Flokkur fólksins eða flokkun fólksins? Halldóra Lillý Jóhannsdóttir skrifar 28. apríl 2025 08:30 Það er freistandi að taka undir hugmyndir á borð við „hlustum á börnin“, „snemmtæk íhlutun“ eða „aukin virkni atvinnuleitenda“. Slíkar yfirlýsingar eru hlýlegar á yfirborðinu og gefa til kynna að ábyrg stjórnvöld hyggist efla velferð samfélagsins með metnaðarfullum aðgerðum. En þegar þróun þessara stefna er skoðuð nánar, einkum hvernig þær skarast á milli ólíkra málaflokka , kemur í ljós önnur og dekkri mynd: Ásýnd velferðar þar sem dregið er úr stuðningi og auknar byrðar eru lagðar á þá sem minnst mega sín. Sýndarvelferð Hækkun örorkulífeyris hljómar vel. Pólitískt vinsæl aðgerð og hagræn innspýting. Fjármunir renna hratt í mat, húsnæði og lyf, því öryrkjar hafa sjaldan sparnaðargetu. En þegar stjórnmálaflokkur sem hefur brotið lög fær aðgang að viðkvæmum gögnum og stýrir aðstoðinni sjálfur, vakna spurningar: Er verið að styðja fólk eða skrá það, stýra því og skilgreina? Þegar sömu aðilar sem meta þörf úthluta úrræðum, dregur úr aðskilnaði valds og velferðar. Traustið sem notendur þurfa að bera – er ekki lengur aðeins faglegt, heldur pólitískt. Þá verður spurningin þessi: Hver skilgreinir þörfina – og í hvaða tilgangi? Janus – þjónusta sem breyttist í óáþreifanlegt framtíðarloforð Lokun Janusar, eina sérhæfða geðendurhæfingarúrræðis landsins fyrir ungt fólk – er lýsandi dæmi. Þrátt fyrir árangur og þúsundir undirskrifta var úrræðinu lokað án þess að raunhæf framtíðaráætlun lægi fyrir. Einstaklingar sem þegar hafa brotakennda vernd, standa nú frammi fyrir tómum loforðum. Ábyrgð færist á milli ráðuneyta og stofnana, á meðan þjónustan sjálf hverfur. Þannig er hættan sú að aðeins þeir sem metnir eru í „mestri neyð“ fái áfram stuðning. Með öðrum orðum: Fólk er hvatt til að vera sem verst statt. Atvinnuleysisbætur – virkni sem magnar óöryggi Á sama tíma er hámarksbótaréttur atvinnuleitenda styttur, en án þess að raunveruleg úrræði taki við. Ábyrgðin færist frá ríkinu yfir á einstaklinga og á sveitarfélög, sem þurfa að axla aukna ábyrgð og bera þyngri kostnað. „Sparnaður“ ríkisins – metinn á fjóra milljarða – virðist í raun tilfærsla á vandanum. Með þverrandi rétti eykst þrýstingurinn á að flokka fólk: Í þá sem ná að bjarga sér – og hina sem lenda í neyðarúrræðum. Stimplun í stað lausna Áhersla á „snemmtæka íhlutun“ í leikskólum lofar góðu, en án raunverulegs fjármagns verða þessar greiningar markmið í sjálfu sér, ekki leið að lausn. Börn eru metin og flokkuð – án þess að tryggð sé raunveruleg aðstoð. Sams konar þróun má sjá í nýju námsmati, þar sem gögnum eru safnað, en aðgerðir og úrbætur eru óljósar. Þannig breytast gögnin í tæki til flokkunar, ekki stuðnings. Flokkun í nafni fjölbreytileikans Breytingar á innritun í framhaldsskóla leggja áherslu á fjölbreytileika og réttlæti. Ný matsviðmið, byggð á huglægum upplýsingum frá nemendum og mati skóla, færa valdið frá nemendum til stofnana. Úr varðveislu sanngjarns aðgengis verður ný tegund flokkunar, nú undir yfirskini réttlætis. Nemendur þurfa áfram að sanna að þeir eigi erindi – en eftir enn óljósari viðmiðum. Úr flokkun í raunverulega velferð Til að sporna gegn þessari þróun og verja raunveruleg réttindi gegn sýndarvelferð og skaðlegri flokkun þarf að efla gagnsæi og lýðræðislegt aðhald í ákvarðanatöku. Mat á þörf á að aðskilja frá úthlutun aðstoðar. Atvinnuleitendur og ungt fólk í vanda þurfa raunverulegt val og fjölbreytni í úrræðum – ekki aðeins neyðarúrræði fyrir þá sem metnir eru „verðugastir“. Þarfagreining á að vera einstaklingsmiðuð og byggð á samráði við notendur, ekki á miðlægum gagnagrunnum sem takmarka sjálfsákvörðunarrétt. Þegar kemur að skólainnritun verður að tryggja raunverulegt valfrelsi. Matskenndar reglur og óljós viðmið mega ekki ryðja sér til rúms á kostnað skýrrar og sanngjarnrar aðkomu nemenda að eigin framtíð. Þannig má byggja velferðarkerfi og menntakerfi sem hlustar – en flokkar ekki. Í þessari þversögn liggur svo kjarni spurningarinnar: Er velferðarkerfið vettvangur lausna – eða smiðja nýrra stimpla? Höfundur er lögfræðingur. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Flokkur fólksins Mest lesið Falleinkunn skólakerfis? Helga Þórisdóttir Skoðun Halldór 28.06.2025 Halldór Hvers vegna berðu kross? Hrafnhildur Sigurðardóttir Skoðun Hvar er auðlindarentan? Birta Karen Tryggvadóttir Skoðun Flokkurinn hans Gunnars Smára? Guðbergur Egill Eyjólfsson Skoðun Þannig gerum við þetta? Ísak Ernir Kristinsson Skoðun Stærsta framfaraskref í námsmati íslenskra barna í áratugi Guðmundur Ingi Kristinsson Skoðun Hætt við að hækka ekki skatta á almenning Bryndís Haraldsdóttir Skoðun Hver borgar brúsann? Ingibjörg Isaksen Skoðun Ísland gjaldþrota vegna fatlaðs fólks? Alma Ýr Ingólfsdóttir Skoðun Skoðun Skoðun Er Ísrael ennþá útvalin þjóð Guðs? Ómar Torfason skrifar Skoðun Flokkurinn hans Gunnars Smára? Guðbergur Egill Eyjólfsson skrifar Skoðun Raforkuverð: Stórnotendur og almenningur Ingvar Júlíus Baldursson skrifar Skoðun Hætt við að hækka ekki skatta á almenning Bryndís Haraldsdóttir skrifar Skoðun Skattafíkn í skjóli réttlætis: Tímavélin stillt á 2012 Kristinn Karl Brynjarsson skrifar Skoðun Hver borgar brúsann? Ingibjörg Isaksen skrifar Skoðun Hvers vegna berðu kross? Hrafnhildur Sigurðardóttir skrifar Skoðun Þannig gerum við þetta? Ísak Ernir Kristinsson skrifar Skoðun Stærsta framfaraskref í námsmati íslenskra barna í áratugi Guðmundur Ingi Kristinsson skrifar Skoðun Falleinkunn skólakerfis? Helga Þórisdóttir skrifar Skoðun Þjónusta sem gleður – skilar sér beint í kassann Margrét Reynisdóttir skrifar Skoðun Hvar er auðlindarentan? Birta Karen Tryggvadóttir skrifar Skoðun Miðflokkurinn – Rödd skynseminnar í borginni Ómar Már Jónsson skrifar Skoðun Virði barna og ungmenna Álfhildur Leifsdóttir,Hólmfríður Jennýjar Árnadóttir skrifar Skoðun Sættir þú þig við þetta? Jón Pétur Zimsen skrifar Skoðun Alþingi gleymir aftur fötluðum börnum Lúðvík Júlíusson skrifar Skoðun Lægri gjöld, fleiri tækifæri Bragi Bjarnason skrifar Skoðun Tölum um stóra valdaframsalsmálið Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Litla landið sem kennir heiminum – Ísland og þróunarsamvinna í gegnum menntun GRÓ skólanna Verena Karlsdóttir,Hreiðar Þór Valtýsson,Þór Heiðar Ásgeirsson skrifar Skoðun Öflugar varnir krefjast stöndugra fréttamiðla Sigríður Dögg Auðunsdóttir skrifar Skoðun Gott frumvarp, en hvað með verklagið? Bogi Ragnarsson skrifar Skoðun Augnablikið Magnús Jóhann Hjartarson skrifar Skoðun Listnám er lífsbjörg – opið bréf til ráðherra mennta, félags og heilbrigðismála, til stuðnings Söngskóla Sigurðar Demetz Dagbjört Andrésdóttir skrifar Skoðun Það þarf ekki að biðjast afsökunar á því að segja satt Þórður Snær Júlíusson skrifar Skoðun Lífeyrissjóðirnir og Íslandsbanki, hluthafafundur á mánudag Bolli Héðinsson skrifar Skoðun „Þegar arkitektinn fer á flug“ - opinber umræða á villigötum Eyrún Arnarsdóttir skrifar Skoðun Heilbrigðiskerfið þarf stjórnvöld með bein í nefinu Svandís Svavarsdóttir skrifar Skoðun Börn eru hvorki veiðigjöld né öryggis- og varnarmál Grímur Atlason skrifar Skoðun Í vörn gegn sjálfum sér? Ólafur Stephensen skrifar Skoðun Mig langar að byggja heim með frið og umlykja með ást Guðmunda G. Guðmundsdóttir skrifar Sjá meira
Það er freistandi að taka undir hugmyndir á borð við „hlustum á börnin“, „snemmtæk íhlutun“ eða „aukin virkni atvinnuleitenda“. Slíkar yfirlýsingar eru hlýlegar á yfirborðinu og gefa til kynna að ábyrg stjórnvöld hyggist efla velferð samfélagsins með metnaðarfullum aðgerðum. En þegar þróun þessara stefna er skoðuð nánar, einkum hvernig þær skarast á milli ólíkra málaflokka , kemur í ljós önnur og dekkri mynd: Ásýnd velferðar þar sem dregið er úr stuðningi og auknar byrðar eru lagðar á þá sem minnst mega sín. Sýndarvelferð Hækkun örorkulífeyris hljómar vel. Pólitískt vinsæl aðgerð og hagræn innspýting. Fjármunir renna hratt í mat, húsnæði og lyf, því öryrkjar hafa sjaldan sparnaðargetu. En þegar stjórnmálaflokkur sem hefur brotið lög fær aðgang að viðkvæmum gögnum og stýrir aðstoðinni sjálfur, vakna spurningar: Er verið að styðja fólk eða skrá það, stýra því og skilgreina? Þegar sömu aðilar sem meta þörf úthluta úrræðum, dregur úr aðskilnaði valds og velferðar. Traustið sem notendur þurfa að bera – er ekki lengur aðeins faglegt, heldur pólitískt. Þá verður spurningin þessi: Hver skilgreinir þörfina – og í hvaða tilgangi? Janus – þjónusta sem breyttist í óáþreifanlegt framtíðarloforð Lokun Janusar, eina sérhæfða geðendurhæfingarúrræðis landsins fyrir ungt fólk – er lýsandi dæmi. Þrátt fyrir árangur og þúsundir undirskrifta var úrræðinu lokað án þess að raunhæf framtíðaráætlun lægi fyrir. Einstaklingar sem þegar hafa brotakennda vernd, standa nú frammi fyrir tómum loforðum. Ábyrgð færist á milli ráðuneyta og stofnana, á meðan þjónustan sjálf hverfur. Þannig er hættan sú að aðeins þeir sem metnir eru í „mestri neyð“ fái áfram stuðning. Með öðrum orðum: Fólk er hvatt til að vera sem verst statt. Atvinnuleysisbætur – virkni sem magnar óöryggi Á sama tíma er hámarksbótaréttur atvinnuleitenda styttur, en án þess að raunveruleg úrræði taki við. Ábyrgðin færist frá ríkinu yfir á einstaklinga og á sveitarfélög, sem þurfa að axla aukna ábyrgð og bera þyngri kostnað. „Sparnaður“ ríkisins – metinn á fjóra milljarða – virðist í raun tilfærsla á vandanum. Með þverrandi rétti eykst þrýstingurinn á að flokka fólk: Í þá sem ná að bjarga sér – og hina sem lenda í neyðarúrræðum. Stimplun í stað lausna Áhersla á „snemmtæka íhlutun“ í leikskólum lofar góðu, en án raunverulegs fjármagns verða þessar greiningar markmið í sjálfu sér, ekki leið að lausn. Börn eru metin og flokkuð – án þess að tryggð sé raunveruleg aðstoð. Sams konar þróun má sjá í nýju námsmati, þar sem gögnum eru safnað, en aðgerðir og úrbætur eru óljósar. Þannig breytast gögnin í tæki til flokkunar, ekki stuðnings. Flokkun í nafni fjölbreytileikans Breytingar á innritun í framhaldsskóla leggja áherslu á fjölbreytileika og réttlæti. Ný matsviðmið, byggð á huglægum upplýsingum frá nemendum og mati skóla, færa valdið frá nemendum til stofnana. Úr varðveislu sanngjarns aðgengis verður ný tegund flokkunar, nú undir yfirskini réttlætis. Nemendur þurfa áfram að sanna að þeir eigi erindi – en eftir enn óljósari viðmiðum. Úr flokkun í raunverulega velferð Til að sporna gegn þessari þróun og verja raunveruleg réttindi gegn sýndarvelferð og skaðlegri flokkun þarf að efla gagnsæi og lýðræðislegt aðhald í ákvarðanatöku. Mat á þörf á að aðskilja frá úthlutun aðstoðar. Atvinnuleitendur og ungt fólk í vanda þurfa raunverulegt val og fjölbreytni í úrræðum – ekki aðeins neyðarúrræði fyrir þá sem metnir eru „verðugastir“. Þarfagreining á að vera einstaklingsmiðuð og byggð á samráði við notendur, ekki á miðlægum gagnagrunnum sem takmarka sjálfsákvörðunarrétt. Þegar kemur að skólainnritun verður að tryggja raunverulegt valfrelsi. Matskenndar reglur og óljós viðmið mega ekki ryðja sér til rúms á kostnað skýrrar og sanngjarnrar aðkomu nemenda að eigin framtíð. Þannig má byggja velferðarkerfi og menntakerfi sem hlustar – en flokkar ekki. Í þessari þversögn liggur svo kjarni spurningarinnar: Er velferðarkerfið vettvangur lausna – eða smiðja nýrra stimpla? Höfundur er lögfræðingur.
Skoðun Stærsta framfaraskref í námsmati íslenskra barna í áratugi Guðmundur Ingi Kristinsson skrifar
Skoðun Litla landið sem kennir heiminum – Ísland og þróunarsamvinna í gegnum menntun GRÓ skólanna Verena Karlsdóttir,Hreiðar Þór Valtýsson,Þór Heiðar Ásgeirsson skrifar
Skoðun Listnám er lífsbjörg – opið bréf til ráðherra mennta, félags og heilbrigðismála, til stuðnings Söngskóla Sigurðar Demetz Dagbjört Andrésdóttir skrifar