Kerfisbundið afnám réttinda kvenna — Staða afganskra kvenna 4 árum eftir valdatöku talíbana Ólafur Elínarson og Anna Steinsen skrifa 16. ágúst 2025 12:00 Þann 15. ágúst 2025 voru liðin fjögur ár frá því að talíbanar náðu völdum í Afganistan og hófu markvisst að afnema réttindi kvenna og stúlkna. Á þessum tíma hefur samfélag þar sem konur höfðu réttindi og tóku þátt á ýmsum sviðum umbreyst í samfélag þar sem konur eru nær alfarið útilokaðar úr opinberu lífi og mega ekki ferðast. Í reynd hafa talíbanar þurrkað út nær öll réttindi afganskra kvenna og stúlkna. Áður en talíbanar tóku aftur völd 2021 voru afganskar konur ríflega fjórðungur þingmanna og um svipað hlutfall opinbers starfsfólks voru konur. Stúlkur gátu sótt framhaldsnám og sérstakt jafnréttismálaráðuneyti var starfandi. Þessi framfaraskref hurfu á einu augabragði, jafnréttismálaráðuneytið var lagt niður um leið og talíbanar komust til valda og konum var beinlínis skipað að snúa ekki aftur til starfa hjá hinu opinbera. Í kjölfarið hafa grundvallarmannréttindi kvenna verið tekin burtu, eitt af öðru, með kerfisbundnum hætti. Talíbanar hafa nú bannað stúlkum að sækja skóla eftir 6. bekk, rekið konur úr flestum störfum, þar á meðal störfum hjá alþjóðlegum hjálparsamtökum, og neitað þeim um sjálfsákvörðunarrétt í ferðalögum, klæðavali og jafnvel í tómstundum. Í raun jafngildir þetta alvarlegri mannréttindabrotum gegn konum og stúlkum, sem ekki aðeins sviptir þær frelsi og tækifærum heldur grefur líka undan framtíð þjóðarinnar sjálfrar. Nýjustu gögn frá UN Women varpa skýru ljósi á þá skelfilegu stöðu sem nú er komin upp. Samkvæmt Afghanistan Gender Index 2024 skýrslunni hafa konur í Afganistan nú einungis náð 17% af mögulegum réttindum sínum og tækifærum – samanborið við 60% að meðaltali hjá konum á heimsvísu. Afganistan er þar með næstneðsta land í heiminum í jafnréttismálum á eftir Jemen. Þessar tölur eru staðreyndir sem endurspegla líf milljóna kvenna og stúlkna sem hafa máttlitla rödd í samfélaginu. Nokkur lykilatriði úr skýrslunni sýna dökka stöðu: Menntun: Aðeins 12% afganskra kvenna hafa lokið framhaldsmenntun eða hærra, og nú er 0% stúlkna leyft að ganga í framhaldsskóla undir stjórn talíbana. Menntavegi kvenna hefur verið algjörlega lokað. Atvinnuþátttaka: Um 24% kvenna taka þátt á vinnumarkaði, samanborið við um 90% karla. En tölurnar segja ekki alla söguna. Takmarkanir talíbana á atvinnuþátttöku kvenna hefur þær afleiðingar að konur hafa að mestu verið hraktar af vinnumarkaðnum eða í verri störf. Um 77% ungra kvenna (18–29 ára) eru hvorki í námi, starfi né starfsþjálfun (NEET), sem er nær fjórum sinnum hærra hlutfall en hjá ungu körlum (20%). Heilar kynslóðir kvenna eru þannig fastar heima án tækifæris til þátttöku í samfélaginu. Kynbundið ofbeldi: Afganskar konur búa við skelfilega tíðni ofbeldis og frá því að talíbanar tóku aftur völdin hefur tíðni kynferðisofbeldis líklega aukist í Afganistan. Þessar tölur lýsa kúgun kvenna í Afganistan aðeins að hluta en hún birtist grímulaust í öllum helstu félagslegum þáttum: menntun hefur verið kerfisbundið hindruð, efnahagsleg staða kvenna hefur veikst stórkostlega og konur hafa verið útilokaðar frá ákvarðanatöku og almannaþjónustu. Afganskt samfélag getur einfaldlega ekki þrifist þegar helmingur íbúanna er sviptur mannréttindum og tækifærum. Hvað er hægt að gera? Staða kvenna í Afganistan er áfellisdómur yfir ástandi mannréttindamála í heiminum í dag. Þegar grundvallarmannréttindi kvenna eru fótum troðin á þann hátt sem nú á sér stað í Afganistan, er ekki lengur um innanlandsmál að ræða heldur krefst það þess að vera rætt alþjóðlega. Þöggun og kúgun kvenna þar varðar okkur öll sem trúum á jafnrétti og mannlega reisn. Ísland hefur lengi verið í fararbroddi í baráttunni fyrir réttindum kvenna á heimsvísu og ber siðferðileg skylda til að halda málefnum afganskra kvenna á lofti á alþjóðavettvangi. Ísland á að að beita rödd sinni áfram innan alþjóðastofnana, eins og Sameinuðu þjóðanna, til að krefjast þess að talíbanar verði dregnir til ábyrgðar og að réttindi kvenna verði sett sem skilyrði fyrir samskiptum við stjórnvöld í Afganistan. Enn fremur getum við sem einstaklingar og samfélag sýnt samstöðu. Landsnefnd UN Women á Íslandi hefur ávallt lagt áherslu á að styðja konur sem hafa verið sviptar rödd, menntun og frelsi. Tækifærin sem við getum nýtt á hverjum degi eru fræðsla, fjárstuðningur og opinber umræða, halda því á lofti að staðan er ekki ásættanleg. Þrátt fyrir allt hafa konur í Afganistan ekki gefist upp, þær sýna ótrúlegt hugrekki og við ættum að stuðla að því að láta ekki þessa fjögurra ára afturför verða að varanlegu ástandi. Að standa með afgönskum konum núna er ekki aðeins spurning um samkennd heldur einnig að standa vörð um mannréttindi og jafnrétti í heimi þar sem gengið er æ nærri þeim grundvallarmannréttindum. Höfundar eru formaður og varaformaður í stjórn Landsnefndar UN Women á Íslandi. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Afganistan Mest lesið Við erum ekki eign annarra! Anna Lizzy Wichmann Skoðun Gleðilegan kvennafrídag og gleðilegt kvennaár Helena Hafþórsdóttir O’Connor Skoðun Enn er verk að vinna – upprætum ofbeldi á vinnustöðum Brynhildur Heiðar- og Ómarsdóttir Skoðun Þjónn, það er bakslag í beinasoðinu mínu Hlédís Maren Guðmundsdóttir Skoðun Afglæpavæðing veðmála Gunnar Pétur Haraldsson Skoðun Sættum okkur ekki við óbreytt ástand - tillögur Sjálfstæðisflokksins um úrbætur Diljá Mist Einarsdóttir Skoðun Konur Íslands og alþjóðakerfið í takt Þorgerður Katrín Gunnarsdóttir Skoðun Sterkara námslánakerfi – raunveruleg framför fyrir námsmenn París Anna Bergmann,Sigurður Kári Harðarson Skoðun Hvað er svona merkilegt við það? Hópur starfsfólks Jafnlaunastofu Skoðun Til hamingju með 24. október Þorbjörg S. Gunnlaugsdóttir Skoðun Skoðun Skoðun Börn geta ekki beðið – krefjumst tafarlausra aðgerða! Elín H. Hinriksdóttir,Bóas Valdórsson,Árný Ingvarsdóttir,,Anna Lára Steindal,Alma Ýr Ingólfsdóttir skrifar Skoðun Einfaldar lausnir á vaxtamálavanda bankanna Guðmundur Ásgeirsson skrifar Skoðun Sættum okkur ekki við óbreytt ástand - tillögur Sjálfstæðisflokksins um úrbætur Diljá Mist Einarsdóttir skrifar Skoðun Hvað er sköpun í skólastarfi? Bryngeir Valdimarsson skrifar Skoðun Afglæpavæðing veðmála Gunnar Pétur Haraldsson skrifar Skoðun Gleðilegan kvennafrídag og gleðilegt kvennaár Helena Hafþórsdóttir O’Connor skrifar Skoðun Sterkara námslánakerfi – raunveruleg framför fyrir námsmenn París Anna Bergmann,Sigurður Kári Harðarson skrifar Skoðun Konur Íslands og alþjóðakerfið í takt Þorgerður Katrín Gunnarsdóttir skrifar Skoðun Hvað er svona merkilegt við það? Hópur starfsfólks Jafnlaunastofu skrifar Skoðun Við erum ekki eign annarra! Anna Lizzy Wichmann skrifar Skoðun Sameinuðu þjóðirnar 80 ára: Framtíðin er okkar Eva Harðardóttir skrifar Skoðun Til hamingju með 24. október Þorbjörg S. Gunnlaugsdóttir skrifar Skoðun Enn er verk að vinna – upprætum ofbeldi á vinnustöðum Brynhildur Heiðar- og Ómarsdóttir skrifar Skoðun Samstaða - afl sem breytir samfélaginu Heiða Björg Hilmarsdóttir skrifar Skoðun Einu sinni enn Álfhildur Leifsdóttir,Hólmfríður Jennýjar Árnadóttir skrifar Skoðun Skuggahliðar á þéttingu byggðar Þórarinn Hjaltason skrifar Skoðun Er ofbeldi gagnvart eldri borgurum vandamál á Íslandi? Björn Snæbjörnsson,Sigurður Ágúst Sigurðsson skrifar Skoðun Jöfn skipting skulda og eigna í sambúð Sævar Þór Jónsson skrifar Skoðun Samstaða - afl sem breytir samfélaginu Heiða Björg Hilmarsdóttir skrifar Skoðun Er kominn tími til að loka álverinu á Grundartanga og kísilverinu á Húsavík – fyrir framtíð íslands? Sigvaldi Einarsson skrifar Skoðun Ólögleg veðmálastarfsemi á Íslandi Hákon Skúlason skrifar Skoðun Bætum fleiri stólum við borðið Ingibjörg Lilja Þórmundsdóttir skrifar Skoðun Hvers virði er starfsleyfið okkar? Eva Hauksdóttir,Katrín Sigurðardóttir,Laufey Elísabet Gissurardóttir,Steinunn Bergmann,Þóra Leósdóttir skrifar Skoðun Pyrrosar sigur Helgi Tómasson skrifar Skoðun Ákall til stjórnvalda - Ekki skattleggja útivist og áhugamál enn frekar Arnar Þór Hafsteinsson skrifar Skoðun Mér var sagt að þegja á meðan fréttatíminn var Haukur Brynjarsson skrifar Skoðun Allt fyrir Brussel og Nató, hitt reddast einhvern veginn Davíð Bergmann skrifar Skoðun Forljót grá hús Hjalti Andrason skrifar Skoðun Líf eftir afplánun Eva Sóley Kristjánsdóttir skrifar Skoðun Fáni okkar allra Hörður Lárusson skrifar Sjá meira
Þann 15. ágúst 2025 voru liðin fjögur ár frá því að talíbanar náðu völdum í Afganistan og hófu markvisst að afnema réttindi kvenna og stúlkna. Á þessum tíma hefur samfélag þar sem konur höfðu réttindi og tóku þátt á ýmsum sviðum umbreyst í samfélag þar sem konur eru nær alfarið útilokaðar úr opinberu lífi og mega ekki ferðast. Í reynd hafa talíbanar þurrkað út nær öll réttindi afganskra kvenna og stúlkna. Áður en talíbanar tóku aftur völd 2021 voru afganskar konur ríflega fjórðungur þingmanna og um svipað hlutfall opinbers starfsfólks voru konur. Stúlkur gátu sótt framhaldsnám og sérstakt jafnréttismálaráðuneyti var starfandi. Þessi framfaraskref hurfu á einu augabragði, jafnréttismálaráðuneytið var lagt niður um leið og talíbanar komust til valda og konum var beinlínis skipað að snúa ekki aftur til starfa hjá hinu opinbera. Í kjölfarið hafa grundvallarmannréttindi kvenna verið tekin burtu, eitt af öðru, með kerfisbundnum hætti. Talíbanar hafa nú bannað stúlkum að sækja skóla eftir 6. bekk, rekið konur úr flestum störfum, þar á meðal störfum hjá alþjóðlegum hjálparsamtökum, og neitað þeim um sjálfsákvörðunarrétt í ferðalögum, klæðavali og jafnvel í tómstundum. Í raun jafngildir þetta alvarlegri mannréttindabrotum gegn konum og stúlkum, sem ekki aðeins sviptir þær frelsi og tækifærum heldur grefur líka undan framtíð þjóðarinnar sjálfrar. Nýjustu gögn frá UN Women varpa skýru ljósi á þá skelfilegu stöðu sem nú er komin upp. Samkvæmt Afghanistan Gender Index 2024 skýrslunni hafa konur í Afganistan nú einungis náð 17% af mögulegum réttindum sínum og tækifærum – samanborið við 60% að meðaltali hjá konum á heimsvísu. Afganistan er þar með næstneðsta land í heiminum í jafnréttismálum á eftir Jemen. Þessar tölur eru staðreyndir sem endurspegla líf milljóna kvenna og stúlkna sem hafa máttlitla rödd í samfélaginu. Nokkur lykilatriði úr skýrslunni sýna dökka stöðu: Menntun: Aðeins 12% afganskra kvenna hafa lokið framhaldsmenntun eða hærra, og nú er 0% stúlkna leyft að ganga í framhaldsskóla undir stjórn talíbana. Menntavegi kvenna hefur verið algjörlega lokað. Atvinnuþátttaka: Um 24% kvenna taka þátt á vinnumarkaði, samanborið við um 90% karla. En tölurnar segja ekki alla söguna. Takmarkanir talíbana á atvinnuþátttöku kvenna hefur þær afleiðingar að konur hafa að mestu verið hraktar af vinnumarkaðnum eða í verri störf. Um 77% ungra kvenna (18–29 ára) eru hvorki í námi, starfi né starfsþjálfun (NEET), sem er nær fjórum sinnum hærra hlutfall en hjá ungu körlum (20%). Heilar kynslóðir kvenna eru þannig fastar heima án tækifæris til þátttöku í samfélaginu. Kynbundið ofbeldi: Afganskar konur búa við skelfilega tíðni ofbeldis og frá því að talíbanar tóku aftur völdin hefur tíðni kynferðisofbeldis líklega aukist í Afganistan. Þessar tölur lýsa kúgun kvenna í Afganistan aðeins að hluta en hún birtist grímulaust í öllum helstu félagslegum þáttum: menntun hefur verið kerfisbundið hindruð, efnahagsleg staða kvenna hefur veikst stórkostlega og konur hafa verið útilokaðar frá ákvarðanatöku og almannaþjónustu. Afganskt samfélag getur einfaldlega ekki þrifist þegar helmingur íbúanna er sviptur mannréttindum og tækifærum. Hvað er hægt að gera? Staða kvenna í Afganistan er áfellisdómur yfir ástandi mannréttindamála í heiminum í dag. Þegar grundvallarmannréttindi kvenna eru fótum troðin á þann hátt sem nú á sér stað í Afganistan, er ekki lengur um innanlandsmál að ræða heldur krefst það þess að vera rætt alþjóðlega. Þöggun og kúgun kvenna þar varðar okkur öll sem trúum á jafnrétti og mannlega reisn. Ísland hefur lengi verið í fararbroddi í baráttunni fyrir réttindum kvenna á heimsvísu og ber siðferðileg skylda til að halda málefnum afganskra kvenna á lofti á alþjóðavettvangi. Ísland á að að beita rödd sinni áfram innan alþjóðastofnana, eins og Sameinuðu þjóðanna, til að krefjast þess að talíbanar verði dregnir til ábyrgðar og að réttindi kvenna verði sett sem skilyrði fyrir samskiptum við stjórnvöld í Afganistan. Enn fremur getum við sem einstaklingar og samfélag sýnt samstöðu. Landsnefnd UN Women á Íslandi hefur ávallt lagt áherslu á að styðja konur sem hafa verið sviptar rödd, menntun og frelsi. Tækifærin sem við getum nýtt á hverjum degi eru fræðsla, fjárstuðningur og opinber umræða, halda því á lofti að staðan er ekki ásættanleg. Þrátt fyrir allt hafa konur í Afganistan ekki gefist upp, þær sýna ótrúlegt hugrekki og við ættum að stuðla að því að láta ekki þessa fjögurra ára afturför verða að varanlegu ástandi. Að standa með afgönskum konum núna er ekki aðeins spurning um samkennd heldur einnig að standa vörð um mannréttindi og jafnrétti í heimi þar sem gengið er æ nærri þeim grundvallarmannréttindum. Höfundar eru formaður og varaformaður í stjórn Landsnefndar UN Women á Íslandi.
Sættum okkur ekki við óbreytt ástand - tillögur Sjálfstæðisflokksins um úrbætur Diljá Mist Einarsdóttir Skoðun
Sterkara námslánakerfi – raunveruleg framför fyrir námsmenn París Anna Bergmann,Sigurður Kári Harðarson Skoðun
Skoðun Börn geta ekki beðið – krefjumst tafarlausra aðgerða! Elín H. Hinriksdóttir,Bóas Valdórsson,Árný Ingvarsdóttir,,Anna Lára Steindal,Alma Ýr Ingólfsdóttir skrifar
Skoðun Sættum okkur ekki við óbreytt ástand - tillögur Sjálfstæðisflokksins um úrbætur Diljá Mist Einarsdóttir skrifar
Skoðun Sterkara námslánakerfi – raunveruleg framför fyrir námsmenn París Anna Bergmann,Sigurður Kári Harðarson skrifar
Skoðun Enn er verk að vinna – upprætum ofbeldi á vinnustöðum Brynhildur Heiðar- og Ómarsdóttir skrifar
Skoðun Er ofbeldi gagnvart eldri borgurum vandamál á Íslandi? Björn Snæbjörnsson,Sigurður Ágúst Sigurðsson skrifar
Skoðun Er kominn tími til að loka álverinu á Grundartanga og kísilverinu á Húsavík – fyrir framtíð íslands? Sigvaldi Einarsson skrifar
Skoðun Hvers virði er starfsleyfið okkar? Eva Hauksdóttir,Katrín Sigurðardóttir,Laufey Elísabet Gissurardóttir,Steinunn Bergmann,Þóra Leósdóttir skrifar
Skoðun Ákall til stjórnvalda - Ekki skattleggja útivist og áhugamál enn frekar Arnar Þór Hafsteinsson skrifar
Sættum okkur ekki við óbreytt ástand - tillögur Sjálfstæðisflokksins um úrbætur Diljá Mist Einarsdóttir Skoðun
Sterkara námslánakerfi – raunveruleg framför fyrir námsmenn París Anna Bergmann,Sigurður Kári Harðarson Skoðun