum þótti ljóst að þeir sem helst þyrftu að taka tillit til þessara reglna teldu sig yfir þær hafnar. Og svo nefndi hann ótal dæmi máli sínu til stuðnings, flest frá sínu heimalandi en önnur frá öðrum Evrópulöndum. Ég fór mjög hugsi inn í fundarsalinn að nýju. Viðmælandi minn var ekki að efast um gildi þess að virða reglur – bæði skráðar og óskráðar – sem segja okkur hvernig við eigum að bera okkur að til þess að ganga ekki á hagsmuni og rétt þeirra sem starfa á sama sviði og maður sjálfur. Hann var einfaldlega efins um að fólk sem telur sig geta komist upp með hvað sem er muni breyta hegðun sinni á þótt þeir fái leiðbeiningar um hvernig þeim ber að haga sér. Líklega hefur hann sitt hvað til síns máls en það breytir því ekki að við þurfum að stunda opna og öfluga umræðu um það hvernig við getum tryggt hagsmuni fólks sem lifir á hugviti sínu og sköpunarkrafti. Lagarammi er vissulega stór hluti af lausninni og hefur alltaf verið en slíkur rammi getur aldrei alveg dugað til að leiða öll mál til lykta sem koma upp. Miðvikudaginn 5. október næstkomandi munu Rithöfundasamband Íslands og Hagþenkir, félag höfunda fræðirita og kennslugagna standa saman að málþingi um höfundarétt í fyrirlestrasal Þjóðminjasafnsins. Málþingið hefst klukkan 15.oo. Þar munu prófessorarnir Jón Ólafsson og Jón Karl Helgason ásamt Sigrúnu Ingibjörgu Gísladóttur lögmanni hjá Rétti og Oddnýju Eir Ævarsdóttur rithöfundi flytja erindi um ritstuld, sæmdarrétt og vinnubrögð höfunda. Meðal atriða sem munu bera á góma eru tengsl höfundaréttar og siðfræði og mögulegur greinarmunur á gagnrýniverðum vinnubrögðum og siðferðilega ámælisverðu misferli. Tilefni málþingsins er ærið. Það er erfitt að ímynda sér mikilvægari hagsmuni þeirra sem byggja á hugviti sínu og sköpunargáfu heldur en að borin sé tilhlýðileg virðing fyrir verkum þeirra, til dæmis með því að nýta þau ekki í eigin þágu án eðlilegra tilvísana. Til að mynda er það óþolandi fyrir nokkurn höfund að sjá sitt eigið hugverk nýtt í verki annars höfundar, sérstaklega þegar viðkomandi þrætir fyrir að kannast við hvert hann hefur sótt hugmyndirnar. Þá er líka spurning hversu eðlilegt það getur talist að sjá verk manns tekið úr samhengi eða það látið standa fyrir eitthvað sem manni er þvert um geð þótt tilvísanir séu í lagi. Sæmdarréttur er mikilvægur þáttur höfundaréttar. Hugvit manns er í vissum skilningi framlenging á eigin persónu og ekki léttvægt að það sé tekið úr samhengi við upprunaleg markmið og ætlanir. Eitt atriði sem gleymist stundum í umræðum um ritstuld er að hagsmunir höfunda geta verið ólíkir. Ég segi stundum við nemendur mína þegar við ræðum um ritstuld að þeir skuli ekki láta það trufla dómgreind sína að hverfandi fjárhagslegir hagsmunir séu undir. Ritstuldur í akademísku umhverfi snýst gjarnan að miklu leyti um heiður og virðingu fremur en tekjur. Til dæmis er nemandi sem nýtir sér texta án þess að geta heimilda líklega mesta fórnarlambið sjálfur og sýnir sjálfum sér mestu vanvirðinguna. Háskólakennari á vesturströnd Bandaríkjanna fellur ekki af brimbrettinu sínu við að heyra af íslenskum háskólanema sem nýtti sér texta hans án tilvísana. Vissulega eru til dæmi um að lífsviðurværi og fjárhagslegir hagsmunir séu undir þegar ágreiningur er uppi innan akademísks umhverfis en það er þó sjaldgæft. Ég get mér til um að það sé ein ástæða þess hvers vegna slík mál enda sjaldan fyrir dómstólum. Fyrir höfunda handrita heimildamynda og kvikmynda, sem og höfunda fagurbókmennta, gegnir öðru máli. Fjárhagslegir hagsmunir vega þyngra í mörgum tilfellum og því líklega oftar leitað á náðir dómstóla. Hér þarf lagaramminn því að vera geirnegldur og framfylgjanlegur. En það þýðir þó ekki að sæmd og virðing sé þessum höfundum síður í huga. Það er ekki fjárhagslegur ávinningur sem rekur þau áfram. Það er ávallt óþolandi virðingarleysi þegar ekki er gerð grein fyrir uppruna hugmynda af heilindum. Hitt er svo annað mál að við getum öll gerst sek um mistök, klúðursleg vinnubrögð og jafnvel dómgreindarleysi. Það kemur jafnt fyrir handritshöfunda, rithöfunda, höfunda kennsluefnis og fræðibókahöfunda. Stundum gerum við okkur heldur ekki einfaldlega grein fyrir orsaka- og áhrifakeðju hugmynda. Og öðru hvoru gleymum við öll hvaða skyldur við berum gagnvart kollegum okkar, skyldur sem skráðum siðareglum er ætlað að minna okkur á. Hvernig best er að gangast við mistökum og biðjast afsökunar er hins vegar kannski ekki það sem við erum sérstaklega sterk í og gæti því verið mikilvægt umræðuefni á málþinginu. Höfundur er heimspekingur og situr í stjórn Hagþenkis, félags höfunda fræðirita og kennslugagna.
Homo sapiens að öðrum toga: Af hverju ætti ég eiginlega að mæta á PIFF-kvikmyndhátíðina? Ólafur Guðsteinn Kristjánsson Skoðun
Að hafa hemil á nýjum ófjármögnuðum útgjöldum er lykillinn að sjálfbærum rekstri sveitarfélaga Jón Ingi Hákonarson Skoðun
Mega einhverf hverfa? Ármann Pálsson,Björg Torfadóttir,Sigrún Ósk,Sigurjón Már,Halldóra Hafsteins,Guðlaug Svala Kristjánsdóttir,Mamiko Dís Ragnarsdóttir Skoðun
Þúsundir kusu Sönnu Anna Bentína Hermansen Einarsdóttir,Ármann Hákon Gunnarsson,Baldvin Björgvinsson,Brynja Guðnadóttir,Haraldur Ingi Haraldsson,Jón Hallur Haraldsson,Kolbrún Erna Pétursdóttir,Ólafur H. Ólafsson,Rakel Hildardóttir,Sigrún Jónsdóttir Skoðun
Skoðun Mega einhverf hverfa? Ármann Pálsson,Björg Torfadóttir,Sigrún Ósk,Sigurjón Már,Halldóra Hafsteins,Guðlaug Svala Kristjánsdóttir,Mamiko Dís Ragnarsdóttir skrifar
Skoðun Að hafa hemil á nýjum ófjármögnuðum útgjöldum er lykillinn að sjálfbærum rekstri sveitarfélaga Jón Ingi Hákonarson skrifar
Skoðun Homo sapiens að öðrum toga: Af hverju ætti ég eiginlega að mæta á PIFF-kvikmyndhátíðina? Ólafur Guðsteinn Kristjánsson skrifar
Skoðun Hugsum fíknivanda upp á nýtt - Ný nálgun í meðhöndlun fíknivanda og áhættuhegðunar Svala Jóhannesdóttir,Lilja Sif Þorsteinsdóttir skrifar
Skoðun Háskólinn á Bifröst – Öflugur og sjálfstæður fjarnámsskóli Sólveig Hallsteinsdóttir skrifar
Skoðun Það eru fleiri fiskar í sjónum og fleiri sjónarmið í hafstjórn Guðbjörg Ásta Ólafsdóttir skrifar
Skoðun Af hverju kynjafræði? Og hvaða greinar hafa fengið svipaðar mótbárur í gegnum tíðina? Guðrún Elísa Friðbjargardóttir Sævarsdóttir skrifar
Homo sapiens að öðrum toga: Af hverju ætti ég eiginlega að mæta á PIFF-kvikmyndhátíðina? Ólafur Guðsteinn Kristjánsson Skoðun
Að hafa hemil á nýjum ófjármögnuðum útgjöldum er lykillinn að sjálfbærum rekstri sveitarfélaga Jón Ingi Hákonarson Skoðun
Mega einhverf hverfa? Ármann Pálsson,Björg Torfadóttir,Sigrún Ósk,Sigurjón Már,Halldóra Hafsteins,Guðlaug Svala Kristjánsdóttir,Mamiko Dís Ragnarsdóttir Skoðun
Þúsundir kusu Sönnu Anna Bentína Hermansen Einarsdóttir,Ármann Hákon Gunnarsson,Baldvin Björgvinsson,Brynja Guðnadóttir,Haraldur Ingi Haraldsson,Jón Hallur Haraldsson,Kolbrún Erna Pétursdóttir,Ólafur H. Ólafsson,Rakel Hildardóttir,Sigrún Jónsdóttir Skoðun