„Nýtt veiðigjald: sátt byggð á hagkvæmni“ Svanur Guðmundsson skrifar 20. maí 2025 12:00 Í meira en þrjá áratugi hefur íslenska þjóðin velt því fyrir sér hvernig hver væri réttlátasta leiðin til að tryggja samfélaginu arð af nýtingu sjávarauðlindarinnar. Frá innleiðingu kvótakerfisins hafa orðið til mikill verðmæti en á sama tíma einnig orðið djúpstæð og langvinn umræða um réttlæti og hlutdeild þjóðarinnar. Umræðan hefur of lengi verið föst í skotgröfum: annars vegar krafan um aukna skattheimtu til ríkisins og hins vegar varnarstaða útgerðar sem hefur áhyggjur af atvinnuöryggi og rekstrarhæfi. Hugsanlega er verið að leita lausnar á röngum stað. Hvað ef forsendur sáttar og trausts liggja ekki í því að stjórnvöld ein ráði ferðinni, heldur að samstarf verði undirstaða nýrrar nálgunar? Með því að þróa veiðistýringu þar sem markmiðið er hámarks hagkvæmni í stað hámarksafla, það sem alþjóðlega kallast MEY (Maximum Economic Yield) í stað TAC (Total Allowable Catch), má skapa raunhæfan grundvöll fyrir nýtt og skilvirkara veiðigjaldakerfi. Samkeppnishæfni byggð á hagkvæmni, ekki aflamagni Skýrsla Gunnars Haraldssonr og David Carey “Ensuring a Sustainable and Efficient Fishery in Iceland” frá árinu 2011 („OECD-vinnuskjal nr. 891/2011“) útlistar meðal annars MEY og hvernig það skilar aukinni auðlindarentu sem hækkar skattstofn veiðigjalda og bætir afkomu veiða. TAC-kerfið, sem byggir á ráðgjöf vísindamanna um líffræðilega sjálfbæran afla, er grundvöllur núverandi fiskveiðistjórnunar. En TAC-kerfið segir ekkert um hvað er hagkvæmt. Útgerðir leitast við að ná í það sem þeim er skammtað en veiða ekki það sem gefur besta arðsemi. Þetta getur leitt til óþarfa sóunar, aukins álags á vistkerfi og hærri kostnaðar. MEY-aðferðin snýst hins vegar um að hámarka þjóðhagslegan ávinning. Í stað þess að hámarka aflamagn, er litið til þess að lágmarka kostnað við veiðar og hámarka verðmæti landaðs afla, með betri nýtingu tækja, minni olíunotkun og betri stýringu á tímasetningu veiða og löndunar. Frá TAC yfir í MEY: Samanburður og stefna Skýrsla Gunnlaugssonar og Agnarssonar “Late arrival: The development of resource rent in Icelandic fisheries” (2019) sýnir að auðlindarenta í íslenskum sjávarútvegi náðist ekki fyrr en árið 2009, næstum tveimur áratugum eftir innleiðingu kvótakerfisins. Frá þeim tíma hefur auðlindarenta verið að meðaltali 16–19% af útflutningsverðmæti greinarinnar, en aðeins 13–15% þessarar rentu hefur verið innheimt með veiðigjaldi, nema árið 2016 þegar hlutfallið fór í 26–29%.Þetta undirstrikar að núverandi veiðigjaldakerfi hefur hvorki verið stöðugt né skilvirkt skattlagningarform – það bregst við afkomu með töf og sveiflast með gengi, vöruverði og pólitískum ákvörðunum. Ríki og útgerð: samstarf í stað átaka Til að slíkt kerfi nái fram að ganga þarf breyting á viðhorfum, frá yfirráðum til samstarfs. Ríkið getur ekki ákveðið einhliða MEY-aðferðina enda þarf það mikla innsýn í daglegan rekstur útgerða, þróun markaða, kostnaðaráætlanir og sveiflur í arðsemi. Því er nauðsynlegt að útgerðin sjálf fái umboð til að þróa veiðistýringu sem miðar að hámarks hagkvæmni, með því skilyrði að hún sé gagnsæ og byggð á sameiginlegum mælikvörðum. Þetta kallar á nýjan gagnagrunn þar sem veiðar, vinnsla, verðmyndun og rekstrarkostnaður eru skráðir með samræmdum hætti. Slíkt samstarf milli stjórnvalda og útgerðar myndi ekki aðeins bæta eftirlit og skilvirkni heldur einnig skapa traust, og þar með forsendur fyrir breiðri sátt um hlutverk veiðigjaldsins sem raunverulegs arðgreiðsluskerfis, en ekki einhliða skatt. Gagnsæi og fyrirsjáanleiki: lykillinn að trausti Í dag er ófyrirsjáanleiki helsti veikleiki veiðigjaldakerfisins. Reiknistofn gjaldsins er óstöðugur, tengist illa raunarðsemi og getur sveiflast verulega milli ára, jafnvel þegar afkoma greinarinnar stendur í stað. Slíkt dregur úr trausti og veldur bæði fjárhagslegu óöryggi og pólitískri spennu. Með því að byggja veiðigjald á meðaltalsarðsemi eftir tegundum og vinnsluformi, og samræma reikninga með föstum stuðlum sem gilda í að lágmarki eitt ár í senn, má tryggja fyrirsjáanleika. Til viðbótar væri hægt að setja hámarks- og lágmarksgjald til að draga úr sveiflum vegna skammtímaþátta. Þannig væri veiðigjaldið raunverulega hlutdeild þjóðarinnar í auðlindarentu en ekki kvöð sem breytist eftir veðri og vindum. Stöðugleiki atvinnugreinar og byggða Í umræðu um skattgreiðslur á sjávarútveginn og aukna skattheimtu með veiðigjaldi gleymist oftar en ekki að hér er um að ræða atvinnugrein sem er burðarás í íslensku efnahagslífi. Sjávarútvegurinn heldur uppi atvinnu, byggðum og gjaldeyrisöflun. Ef veiðigjald er hækkað um of án samhliða hagræðingar í rekstri getur það grafið undan stoðum í minni byggðum þar sem lítil útgerð ræður ríkjum. Með MEY-aðferð má hins vegar stýra veiðum á þann hátt að hver einasta eining skapi meira virði með minni tilkostnaði. Þannig er hægt að vernda smærri útgerðir með aukinni hagkvæmni í stað þess að veita afslætti sem veikja jafnræði í kerfinu. Traustið fæst með samtali Ef veiðigjaldakerfið á að lifa og dafna þarf það að byggjast á samtali og gagnkvæmu trausti. Pólitísk ákvarðanataka, án aðkomu þeirra sem bera rekstraráhættuna, leiðir sjaldan til sáttar. Samtímis geta útgerðir ekki gert kröfu um aðgang að auðlindinni án þess að þjóðin fái sinn hlut. MEY-nálgunin skapar grundvöll fyrir þessa sátt. Hún sameinar hagkvæmni útgerðar, sjálfbærni veiða og hlutdeild þjóðarinnar. Með samstarfi um gagnaöflun, sameiginlega mælikvarða og skýrar leikreglur um veiðigjöld má rjúfa þá stöðnun sem einkennt hefur umræðuna um veiðigjald síðustu ár. Það er kominn tími til að við ræðum ekki bara um hve mikið á að innheimta heldur hvernig við nýtum auðlindina sem best. Þar liggur lykillinn að sátt. Höfundur er sjávarútvegsfræðingur og framkvæmdastjóri Bláa hagkerfisins. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Svanur Guðmundsson Breytingar á veiðigjöldum Sjávarútvegur Mest lesið Suður-Íslendinga sögurnar Hans Birgisson Skoðun Stöndum vörð um tónlistarmenntun barna og ungmenna – opið bréf til borgarstjóra Sigrún Grendal Skoðun Hafrannsóknastofnun leggur til 95 prósent samdrátt í sjókvíaeldi á laxi Jón Kaldal Skoðun Hættulegustu tækin í umferðinni Eva Hauksdóttir Skoðun Hvað myndi Sesselja segja? Hallbjörn V. Fríðhólm Skoðun Manneklan er víða Brynhildur Bolladóttir Skoðun Framtíðarskipulag Keldnalands er ekki útópía – og þaðan af síður dystópía Birkir Ingibjartsson Skoðun Réttnefni: Viðbragð við upplýsingaóreiðu Jón Þór Sigurðsson Skoðun Hækka launin þín þegar fasteignamatið á íbúðinni þinni hækkar? Daði Freyr Ólafsson Skoðun Sótt að hagsmunum atvinnulausra Steinar Harðarson Skoðun Skoðun Skoðun Hættulegustu tækin í umferðinni Eva Hauksdóttir skrifar Skoðun Hvað myndi Sesselja segja? Hallbjörn V. Fríðhólm skrifar Skoðun Vaxtastefna Seðlabankans – á kostnað launafólks Hilmar Harðarson skrifar Skoðun Suður-Íslendinga sögurnar Hans Birgisson skrifar Skoðun Íhlutun Bandaríkjanna í Venesúela: Auðlindaránið í heimsvaldastefnunni og hræsnin í „stríðinu gegn fíkniefnum“ Sæþór Benjamín Randalsson skrifar Skoðun Stöndum vörð um tónlistarmenntun barna og ungmenna – opið bréf til borgarstjóra Sigrún Grendal skrifar Skoðun Hafrannsóknastofnun leggur til 95 prósent samdrátt í sjókvíaeldi á laxi Jón Kaldal skrifar Skoðun Velkomin til Helvítis Guðný Gústafsdóttir skrifar Skoðun Olíuleit við Ísland? Hallgrímur Óskarsson skrifar Skoðun Hækka launin þín þegar fasteignamatið á íbúðinni þinni hækkar? Daði Freyr Ólafsson skrifar Skoðun Hvað mun Pútín gera næst með því að ögra samstöðu NATO?: Rússnesk innrás í lofthelgi NATO og hlutverk Íslands í öryggi bandalagsins Jun Þór Morikawa skrifar Skoðun Manneklan er víða Brynhildur Bolladóttir skrifar Skoðun Sótt að hagsmunum atvinnulausra Steinar Harðarson skrifar Skoðun Framtíðarskipulag Keldnalands er ekki útópía – og þaðan af síður dystópía Birkir Ingibjartsson skrifar Skoðun Launamunur kynjanna eykst – Hvar liggur ábyrgðin? Kolbrún Halldórsdóttir skrifar Skoðun Þegar sannleikurinn verður fórnarlamb Davíð Bergmann skrifar Skoðun Gefum íslensku séns – að tala íslensku við alla Halla Signý Kristjánsdóttir skrifar Skoðun Réttnefni: Viðbragð við upplýsingaóreiðu Jón Þór Sigurðsson skrifar Skoðun Farsæl framfaraskref á Sólheimum Sigurjón Örn Þórsson skrifar Skoðun Austurland – þrælanýlenda Íslands Björn Ármann Ólafsson skrifar Skoðun Gervigreindin stöðluð - öryggisins vegna Hanna Kristín Skaftadóttir,Helga Sigrún Harðardóttir skrifar Skoðun Frelsi, framtíð og vistvænar samgöngur: Hvers vegna Ísland þarf að hugsa stærra Sigurborg Ósk Haraldsdóttir skrifar Skoðun Atvinnustefna er alvöru mál Jóhannes Þór Skúlason skrifar Skoðun 1984 og Hunger Games á sama sviðinu Sigríður Svanborgardóttir skrifar Skoðun Mikilvægi aukinnar verndunar hafsvæða og leiðrétting Hrönn Egilsdóttir skrifar Skoðun Betri leið til einföldunar regluverks Pétur Halldórsson skrifar Skoðun Af Millet-úlpum og öldrunarmálum Þröstur V. Söring skrifar Skoðun Charlie og sjúkleikaverksmiðjan Guðjón Eggert Agnarsson skrifar Skoðun Nú þarf bæði sleggju og vélsög Trausti Hjálmarsson,Ólafur Stephensen skrifar Skoðun Nútímaviðskipti og lögin sem gleymdist að uppfæra Fróði Steingrímsson skrifar Sjá meira
Í meira en þrjá áratugi hefur íslenska þjóðin velt því fyrir sér hvernig hver væri réttlátasta leiðin til að tryggja samfélaginu arð af nýtingu sjávarauðlindarinnar. Frá innleiðingu kvótakerfisins hafa orðið til mikill verðmæti en á sama tíma einnig orðið djúpstæð og langvinn umræða um réttlæti og hlutdeild þjóðarinnar. Umræðan hefur of lengi verið föst í skotgröfum: annars vegar krafan um aukna skattheimtu til ríkisins og hins vegar varnarstaða útgerðar sem hefur áhyggjur af atvinnuöryggi og rekstrarhæfi. Hugsanlega er verið að leita lausnar á röngum stað. Hvað ef forsendur sáttar og trausts liggja ekki í því að stjórnvöld ein ráði ferðinni, heldur að samstarf verði undirstaða nýrrar nálgunar? Með því að þróa veiðistýringu þar sem markmiðið er hámarks hagkvæmni í stað hámarksafla, það sem alþjóðlega kallast MEY (Maximum Economic Yield) í stað TAC (Total Allowable Catch), má skapa raunhæfan grundvöll fyrir nýtt og skilvirkara veiðigjaldakerfi. Samkeppnishæfni byggð á hagkvæmni, ekki aflamagni Skýrsla Gunnars Haraldssonr og David Carey “Ensuring a Sustainable and Efficient Fishery in Iceland” frá árinu 2011 („OECD-vinnuskjal nr. 891/2011“) útlistar meðal annars MEY og hvernig það skilar aukinni auðlindarentu sem hækkar skattstofn veiðigjalda og bætir afkomu veiða. TAC-kerfið, sem byggir á ráðgjöf vísindamanna um líffræðilega sjálfbæran afla, er grundvöllur núverandi fiskveiðistjórnunar. En TAC-kerfið segir ekkert um hvað er hagkvæmt. Útgerðir leitast við að ná í það sem þeim er skammtað en veiða ekki það sem gefur besta arðsemi. Þetta getur leitt til óþarfa sóunar, aukins álags á vistkerfi og hærri kostnaðar. MEY-aðferðin snýst hins vegar um að hámarka þjóðhagslegan ávinning. Í stað þess að hámarka aflamagn, er litið til þess að lágmarka kostnað við veiðar og hámarka verðmæti landaðs afla, með betri nýtingu tækja, minni olíunotkun og betri stýringu á tímasetningu veiða og löndunar. Frá TAC yfir í MEY: Samanburður og stefna Skýrsla Gunnlaugssonar og Agnarssonar “Late arrival: The development of resource rent in Icelandic fisheries” (2019) sýnir að auðlindarenta í íslenskum sjávarútvegi náðist ekki fyrr en árið 2009, næstum tveimur áratugum eftir innleiðingu kvótakerfisins. Frá þeim tíma hefur auðlindarenta verið að meðaltali 16–19% af útflutningsverðmæti greinarinnar, en aðeins 13–15% þessarar rentu hefur verið innheimt með veiðigjaldi, nema árið 2016 þegar hlutfallið fór í 26–29%.Þetta undirstrikar að núverandi veiðigjaldakerfi hefur hvorki verið stöðugt né skilvirkt skattlagningarform – það bregst við afkomu með töf og sveiflast með gengi, vöruverði og pólitískum ákvörðunum. Ríki og útgerð: samstarf í stað átaka Til að slíkt kerfi nái fram að ganga þarf breyting á viðhorfum, frá yfirráðum til samstarfs. Ríkið getur ekki ákveðið einhliða MEY-aðferðina enda þarf það mikla innsýn í daglegan rekstur útgerða, þróun markaða, kostnaðaráætlanir og sveiflur í arðsemi. Því er nauðsynlegt að útgerðin sjálf fái umboð til að þróa veiðistýringu sem miðar að hámarks hagkvæmni, með því skilyrði að hún sé gagnsæ og byggð á sameiginlegum mælikvörðum. Þetta kallar á nýjan gagnagrunn þar sem veiðar, vinnsla, verðmyndun og rekstrarkostnaður eru skráðir með samræmdum hætti. Slíkt samstarf milli stjórnvalda og útgerðar myndi ekki aðeins bæta eftirlit og skilvirkni heldur einnig skapa traust, og þar með forsendur fyrir breiðri sátt um hlutverk veiðigjaldsins sem raunverulegs arðgreiðsluskerfis, en ekki einhliða skatt. Gagnsæi og fyrirsjáanleiki: lykillinn að trausti Í dag er ófyrirsjáanleiki helsti veikleiki veiðigjaldakerfisins. Reiknistofn gjaldsins er óstöðugur, tengist illa raunarðsemi og getur sveiflast verulega milli ára, jafnvel þegar afkoma greinarinnar stendur í stað. Slíkt dregur úr trausti og veldur bæði fjárhagslegu óöryggi og pólitískri spennu. Með því að byggja veiðigjald á meðaltalsarðsemi eftir tegundum og vinnsluformi, og samræma reikninga með föstum stuðlum sem gilda í að lágmarki eitt ár í senn, má tryggja fyrirsjáanleika. Til viðbótar væri hægt að setja hámarks- og lágmarksgjald til að draga úr sveiflum vegna skammtímaþátta. Þannig væri veiðigjaldið raunverulega hlutdeild þjóðarinnar í auðlindarentu en ekki kvöð sem breytist eftir veðri og vindum. Stöðugleiki atvinnugreinar og byggða Í umræðu um skattgreiðslur á sjávarútveginn og aukna skattheimtu með veiðigjaldi gleymist oftar en ekki að hér er um að ræða atvinnugrein sem er burðarás í íslensku efnahagslífi. Sjávarútvegurinn heldur uppi atvinnu, byggðum og gjaldeyrisöflun. Ef veiðigjald er hækkað um of án samhliða hagræðingar í rekstri getur það grafið undan stoðum í minni byggðum þar sem lítil útgerð ræður ríkjum. Með MEY-aðferð má hins vegar stýra veiðum á þann hátt að hver einasta eining skapi meira virði með minni tilkostnaði. Þannig er hægt að vernda smærri útgerðir með aukinni hagkvæmni í stað þess að veita afslætti sem veikja jafnræði í kerfinu. Traustið fæst með samtali Ef veiðigjaldakerfið á að lifa og dafna þarf það að byggjast á samtali og gagnkvæmu trausti. Pólitísk ákvarðanataka, án aðkomu þeirra sem bera rekstraráhættuna, leiðir sjaldan til sáttar. Samtímis geta útgerðir ekki gert kröfu um aðgang að auðlindinni án þess að þjóðin fái sinn hlut. MEY-nálgunin skapar grundvöll fyrir þessa sátt. Hún sameinar hagkvæmni útgerðar, sjálfbærni veiða og hlutdeild þjóðarinnar. Með samstarfi um gagnaöflun, sameiginlega mælikvarða og skýrar leikreglur um veiðigjöld má rjúfa þá stöðnun sem einkennt hefur umræðuna um veiðigjald síðustu ár. Það er kominn tími til að við ræðum ekki bara um hve mikið á að innheimta heldur hvernig við nýtum auðlindina sem best. Þar liggur lykillinn að sátt. Höfundur er sjávarútvegsfræðingur og framkvæmdastjóri Bláa hagkerfisins.
Stöndum vörð um tónlistarmenntun barna og ungmenna – opið bréf til borgarstjóra Sigrún Grendal Skoðun
Framtíðarskipulag Keldnalands er ekki útópía – og þaðan af síður dystópía Birkir Ingibjartsson Skoðun
Skoðun Íhlutun Bandaríkjanna í Venesúela: Auðlindaránið í heimsvaldastefnunni og hræsnin í „stríðinu gegn fíkniefnum“ Sæþór Benjamín Randalsson skrifar
Skoðun Stöndum vörð um tónlistarmenntun barna og ungmenna – opið bréf til borgarstjóra Sigrún Grendal skrifar
Skoðun Hafrannsóknastofnun leggur til 95 prósent samdrátt í sjókvíaeldi á laxi Jón Kaldal skrifar
Skoðun Hvað mun Pútín gera næst með því að ögra samstöðu NATO?: Rússnesk innrás í lofthelgi NATO og hlutverk Íslands í öryggi bandalagsins Jun Þór Morikawa skrifar
Skoðun Framtíðarskipulag Keldnalands er ekki útópía – og þaðan af síður dystópía Birkir Ingibjartsson skrifar
Skoðun Gervigreindin stöðluð - öryggisins vegna Hanna Kristín Skaftadóttir,Helga Sigrún Harðardóttir skrifar
Skoðun Frelsi, framtíð og vistvænar samgöngur: Hvers vegna Ísland þarf að hugsa stærra Sigurborg Ósk Haraldsdóttir skrifar
Stöndum vörð um tónlistarmenntun barna og ungmenna – opið bréf til borgarstjóra Sigrún Grendal Skoðun
Framtíðarskipulag Keldnalands er ekki útópía – og þaðan af síður dystópía Birkir Ingibjartsson Skoðun