„Nýtt veiðigjald: sátt byggð á hagkvæmni“ Svanur Guðmundsson skrifar 20. maí 2025 12:00 Í meira en þrjá áratugi hefur íslenska þjóðin velt því fyrir sér hvernig hver væri réttlátasta leiðin til að tryggja samfélaginu arð af nýtingu sjávarauðlindarinnar. Frá innleiðingu kvótakerfisins hafa orðið til mikill verðmæti en á sama tíma einnig orðið djúpstæð og langvinn umræða um réttlæti og hlutdeild þjóðarinnar. Umræðan hefur of lengi verið föst í skotgröfum: annars vegar krafan um aukna skattheimtu til ríkisins og hins vegar varnarstaða útgerðar sem hefur áhyggjur af atvinnuöryggi og rekstrarhæfi. Hugsanlega er verið að leita lausnar á röngum stað. Hvað ef forsendur sáttar og trausts liggja ekki í því að stjórnvöld ein ráði ferðinni, heldur að samstarf verði undirstaða nýrrar nálgunar? Með því að þróa veiðistýringu þar sem markmiðið er hámarks hagkvæmni í stað hámarksafla, það sem alþjóðlega kallast MEY (Maximum Economic Yield) í stað TAC (Total Allowable Catch), má skapa raunhæfan grundvöll fyrir nýtt og skilvirkara veiðigjaldakerfi. Samkeppnishæfni byggð á hagkvæmni, ekki aflamagni Skýrsla Gunnars Haraldssonr og David Carey “Ensuring a Sustainable and Efficient Fishery in Iceland” frá árinu 2011 („OECD-vinnuskjal nr. 891/2011“) útlistar meðal annars MEY og hvernig það skilar aukinni auðlindarentu sem hækkar skattstofn veiðigjalda og bætir afkomu veiða. TAC-kerfið, sem byggir á ráðgjöf vísindamanna um líffræðilega sjálfbæran afla, er grundvöllur núverandi fiskveiðistjórnunar. En TAC-kerfið segir ekkert um hvað er hagkvæmt. Útgerðir leitast við að ná í það sem þeim er skammtað en veiða ekki það sem gefur besta arðsemi. Þetta getur leitt til óþarfa sóunar, aukins álags á vistkerfi og hærri kostnaðar. MEY-aðferðin snýst hins vegar um að hámarka þjóðhagslegan ávinning. Í stað þess að hámarka aflamagn, er litið til þess að lágmarka kostnað við veiðar og hámarka verðmæti landaðs afla, með betri nýtingu tækja, minni olíunotkun og betri stýringu á tímasetningu veiða og löndunar. Frá TAC yfir í MEY: Samanburður og stefna Skýrsla Gunnlaugssonar og Agnarssonar “Late arrival: The development of resource rent in Icelandic fisheries” (2019) sýnir að auðlindarenta í íslenskum sjávarútvegi náðist ekki fyrr en árið 2009, næstum tveimur áratugum eftir innleiðingu kvótakerfisins. Frá þeim tíma hefur auðlindarenta verið að meðaltali 16–19% af útflutningsverðmæti greinarinnar, en aðeins 13–15% þessarar rentu hefur verið innheimt með veiðigjaldi, nema árið 2016 þegar hlutfallið fór í 26–29%.Þetta undirstrikar að núverandi veiðigjaldakerfi hefur hvorki verið stöðugt né skilvirkt skattlagningarform – það bregst við afkomu með töf og sveiflast með gengi, vöruverði og pólitískum ákvörðunum. Ríki og útgerð: samstarf í stað átaka Til að slíkt kerfi nái fram að ganga þarf breyting á viðhorfum, frá yfirráðum til samstarfs. Ríkið getur ekki ákveðið einhliða MEY-aðferðina enda þarf það mikla innsýn í daglegan rekstur útgerða, þróun markaða, kostnaðaráætlanir og sveiflur í arðsemi. Því er nauðsynlegt að útgerðin sjálf fái umboð til að þróa veiðistýringu sem miðar að hámarks hagkvæmni, með því skilyrði að hún sé gagnsæ og byggð á sameiginlegum mælikvörðum. Þetta kallar á nýjan gagnagrunn þar sem veiðar, vinnsla, verðmyndun og rekstrarkostnaður eru skráðir með samræmdum hætti. Slíkt samstarf milli stjórnvalda og útgerðar myndi ekki aðeins bæta eftirlit og skilvirkni heldur einnig skapa traust, og þar með forsendur fyrir breiðri sátt um hlutverk veiðigjaldsins sem raunverulegs arðgreiðsluskerfis, en ekki einhliða skatt. Gagnsæi og fyrirsjáanleiki: lykillinn að trausti Í dag er ófyrirsjáanleiki helsti veikleiki veiðigjaldakerfisins. Reiknistofn gjaldsins er óstöðugur, tengist illa raunarðsemi og getur sveiflast verulega milli ára, jafnvel þegar afkoma greinarinnar stendur í stað. Slíkt dregur úr trausti og veldur bæði fjárhagslegu óöryggi og pólitískri spennu. Með því að byggja veiðigjald á meðaltalsarðsemi eftir tegundum og vinnsluformi, og samræma reikninga með föstum stuðlum sem gilda í að lágmarki eitt ár í senn, má tryggja fyrirsjáanleika. Til viðbótar væri hægt að setja hámarks- og lágmarksgjald til að draga úr sveiflum vegna skammtímaþátta. Þannig væri veiðigjaldið raunverulega hlutdeild þjóðarinnar í auðlindarentu en ekki kvöð sem breytist eftir veðri og vindum. Stöðugleiki atvinnugreinar og byggða Í umræðu um skattgreiðslur á sjávarútveginn og aukna skattheimtu með veiðigjaldi gleymist oftar en ekki að hér er um að ræða atvinnugrein sem er burðarás í íslensku efnahagslífi. Sjávarútvegurinn heldur uppi atvinnu, byggðum og gjaldeyrisöflun. Ef veiðigjald er hækkað um of án samhliða hagræðingar í rekstri getur það grafið undan stoðum í minni byggðum þar sem lítil útgerð ræður ríkjum. Með MEY-aðferð má hins vegar stýra veiðum á þann hátt að hver einasta eining skapi meira virði með minni tilkostnaði. Þannig er hægt að vernda smærri útgerðir með aukinni hagkvæmni í stað þess að veita afslætti sem veikja jafnræði í kerfinu. Traustið fæst með samtali Ef veiðigjaldakerfið á að lifa og dafna þarf það að byggjast á samtali og gagnkvæmu trausti. Pólitísk ákvarðanataka, án aðkomu þeirra sem bera rekstraráhættuna, leiðir sjaldan til sáttar. Samtímis geta útgerðir ekki gert kröfu um aðgang að auðlindinni án þess að þjóðin fái sinn hlut. MEY-nálgunin skapar grundvöll fyrir þessa sátt. Hún sameinar hagkvæmni útgerðar, sjálfbærni veiða og hlutdeild þjóðarinnar. Með samstarfi um gagnaöflun, sameiginlega mælikvarða og skýrar leikreglur um veiðigjöld má rjúfa þá stöðnun sem einkennt hefur umræðuna um veiðigjald síðustu ár. Það er kominn tími til að við ræðum ekki bara um hve mikið á að innheimta heldur hvernig við nýtum auðlindina sem best. Þar liggur lykillinn að sátt. Höfundur er sjávarútvegsfræðingur og framkvæmdastjóri Bláa hagkerfisins. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Svanur Guðmundsson Breytingar á veiðigjöldum Sjávarútvegur Mest lesið Hin dásamlega sturlun: Umræðan á Íslandi Davíð Bergmann Skoðun Við getum öll bjargað lífi Kristófer Kristófersson Skoðun Opið bréf til innviðaráðherra Eyjólfur Þorkelsson Skoðun 90 milljarða vannýtt útflutningstækifæri Vilhjálmur Hilmarsson Skoðun „Hristir í stoðum“ RÚV? Hermann Stefánsson Skoðun Að bjarga þjóð Jón Baldvin Hannibalsson Skoðun Það er heldur betur vitlaust gefið á Íslandi Jónas Yngvi Ásgrímsson Skoðun Fyrir hvern erum við að byggja? Jóhanna Dýrunn Jónsdóttir Skoðun Nýtt örorkulífeyriskerfi Inga Sæland Skoðun Að bera harm sinn í hljóði Gunnhildur Ólafsdóttir Skoðun Skoðun Skoðun Það sem gerist þegar formúlur og fordómar hafa of mikil áhrif Matthildur Björnsdóttir skrifar Skoðun Látum verkin tala fyrir börnin á Gaza Gunnar Axel Axelsson skrifar Skoðun 90 milljarða vannýtt útflutningstækifæri Vilhjálmur Hilmarsson skrifar Skoðun Tvær sögur Egill Þ. Einarsson skrifar Skoðun Stærsta kjarabót öryrkja í áratugi Ingjibjörg Isaksen skrifar Skoðun Að bjarga þjóð Jón Baldvin Hannibalsson skrifar Skoðun Háskóli Íslands. Opinn og alþjóðlegur? Styrmir Hallsson,Abdullah Arif skrifar Skoðun Nýtt örorkulífeyriskerfi Inga Sæland skrifar Skoðun Það er heldur betur vitlaust gefið á Íslandi Jónas Yngvi Ásgrímsson skrifar Skoðun Að bera harm sinn í hljóði Gunnhildur Ólafsdóttir skrifar Skoðun Velferð sem virkar Guðrún Hafsteinsdóttir skrifar Skoðun Gleðileg ný fiskveiðiáramót …von eða ótti? Arnar Laxdal skrifar Skoðun „Hristir í stoðum“ RÚV? Hermann Stefánsson skrifar Skoðun Opið bréf til innviðaráðherra Eyjólfur Þorkelsson skrifar Skoðun Hin dásamlega sturlun: Umræðan á Íslandi Davíð Bergmann skrifar Skoðun Áhrif, evran, innviðir, öryggi Magnús Árni Skjöld Magnússon skrifar Skoðun Hugleiðing um rauð epli og skynjun veruleikans Gauti Páll Jónsson skrifar Skoðun Tumi þumall og blaðurmaðurinn Kristján Logason skrifar Skoðun Tímamót í velferðarmálum: Nýtt örorkulífeyriskerfi tekur gildi Guðmundur Ingi Guðbrandsson skrifar Skoðun Stefnum á að veita 1000 börnum innblástur fyrir framtíðina Dr. Bryony Mathew skrifar Skoðun Samgönguáætlun – skuldbinding, ekki kosningaloforð skrifar Skoðun Menntun til framtíðar Bryngeir Valdimarsson skrifar Skoðun Við getum öll bjargað lífi Kristófer Kristófersson skrifar Skoðun Finnst ykkur þetta í lagi? Opinn pistill til heilbrigðisráðherra, landlæknis og forystu heilbrigðiskerfisins Steindór Þórarinsson skrifar Skoðun Menntastefna stjórnvalda – ferð án fyrirheits? Sigvaldi Egill Lárusson skrifar Skoðun Fyrir hvern erum við að byggja? Jóhanna Dýrunn Jónsdóttir skrifar Skoðun Beint og milliliðalaust Jón Steindór Valdimarsson skrifar Skoðun Áfengissala: Þrýstingur úr tveimur áttum Ögmundur Jónasson skrifar Skoðun Hver vill heyra um eitthvað jákvætt sem er gert í skólunum? Rakel Linda Kristjánsdóttir skrifar Skoðun Enn af ferðum Angelu Müller. Eru erlendir ferðamenn afætur? BJarnheiður Hallsdóttir skrifar Sjá meira
Í meira en þrjá áratugi hefur íslenska þjóðin velt því fyrir sér hvernig hver væri réttlátasta leiðin til að tryggja samfélaginu arð af nýtingu sjávarauðlindarinnar. Frá innleiðingu kvótakerfisins hafa orðið til mikill verðmæti en á sama tíma einnig orðið djúpstæð og langvinn umræða um réttlæti og hlutdeild þjóðarinnar. Umræðan hefur of lengi verið föst í skotgröfum: annars vegar krafan um aukna skattheimtu til ríkisins og hins vegar varnarstaða útgerðar sem hefur áhyggjur af atvinnuöryggi og rekstrarhæfi. Hugsanlega er verið að leita lausnar á röngum stað. Hvað ef forsendur sáttar og trausts liggja ekki í því að stjórnvöld ein ráði ferðinni, heldur að samstarf verði undirstaða nýrrar nálgunar? Með því að þróa veiðistýringu þar sem markmiðið er hámarks hagkvæmni í stað hámarksafla, það sem alþjóðlega kallast MEY (Maximum Economic Yield) í stað TAC (Total Allowable Catch), má skapa raunhæfan grundvöll fyrir nýtt og skilvirkara veiðigjaldakerfi. Samkeppnishæfni byggð á hagkvæmni, ekki aflamagni Skýrsla Gunnars Haraldssonr og David Carey “Ensuring a Sustainable and Efficient Fishery in Iceland” frá árinu 2011 („OECD-vinnuskjal nr. 891/2011“) útlistar meðal annars MEY og hvernig það skilar aukinni auðlindarentu sem hækkar skattstofn veiðigjalda og bætir afkomu veiða. TAC-kerfið, sem byggir á ráðgjöf vísindamanna um líffræðilega sjálfbæran afla, er grundvöllur núverandi fiskveiðistjórnunar. En TAC-kerfið segir ekkert um hvað er hagkvæmt. Útgerðir leitast við að ná í það sem þeim er skammtað en veiða ekki það sem gefur besta arðsemi. Þetta getur leitt til óþarfa sóunar, aukins álags á vistkerfi og hærri kostnaðar. MEY-aðferðin snýst hins vegar um að hámarka þjóðhagslegan ávinning. Í stað þess að hámarka aflamagn, er litið til þess að lágmarka kostnað við veiðar og hámarka verðmæti landaðs afla, með betri nýtingu tækja, minni olíunotkun og betri stýringu á tímasetningu veiða og löndunar. Frá TAC yfir í MEY: Samanburður og stefna Skýrsla Gunnlaugssonar og Agnarssonar “Late arrival: The development of resource rent in Icelandic fisheries” (2019) sýnir að auðlindarenta í íslenskum sjávarútvegi náðist ekki fyrr en árið 2009, næstum tveimur áratugum eftir innleiðingu kvótakerfisins. Frá þeim tíma hefur auðlindarenta verið að meðaltali 16–19% af útflutningsverðmæti greinarinnar, en aðeins 13–15% þessarar rentu hefur verið innheimt með veiðigjaldi, nema árið 2016 þegar hlutfallið fór í 26–29%.Þetta undirstrikar að núverandi veiðigjaldakerfi hefur hvorki verið stöðugt né skilvirkt skattlagningarform – það bregst við afkomu með töf og sveiflast með gengi, vöruverði og pólitískum ákvörðunum. Ríki og útgerð: samstarf í stað átaka Til að slíkt kerfi nái fram að ganga þarf breyting á viðhorfum, frá yfirráðum til samstarfs. Ríkið getur ekki ákveðið einhliða MEY-aðferðina enda þarf það mikla innsýn í daglegan rekstur útgerða, þróun markaða, kostnaðaráætlanir og sveiflur í arðsemi. Því er nauðsynlegt að útgerðin sjálf fái umboð til að þróa veiðistýringu sem miðar að hámarks hagkvæmni, með því skilyrði að hún sé gagnsæ og byggð á sameiginlegum mælikvörðum. Þetta kallar á nýjan gagnagrunn þar sem veiðar, vinnsla, verðmyndun og rekstrarkostnaður eru skráðir með samræmdum hætti. Slíkt samstarf milli stjórnvalda og útgerðar myndi ekki aðeins bæta eftirlit og skilvirkni heldur einnig skapa traust, og þar með forsendur fyrir breiðri sátt um hlutverk veiðigjaldsins sem raunverulegs arðgreiðsluskerfis, en ekki einhliða skatt. Gagnsæi og fyrirsjáanleiki: lykillinn að trausti Í dag er ófyrirsjáanleiki helsti veikleiki veiðigjaldakerfisins. Reiknistofn gjaldsins er óstöðugur, tengist illa raunarðsemi og getur sveiflast verulega milli ára, jafnvel þegar afkoma greinarinnar stendur í stað. Slíkt dregur úr trausti og veldur bæði fjárhagslegu óöryggi og pólitískri spennu. Með því að byggja veiðigjald á meðaltalsarðsemi eftir tegundum og vinnsluformi, og samræma reikninga með föstum stuðlum sem gilda í að lágmarki eitt ár í senn, má tryggja fyrirsjáanleika. Til viðbótar væri hægt að setja hámarks- og lágmarksgjald til að draga úr sveiflum vegna skammtímaþátta. Þannig væri veiðigjaldið raunverulega hlutdeild þjóðarinnar í auðlindarentu en ekki kvöð sem breytist eftir veðri og vindum. Stöðugleiki atvinnugreinar og byggða Í umræðu um skattgreiðslur á sjávarútveginn og aukna skattheimtu með veiðigjaldi gleymist oftar en ekki að hér er um að ræða atvinnugrein sem er burðarás í íslensku efnahagslífi. Sjávarútvegurinn heldur uppi atvinnu, byggðum og gjaldeyrisöflun. Ef veiðigjald er hækkað um of án samhliða hagræðingar í rekstri getur það grafið undan stoðum í minni byggðum þar sem lítil útgerð ræður ríkjum. Með MEY-aðferð má hins vegar stýra veiðum á þann hátt að hver einasta eining skapi meira virði með minni tilkostnaði. Þannig er hægt að vernda smærri útgerðir með aukinni hagkvæmni í stað þess að veita afslætti sem veikja jafnræði í kerfinu. Traustið fæst með samtali Ef veiðigjaldakerfið á að lifa og dafna þarf það að byggjast á samtali og gagnkvæmu trausti. Pólitísk ákvarðanataka, án aðkomu þeirra sem bera rekstraráhættuna, leiðir sjaldan til sáttar. Samtímis geta útgerðir ekki gert kröfu um aðgang að auðlindinni án þess að þjóðin fái sinn hlut. MEY-nálgunin skapar grundvöll fyrir þessa sátt. Hún sameinar hagkvæmni útgerðar, sjálfbærni veiða og hlutdeild þjóðarinnar. Með samstarfi um gagnaöflun, sameiginlega mælikvarða og skýrar leikreglur um veiðigjöld má rjúfa þá stöðnun sem einkennt hefur umræðuna um veiðigjald síðustu ár. Það er kominn tími til að við ræðum ekki bara um hve mikið á að innheimta heldur hvernig við nýtum auðlindina sem best. Þar liggur lykillinn að sátt. Höfundur er sjávarútvegsfræðingur og framkvæmdastjóri Bláa hagkerfisins.
Skoðun Það sem gerist þegar formúlur og fordómar hafa of mikil áhrif Matthildur Björnsdóttir skrifar
Skoðun Tímamót í velferðarmálum: Nýtt örorkulífeyriskerfi tekur gildi Guðmundur Ingi Guðbrandsson skrifar
Skoðun Finnst ykkur þetta í lagi? Opinn pistill til heilbrigðisráðherra, landlæknis og forystu heilbrigðiskerfisins Steindór Þórarinsson skrifar
Skoðun Hver vill heyra um eitthvað jákvætt sem er gert í skólunum? Rakel Linda Kristjánsdóttir skrifar
Skoðun Enn af ferðum Angelu Müller. Eru erlendir ferðamenn afætur? BJarnheiður Hallsdóttir skrifar