„Nýtt veiðigjald: sátt byggð á hagkvæmni“ Svanur Guðmundsson skrifar 20. maí 2025 12:00 Í meira en þrjá áratugi hefur íslenska þjóðin velt því fyrir sér hvernig hver væri réttlátasta leiðin til að tryggja samfélaginu arð af nýtingu sjávarauðlindarinnar. Frá innleiðingu kvótakerfisins hafa orðið til mikill verðmæti en á sama tíma einnig orðið djúpstæð og langvinn umræða um réttlæti og hlutdeild þjóðarinnar. Umræðan hefur of lengi verið föst í skotgröfum: annars vegar krafan um aukna skattheimtu til ríkisins og hins vegar varnarstaða útgerðar sem hefur áhyggjur af atvinnuöryggi og rekstrarhæfi. Hugsanlega er verið að leita lausnar á röngum stað. Hvað ef forsendur sáttar og trausts liggja ekki í því að stjórnvöld ein ráði ferðinni, heldur að samstarf verði undirstaða nýrrar nálgunar? Með því að þróa veiðistýringu þar sem markmiðið er hámarks hagkvæmni í stað hámarksafla, það sem alþjóðlega kallast MEY (Maximum Economic Yield) í stað TAC (Total Allowable Catch), má skapa raunhæfan grundvöll fyrir nýtt og skilvirkara veiðigjaldakerfi. Samkeppnishæfni byggð á hagkvæmni, ekki aflamagni Skýrsla Gunnars Haraldssonr og David Carey “Ensuring a Sustainable and Efficient Fishery in Iceland” frá árinu 2011 („OECD-vinnuskjal nr. 891/2011“) útlistar meðal annars MEY og hvernig það skilar aukinni auðlindarentu sem hækkar skattstofn veiðigjalda og bætir afkomu veiða. TAC-kerfið, sem byggir á ráðgjöf vísindamanna um líffræðilega sjálfbæran afla, er grundvöllur núverandi fiskveiðistjórnunar. En TAC-kerfið segir ekkert um hvað er hagkvæmt. Útgerðir leitast við að ná í það sem þeim er skammtað en veiða ekki það sem gefur besta arðsemi. Þetta getur leitt til óþarfa sóunar, aukins álags á vistkerfi og hærri kostnaðar. MEY-aðferðin snýst hins vegar um að hámarka þjóðhagslegan ávinning. Í stað þess að hámarka aflamagn, er litið til þess að lágmarka kostnað við veiðar og hámarka verðmæti landaðs afla, með betri nýtingu tækja, minni olíunotkun og betri stýringu á tímasetningu veiða og löndunar. Frá TAC yfir í MEY: Samanburður og stefna Skýrsla Gunnlaugssonar og Agnarssonar “Late arrival: The development of resource rent in Icelandic fisheries” (2019) sýnir að auðlindarenta í íslenskum sjávarútvegi náðist ekki fyrr en árið 2009, næstum tveimur áratugum eftir innleiðingu kvótakerfisins. Frá þeim tíma hefur auðlindarenta verið að meðaltali 16–19% af útflutningsverðmæti greinarinnar, en aðeins 13–15% þessarar rentu hefur verið innheimt með veiðigjaldi, nema árið 2016 þegar hlutfallið fór í 26–29%.Þetta undirstrikar að núverandi veiðigjaldakerfi hefur hvorki verið stöðugt né skilvirkt skattlagningarform – það bregst við afkomu með töf og sveiflast með gengi, vöruverði og pólitískum ákvörðunum. Ríki og útgerð: samstarf í stað átaka Til að slíkt kerfi nái fram að ganga þarf breyting á viðhorfum, frá yfirráðum til samstarfs. Ríkið getur ekki ákveðið einhliða MEY-aðferðina enda þarf það mikla innsýn í daglegan rekstur útgerða, þróun markaða, kostnaðaráætlanir og sveiflur í arðsemi. Því er nauðsynlegt að útgerðin sjálf fái umboð til að þróa veiðistýringu sem miðar að hámarks hagkvæmni, með því skilyrði að hún sé gagnsæ og byggð á sameiginlegum mælikvörðum. Þetta kallar á nýjan gagnagrunn þar sem veiðar, vinnsla, verðmyndun og rekstrarkostnaður eru skráðir með samræmdum hætti. Slíkt samstarf milli stjórnvalda og útgerðar myndi ekki aðeins bæta eftirlit og skilvirkni heldur einnig skapa traust, og þar með forsendur fyrir breiðri sátt um hlutverk veiðigjaldsins sem raunverulegs arðgreiðsluskerfis, en ekki einhliða skatt. Gagnsæi og fyrirsjáanleiki: lykillinn að trausti Í dag er ófyrirsjáanleiki helsti veikleiki veiðigjaldakerfisins. Reiknistofn gjaldsins er óstöðugur, tengist illa raunarðsemi og getur sveiflast verulega milli ára, jafnvel þegar afkoma greinarinnar stendur í stað. Slíkt dregur úr trausti og veldur bæði fjárhagslegu óöryggi og pólitískri spennu. Með því að byggja veiðigjald á meðaltalsarðsemi eftir tegundum og vinnsluformi, og samræma reikninga með föstum stuðlum sem gilda í að lágmarki eitt ár í senn, má tryggja fyrirsjáanleika. Til viðbótar væri hægt að setja hámarks- og lágmarksgjald til að draga úr sveiflum vegna skammtímaþátta. Þannig væri veiðigjaldið raunverulega hlutdeild þjóðarinnar í auðlindarentu en ekki kvöð sem breytist eftir veðri og vindum. Stöðugleiki atvinnugreinar og byggða Í umræðu um skattgreiðslur á sjávarútveginn og aukna skattheimtu með veiðigjaldi gleymist oftar en ekki að hér er um að ræða atvinnugrein sem er burðarás í íslensku efnahagslífi. Sjávarútvegurinn heldur uppi atvinnu, byggðum og gjaldeyrisöflun. Ef veiðigjald er hækkað um of án samhliða hagræðingar í rekstri getur það grafið undan stoðum í minni byggðum þar sem lítil útgerð ræður ríkjum. Með MEY-aðferð má hins vegar stýra veiðum á þann hátt að hver einasta eining skapi meira virði með minni tilkostnaði. Þannig er hægt að vernda smærri útgerðir með aukinni hagkvæmni í stað þess að veita afslætti sem veikja jafnræði í kerfinu. Traustið fæst með samtali Ef veiðigjaldakerfið á að lifa og dafna þarf það að byggjast á samtali og gagnkvæmu trausti. Pólitísk ákvarðanataka, án aðkomu þeirra sem bera rekstraráhættuna, leiðir sjaldan til sáttar. Samtímis geta útgerðir ekki gert kröfu um aðgang að auðlindinni án þess að þjóðin fái sinn hlut. MEY-nálgunin skapar grundvöll fyrir þessa sátt. Hún sameinar hagkvæmni útgerðar, sjálfbærni veiða og hlutdeild þjóðarinnar. Með samstarfi um gagnaöflun, sameiginlega mælikvarða og skýrar leikreglur um veiðigjöld má rjúfa þá stöðnun sem einkennt hefur umræðuna um veiðigjald síðustu ár. Það er kominn tími til að við ræðum ekki bara um hve mikið á að innheimta heldur hvernig við nýtum auðlindina sem best. Þar liggur lykillinn að sátt. Höfundur er sjávarútvegsfræðingur og framkvæmdastjóri Bláa hagkerfisins. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Svanur Guðmundsson Breytingar á veiðigjöldum Sjávarútvegur Mest lesið Hver á að fá súrefnisgrímuna fyrst? Davíð Bergmann. Skoðun Elsku Íslendingar, styðjum saman Grindavík Dagmar Valsdóttir Skoðun Betri vegur til Þorlákshafnar er samkeppnismál Ólafur Stephensen Skoðun Þeir sem verja stórútgerðina – og heimsvaldastefnuna Karl Héðinn Kristjánsson Skoðun Lummuleg áform heilbrigðisráðherra Ragnar Sigurður Kristjánsson Skoðun Gervigreindin beisluð Hanna Kristín Skaftadóttir,Helga Sigrún Harðardóttir Skoðun Óvirðing við lýðræðislegar hefðir, gegn stjórnarskrá, trúnaðarbrot gagnvart kjósendum Arnar Þór Jónsson Skoðun Valdið yfir sjávarútvegsmálunum Hjörtur J. Guðmundsson Skoðun Lík brennd í Grafarvogi Diljá Mist Einarsdóttir Skoðun Menntamál íslenskra grunnskólabarna hafa verið til umfjöllunar – sem er vel. Miklu verra er tilefnið Karen Rúnarsdóttir Skoðun Skoðun Skoðun Hver á að fá súrefnisgrímuna fyrst? Davíð Bergmann. skrifar Skoðun Baráttan um kjör eldra fólks Jónína Björk Óskarsdóttir skrifar Skoðun Menntamál íslenskra grunnskólabarna hafa verið til umfjöllunar – sem er vel. Miklu verra er tilefnið Karen Rúnarsdóttir skrifar Skoðun Elsku Íslendingar, styðjum saman Grindavík Dagmar Valsdóttir skrifar Skoðun Svigrúm Eydísar á fölskum grunni Kristinn Karl Brynjarsson skrifar Skoðun Betri vegur til Þorlákshafnar er samkeppnismál Ólafur Stephensen skrifar Skoðun Óvirðing við lýðræðislegar hefðir, gegn stjórnarskrá, trúnaðarbrot gagnvart kjósendum Arnar Þór Jónsson skrifar Skoðun Lík brennd í Grafarvogi Diljá Mist Einarsdóttir skrifar Skoðun Er handahlaup valdeflandi? Davíð Már Sigurðsson skrifar Skoðun Á jaðrinum með Jesú Daníel Ágúst Gautason skrifar Skoðun Þeir sem verja stórútgerðina – og heimsvaldastefnuna Karl Héðinn Kristjánsson skrifar Skoðun Gervigreindin beisluð Hanna Kristín Skaftadóttir,Helga Sigrún Harðardóttir skrifar Skoðun Kúnstin að vera ósammála sjálfum sér Heiða Ingimarsdóttir skrifar Skoðun Óboðlegt ástand á Landspítala – okkar sjónarhorn Hildur Jónsdóttir,Einar Freyr Ingason,Þórir Bergsson skrifar Skoðun Geislameðferð sem lífsbjörg Ingibjörg Isaksen skrifar Skoðun Þetta eru ekki eðlileg vinnubrögð Bryndís Haraldsdóttir skrifar Skoðun Stöðvum helvíti á jörðu Birna Þórarinsdóttir,Bjarni Gíslason,Gísli Rafn Ólafsson,Sigríður Schram,Stella Samúelsdóttir,Tótla I. Sæmundsdóttir skrifar Skoðun Hversu mikið er nóg? Guðríður Eldey Arnardóttir skrifar Skoðun Til þeirra sem fagna Sigurður Gísli Bond Snorrason skrifar Skoðun Að semja er ekki veikleiki – það er forsenda lýðræðis Elliði Vignisson skrifar Skoðun Tekist á um hvort lýðræðið á Íslandi sé virkt eða hvort hefðaréttur sé á völdum Þórður Snær Júlíusson skrifar Skoðun Sumar og sól – en ekki alltaf sátt í sálinni Ellen Calmon skrifar Skoðun Að flokka hver vinnur og hver tapar Tryggvi Rúnar Brynjarsson skrifar Skoðun Hagur hluthafanna alltaf og undantekningarlaust í forgangi Jón Kaldal skrifar Skoðun Má berja blaðamenn? Sigríður Dögg Auðunsdóttir skrifar Skoðun Nýr rektor og 2025 – tímamót í háskólamálum Ástráður Eysteinsson,Magnús Karl Magnússon,Margrét Helga Ögmundsdóttir,Tinna Laufey Ásgeirsdóttir skrifar Skoðun Vonir um vopnahlé eins og hálmstrá Sveinn Rúnar Hauksson skrifar Skoðun Samfélagið innan samfélagsins Sigríður Svanborgardóttir skrifar Skoðun Til hamingju Íslendingar með nýja Óperu Andri Björn Róbertsson skrifar Skoðun Hvers vegna hatar SFS smábáta? Svarið tengist veiðigjöldum Kjartan Páll Sveinsson skrifar Sjá meira
Í meira en þrjá áratugi hefur íslenska þjóðin velt því fyrir sér hvernig hver væri réttlátasta leiðin til að tryggja samfélaginu arð af nýtingu sjávarauðlindarinnar. Frá innleiðingu kvótakerfisins hafa orðið til mikill verðmæti en á sama tíma einnig orðið djúpstæð og langvinn umræða um réttlæti og hlutdeild þjóðarinnar. Umræðan hefur of lengi verið föst í skotgröfum: annars vegar krafan um aukna skattheimtu til ríkisins og hins vegar varnarstaða útgerðar sem hefur áhyggjur af atvinnuöryggi og rekstrarhæfi. Hugsanlega er verið að leita lausnar á röngum stað. Hvað ef forsendur sáttar og trausts liggja ekki í því að stjórnvöld ein ráði ferðinni, heldur að samstarf verði undirstaða nýrrar nálgunar? Með því að þróa veiðistýringu þar sem markmiðið er hámarks hagkvæmni í stað hámarksafla, það sem alþjóðlega kallast MEY (Maximum Economic Yield) í stað TAC (Total Allowable Catch), má skapa raunhæfan grundvöll fyrir nýtt og skilvirkara veiðigjaldakerfi. Samkeppnishæfni byggð á hagkvæmni, ekki aflamagni Skýrsla Gunnars Haraldssonr og David Carey “Ensuring a Sustainable and Efficient Fishery in Iceland” frá árinu 2011 („OECD-vinnuskjal nr. 891/2011“) útlistar meðal annars MEY og hvernig það skilar aukinni auðlindarentu sem hækkar skattstofn veiðigjalda og bætir afkomu veiða. TAC-kerfið, sem byggir á ráðgjöf vísindamanna um líffræðilega sjálfbæran afla, er grundvöllur núverandi fiskveiðistjórnunar. En TAC-kerfið segir ekkert um hvað er hagkvæmt. Útgerðir leitast við að ná í það sem þeim er skammtað en veiða ekki það sem gefur besta arðsemi. Þetta getur leitt til óþarfa sóunar, aukins álags á vistkerfi og hærri kostnaðar. MEY-aðferðin snýst hins vegar um að hámarka þjóðhagslegan ávinning. Í stað þess að hámarka aflamagn, er litið til þess að lágmarka kostnað við veiðar og hámarka verðmæti landaðs afla, með betri nýtingu tækja, minni olíunotkun og betri stýringu á tímasetningu veiða og löndunar. Frá TAC yfir í MEY: Samanburður og stefna Skýrsla Gunnlaugssonar og Agnarssonar “Late arrival: The development of resource rent in Icelandic fisheries” (2019) sýnir að auðlindarenta í íslenskum sjávarútvegi náðist ekki fyrr en árið 2009, næstum tveimur áratugum eftir innleiðingu kvótakerfisins. Frá þeim tíma hefur auðlindarenta verið að meðaltali 16–19% af útflutningsverðmæti greinarinnar, en aðeins 13–15% þessarar rentu hefur verið innheimt með veiðigjaldi, nema árið 2016 þegar hlutfallið fór í 26–29%.Þetta undirstrikar að núverandi veiðigjaldakerfi hefur hvorki verið stöðugt né skilvirkt skattlagningarform – það bregst við afkomu með töf og sveiflast með gengi, vöruverði og pólitískum ákvörðunum. Ríki og útgerð: samstarf í stað átaka Til að slíkt kerfi nái fram að ganga þarf breyting á viðhorfum, frá yfirráðum til samstarfs. Ríkið getur ekki ákveðið einhliða MEY-aðferðina enda þarf það mikla innsýn í daglegan rekstur útgerða, þróun markaða, kostnaðaráætlanir og sveiflur í arðsemi. Því er nauðsynlegt að útgerðin sjálf fái umboð til að þróa veiðistýringu sem miðar að hámarks hagkvæmni, með því skilyrði að hún sé gagnsæ og byggð á sameiginlegum mælikvörðum. Þetta kallar á nýjan gagnagrunn þar sem veiðar, vinnsla, verðmyndun og rekstrarkostnaður eru skráðir með samræmdum hætti. Slíkt samstarf milli stjórnvalda og útgerðar myndi ekki aðeins bæta eftirlit og skilvirkni heldur einnig skapa traust, og þar með forsendur fyrir breiðri sátt um hlutverk veiðigjaldsins sem raunverulegs arðgreiðsluskerfis, en ekki einhliða skatt. Gagnsæi og fyrirsjáanleiki: lykillinn að trausti Í dag er ófyrirsjáanleiki helsti veikleiki veiðigjaldakerfisins. Reiknistofn gjaldsins er óstöðugur, tengist illa raunarðsemi og getur sveiflast verulega milli ára, jafnvel þegar afkoma greinarinnar stendur í stað. Slíkt dregur úr trausti og veldur bæði fjárhagslegu óöryggi og pólitískri spennu. Með því að byggja veiðigjald á meðaltalsarðsemi eftir tegundum og vinnsluformi, og samræma reikninga með föstum stuðlum sem gilda í að lágmarki eitt ár í senn, má tryggja fyrirsjáanleika. Til viðbótar væri hægt að setja hámarks- og lágmarksgjald til að draga úr sveiflum vegna skammtímaþátta. Þannig væri veiðigjaldið raunverulega hlutdeild þjóðarinnar í auðlindarentu en ekki kvöð sem breytist eftir veðri og vindum. Stöðugleiki atvinnugreinar og byggða Í umræðu um skattgreiðslur á sjávarútveginn og aukna skattheimtu með veiðigjaldi gleymist oftar en ekki að hér er um að ræða atvinnugrein sem er burðarás í íslensku efnahagslífi. Sjávarútvegurinn heldur uppi atvinnu, byggðum og gjaldeyrisöflun. Ef veiðigjald er hækkað um of án samhliða hagræðingar í rekstri getur það grafið undan stoðum í minni byggðum þar sem lítil útgerð ræður ríkjum. Með MEY-aðferð má hins vegar stýra veiðum á þann hátt að hver einasta eining skapi meira virði með minni tilkostnaði. Þannig er hægt að vernda smærri útgerðir með aukinni hagkvæmni í stað þess að veita afslætti sem veikja jafnræði í kerfinu. Traustið fæst með samtali Ef veiðigjaldakerfið á að lifa og dafna þarf það að byggjast á samtali og gagnkvæmu trausti. Pólitísk ákvarðanataka, án aðkomu þeirra sem bera rekstraráhættuna, leiðir sjaldan til sáttar. Samtímis geta útgerðir ekki gert kröfu um aðgang að auðlindinni án þess að þjóðin fái sinn hlut. MEY-nálgunin skapar grundvöll fyrir þessa sátt. Hún sameinar hagkvæmni útgerðar, sjálfbærni veiða og hlutdeild þjóðarinnar. Með samstarfi um gagnaöflun, sameiginlega mælikvarða og skýrar leikreglur um veiðigjöld má rjúfa þá stöðnun sem einkennt hefur umræðuna um veiðigjald síðustu ár. Það er kominn tími til að við ræðum ekki bara um hve mikið á að innheimta heldur hvernig við nýtum auðlindina sem best. Þar liggur lykillinn að sátt. Höfundur er sjávarútvegsfræðingur og framkvæmdastjóri Bláa hagkerfisins.
Óvirðing við lýðræðislegar hefðir, gegn stjórnarskrá, trúnaðarbrot gagnvart kjósendum Arnar Þór Jónsson Skoðun
Menntamál íslenskra grunnskólabarna hafa verið til umfjöllunar – sem er vel. Miklu verra er tilefnið Karen Rúnarsdóttir Skoðun
Skoðun Menntamál íslenskra grunnskólabarna hafa verið til umfjöllunar – sem er vel. Miklu verra er tilefnið Karen Rúnarsdóttir skrifar
Skoðun Óvirðing við lýðræðislegar hefðir, gegn stjórnarskrá, trúnaðarbrot gagnvart kjósendum Arnar Þór Jónsson skrifar
Skoðun Óboðlegt ástand á Landspítala – okkar sjónarhorn Hildur Jónsdóttir,Einar Freyr Ingason,Þórir Bergsson skrifar
Skoðun Stöðvum helvíti á jörðu Birna Þórarinsdóttir,Bjarni Gíslason,Gísli Rafn Ólafsson,Sigríður Schram,Stella Samúelsdóttir,Tótla I. Sæmundsdóttir skrifar
Skoðun Tekist á um hvort lýðræðið á Íslandi sé virkt eða hvort hefðaréttur sé á völdum Þórður Snær Júlíusson skrifar
Skoðun Nýr rektor og 2025 – tímamót í háskólamálum Ástráður Eysteinsson,Magnús Karl Magnússon,Margrét Helga Ögmundsdóttir,Tinna Laufey Ásgeirsdóttir skrifar
Óvirðing við lýðræðislegar hefðir, gegn stjórnarskrá, trúnaðarbrot gagnvart kjósendum Arnar Þór Jónsson Skoðun
Menntamál íslenskra grunnskólabarna hafa verið til umfjöllunar – sem er vel. Miklu verra er tilefnið Karen Rúnarsdóttir Skoðun