Almenningur á að njóta vafans Þórir Guðmundsson skrifar 20. febrúar 2020 09:00 Þegar úrskurðarnefnd um upplýsingamál metur hvort opinberum aðila beri að veita almenningi upplýsingar, sem óskað er eftir, þá velur hún ítrekað að túlka upplýsingalög með þrengsta mögulega móti. Ekkert bendir til að það hafi verið ætlun löggjafans. Markmið laganna er þvert á móti skýrt frá upphafi, að „tryggja gegnsæi í stjórnsýslu“ og styrkja upplýsingarétt, lýðræði, aðhald fjölmiðla og traust almennings á stjórnsýslunni. Í athugasemdum við frumvarpið kemur skýrt fram að aðrir hagsmunir – svo sem ef upplýsingar teljast viðkvæmar – geti réttlætt „frávik frá meginreglu laganna“. Með öðrum orðum, það er meginregla að upplýsingar sem hið opinbera býr yfir séu opinberar en fráviksreglur geti réttlætt að þeim sé haldið frá almenningi. Það megi meina almenningi um upplýsingar í undantekningartilvikum. Í nýlegum úrskurði fara nefndarmenn í lögfræðilega loftfimleika til að komast að þeirri niðurstöðu að Ríkisútvarpinu beri ekki að upplýsa um nöfn umsækjenda um starf útvarpsstjóra. Niðurstaða úrskurðarnefndarinnar er nýjasta og augljósasta dæmið um ákvarðanir þar sem kosið er að túlka upplýsingalög þröngt fremur en vítt, í andstöðu við vilja löggjafans eins og hann birtist í lögunum og athugasemdum við þau. Í þessu máli skarst umboðsmaður Alþingis í leikinn. Í svari til Jakobs Bjarnar Grétarssonar á fréttastofu Stöðvar 2, Vísis og Bylgjunnar lýsir hann í smáatriðum hvernig nefndin hafi kosið að túlka lög til að styðja ákvörðun RÚV um að láta ekki umbeðnar upplýsingar af hendi. Umboðsmaður kemst á endanum að þeirri niðurstöðu að skýra þurfi lögin en lesa má milli línanna í bréfi hans að þörfin á því sé til komin vegna þessarar sérkennilegu afstöðu nefndarinnar. Þegar upplýsingalög voru sett 2012 höfðu þingmenn í huga reynsluna af hruninu og algjöru niðurbroti trausts á stjórnsýslunni. Þá hafði leyndarhyggja umlukið aðdraganda efnahags- og fjármálakreppunnar. Þegar hún svo skall á, nánast fyrirvaralaust, olli það gífurlegri bræði meðal almennings sem hafði engar vísbendingar fengið frá ráðamönnum um að alvarlegur vandi væri til staðar eða yfirvofandi. Þegar togstreita er milli réttar almennings til aðgangs að upplýsingum og viðleitni embættismanna til að halda þeim leyndum ætti almenningur að njóta vafans. Vísir/Vilhelm Meira en áratug síðar er eins og vilji sé innan stjórnsýslunnar til að setja lærdóm af þessari reynslu ofan í skúffu. Í lögfræði er kennt að undantekningar skuli túlka þröngt en meginreglur vítt. Úrskurðarnefnd virðist hins vegar hafi komið sér upp vinnureglu um að túlka undantekningar vítt en meginreglur þröngt. Líkt og umboðsmaður Alþingis bendir á er ástæða til að bæta lög þannig að skýrt sé hver vilji Alþingis er. Í leiðinni væri ekki úr vegi að taka fleiri skref til að auka upplýsingarétt almennings. Þannig eru undanþáguákvæði um gögn sem megi fara leynt, ekki vegna þess að þau þurfi að gera það eðlis þeirra vegna heldur vegna þess í hvaða tilgangi þau eru tekin saman. Til dæmis er kveðið á um að gögn sem séu tekin saman fyrir ráðherrafundi séu undanþegin upplýsingarétti. Þetta ákvæði nota stjórnvöld – með velþóknun úrskurðarnefndar – óspart til að leyna almenning skýrslum og öðrum samantektum sem augljóslega ættu að vera opinberar miðað við tilgang upplýsingalaga. Dæmi um þetta er skýrsla sem stjórnvöld tóku saman síðasta vetur um efnahagsleg áhrif af mögulegri rekstrarstöðvun WOW air. Skýrslan var samin fyrir ráðherranefnd og þótt almenningur hafi haft augljósa hagsmuni af að vita um innihald hennar þá er hún enn læst í skúffu. Nýleg útvíkkun upplýsingalaga, frá 24. júní 2019, bendir til að Alþingi vilji fremur styrkja upplýsingalög en veikja þau. Með breytingunum voru bæði dómstólar og þingið sett undir upplýsingalög og ráðinn sérstakur ráðgjafi um upplýsingarétt almennings. Það að úrskurðarnefnd skuli áfram beita þröngum lagatúlkunum bendir til þess að ástæða sé til að herða upplýsingalög enn þannig að ekki verði hægt að takmarka upplýsingarétt almennings með óeðlilega þröngum túlkunum. Í leiðinni má taka fleiri skref til að styrkja rétt almennings til upplýsinga. Fyrir nokkrum árum sagði stjórnmálamaður í aðdraganda kosninga að náttúran ætti að njóta vafans. Þegar deilt er um hvort upplýsingar í vörslu hins opinbera eigi að vera opinberar ætti almenningur að njóta vafans. Höfundur er ritstjóri fréttastofu Stöðvar 2, Vísis og Bylgjunnar. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Fjölmiðlar Stjórnsýsla Þórir Guðmundsson Mest lesið Íslendingar flytja út fisk og líka ofbeldismenn Guðný S. Bjarnadóttir Skoðun 30 silfurpeningar dýralækna? 125.000 lítrar af blóði tappaðir af 4088 merum (með valdi), af eiðsvörðum dýralæknum, 2023 Ole Anton Bieltvedt Skoðun Hver ætlar að bera ábyrgð á mannslífi? Sævar Þór Jónsson Skoðun Opið bréf til heilbrigðisráðherra: Iðjuþjálfar – mikilvægur mannauður í geðheilbrigðisþjónustu framtíðarinnar Erna Rut Elvarsdóttir,Lilja Logadóttir, Rebekka Lind Hjaltadóttir,Sandra Dís Sigurðardóttir Skoðun Saga Israa á Gaza og hvernig hægt er að verða að liði Katrín Harðardóttir,Israa Saed Skoðun Horfumst í augu Kristín Thoroddsen Skoðun Er aldur bara tala? Teitur Guðmundsson Skoðun Lægjum öldurnar Halla Hrund Logadóttir Skoðun Frans páfi kvaddur eða meðtekinn? Bjarni Karlsson Skoðun Iðjuþjálfar í leik- og grunnskólum: Tækifæri í baráttunni gegn agavanda og skólaforðun Hekla Björt Birkisdóttir,Hrefna Dagbjört Arnardóttir,Inga Fríða Guðbjörnsdóttir,Íris Kristrún Kristmundsdóttir Skoðun Skoðun Skoðun Hver ætlar að bera ábyrgð á mannslífi? Sævar Þór Jónsson skrifar Skoðun Horfumst í augu Kristín Thoroddsen skrifar Skoðun 30 silfurpeningar dýralækna? 125.000 lítrar af blóði tappaðir af 4088 merum (með valdi), af eiðsvörðum dýralæknum, 2023 Ole Anton Bieltvedt skrifar Skoðun Opið bréf til heilbrigðisráðherra: Iðjuþjálfar – mikilvægur mannauður í geðheilbrigðisþjónustu framtíðarinnar Erna Rut Elvarsdóttir,Lilja Logadóttir, Rebekka Lind Hjaltadóttir,Sandra Dís Sigurðardóttir skrifar Skoðun Saga Israa á Gaza og hvernig hægt er að verða að liði Katrín Harðardóttir,Israa Saed skrifar Skoðun Fordómar frá sálfélagslegu sjónarhorni Sóley Dröfn Davíðsdóttir skrifar Skoðun Er aldur bara tala? Teitur Guðmundsson skrifar Skoðun Íslendingar flytja út fisk og líka ofbeldismenn Guðný S. Bjarnadóttir skrifar Skoðun Iðjuþjálfar í leik- og grunnskólum: Tækifæri í baráttunni gegn agavanda og skólaforðun Hekla Björt Birkisdóttir,Hrefna Dagbjört Arnardóttir,Inga Fríða Guðbjörnsdóttir,Íris Kristrún Kristmundsdóttir skrifar Skoðun Frans páfi kvaddur eða meðtekinn? Bjarni Karlsson skrifar Skoðun Lægjum öldurnar Halla Hrund Logadóttir skrifar Skoðun Að hata einhvern sem þú þarft á að halda? Katrín Pétursdóttir skrifar Skoðun Íslenskar pyndingar Guðmundur Ingi Þóroddsson skrifar Skoðun SFS, Exit og norska leiðin þeirra Jón Kaldal skrifar Skoðun Friður - í framsöguhætti eða viðtengingarhætti? Bryndís Schram skrifar Skoðun Næringarfræði er lykillinn að betri heilsu, viltu vera með? Guðrún Nanna Egilsdóttir skrifar Skoðun Löngu þarft samtal um hóp sem gleymist! Katarzyna Kubiś skrifar Skoðun Menntun fyrir öll – nema okkur Haukur Guðmundsson skrifar Skoðun Það er ekki hægt að loka augunum fyrir þessum veruleika Davíð Bergmann skrifar Skoðun Kirkjugarðsballið: Eiga Íslendingar að mæta þar? Birgir Dýrfjörð skrifar Skoðun Að sækja gullið (okkar) Þröstur Friðfinnsson skrifar Skoðun Til hamingju blaðamenn! Hjálmar Jónsson skrifar Skoðun Stormur í Þjóðleikhúsinu Bubbi Morthens skrifar Skoðun Börn í skugga stríðs Hólmfríður Jennýjar Árnadóttir skrifar Skoðun Opið bréf til mennta- og barnamálaráðherra Gunnar Örn Vopnfjörð Þorsteinsson skrifar Skoðun Hvernig gerum við Grundarhverfi enn betra? Ævar Harðarson skrifar Skoðun Matvælaframleiðslulandið Ísland – er framtíð án sérþekkingar? Ólöf Guðný Geirsdóttir,Ólafur Ögmundarson skrifar Skoðun 120km hraði á Keflavíkurveginum og netsölur með áfengi Jón Páll Haraldsson skrifar Skoðun Lausnin liggur fyrir – Landspítali þarf að stíga skrefið Sandra B. Franks skrifar Skoðun Auðbeldi SFS Örn Bárður Jónsson skrifar Sjá meira
Þegar úrskurðarnefnd um upplýsingamál metur hvort opinberum aðila beri að veita almenningi upplýsingar, sem óskað er eftir, þá velur hún ítrekað að túlka upplýsingalög með þrengsta mögulega móti. Ekkert bendir til að það hafi verið ætlun löggjafans. Markmið laganna er þvert á móti skýrt frá upphafi, að „tryggja gegnsæi í stjórnsýslu“ og styrkja upplýsingarétt, lýðræði, aðhald fjölmiðla og traust almennings á stjórnsýslunni. Í athugasemdum við frumvarpið kemur skýrt fram að aðrir hagsmunir – svo sem ef upplýsingar teljast viðkvæmar – geti réttlætt „frávik frá meginreglu laganna“. Með öðrum orðum, það er meginregla að upplýsingar sem hið opinbera býr yfir séu opinberar en fráviksreglur geti réttlætt að þeim sé haldið frá almenningi. Það megi meina almenningi um upplýsingar í undantekningartilvikum. Í nýlegum úrskurði fara nefndarmenn í lögfræðilega loftfimleika til að komast að þeirri niðurstöðu að Ríkisútvarpinu beri ekki að upplýsa um nöfn umsækjenda um starf útvarpsstjóra. Niðurstaða úrskurðarnefndarinnar er nýjasta og augljósasta dæmið um ákvarðanir þar sem kosið er að túlka upplýsingalög þröngt fremur en vítt, í andstöðu við vilja löggjafans eins og hann birtist í lögunum og athugasemdum við þau. Í þessu máli skarst umboðsmaður Alþingis í leikinn. Í svari til Jakobs Bjarnar Grétarssonar á fréttastofu Stöðvar 2, Vísis og Bylgjunnar lýsir hann í smáatriðum hvernig nefndin hafi kosið að túlka lög til að styðja ákvörðun RÚV um að láta ekki umbeðnar upplýsingar af hendi. Umboðsmaður kemst á endanum að þeirri niðurstöðu að skýra þurfi lögin en lesa má milli línanna í bréfi hans að þörfin á því sé til komin vegna þessarar sérkennilegu afstöðu nefndarinnar. Þegar upplýsingalög voru sett 2012 höfðu þingmenn í huga reynsluna af hruninu og algjöru niðurbroti trausts á stjórnsýslunni. Þá hafði leyndarhyggja umlukið aðdraganda efnahags- og fjármálakreppunnar. Þegar hún svo skall á, nánast fyrirvaralaust, olli það gífurlegri bræði meðal almennings sem hafði engar vísbendingar fengið frá ráðamönnum um að alvarlegur vandi væri til staðar eða yfirvofandi. Þegar togstreita er milli réttar almennings til aðgangs að upplýsingum og viðleitni embættismanna til að halda þeim leyndum ætti almenningur að njóta vafans. Vísir/Vilhelm Meira en áratug síðar er eins og vilji sé innan stjórnsýslunnar til að setja lærdóm af þessari reynslu ofan í skúffu. Í lögfræði er kennt að undantekningar skuli túlka þröngt en meginreglur vítt. Úrskurðarnefnd virðist hins vegar hafi komið sér upp vinnureglu um að túlka undantekningar vítt en meginreglur þröngt. Líkt og umboðsmaður Alþingis bendir á er ástæða til að bæta lög þannig að skýrt sé hver vilji Alþingis er. Í leiðinni væri ekki úr vegi að taka fleiri skref til að auka upplýsingarétt almennings. Þannig eru undanþáguákvæði um gögn sem megi fara leynt, ekki vegna þess að þau þurfi að gera það eðlis þeirra vegna heldur vegna þess í hvaða tilgangi þau eru tekin saman. Til dæmis er kveðið á um að gögn sem séu tekin saman fyrir ráðherrafundi séu undanþegin upplýsingarétti. Þetta ákvæði nota stjórnvöld – með velþóknun úrskurðarnefndar – óspart til að leyna almenning skýrslum og öðrum samantektum sem augljóslega ættu að vera opinberar miðað við tilgang upplýsingalaga. Dæmi um þetta er skýrsla sem stjórnvöld tóku saman síðasta vetur um efnahagsleg áhrif af mögulegri rekstrarstöðvun WOW air. Skýrslan var samin fyrir ráðherranefnd og þótt almenningur hafi haft augljósa hagsmuni af að vita um innihald hennar þá er hún enn læst í skúffu. Nýleg útvíkkun upplýsingalaga, frá 24. júní 2019, bendir til að Alþingi vilji fremur styrkja upplýsingalög en veikja þau. Með breytingunum voru bæði dómstólar og þingið sett undir upplýsingalög og ráðinn sérstakur ráðgjafi um upplýsingarétt almennings. Það að úrskurðarnefnd skuli áfram beita þröngum lagatúlkunum bendir til þess að ástæða sé til að herða upplýsingalög enn þannig að ekki verði hægt að takmarka upplýsingarétt almennings með óeðlilega þröngum túlkunum. Í leiðinni má taka fleiri skref til að styrkja rétt almennings til upplýsinga. Fyrir nokkrum árum sagði stjórnmálamaður í aðdraganda kosninga að náttúran ætti að njóta vafans. Þegar deilt er um hvort upplýsingar í vörslu hins opinbera eigi að vera opinberar ætti almenningur að njóta vafans. Höfundur er ritstjóri fréttastofu Stöðvar 2, Vísis og Bylgjunnar.
30 silfurpeningar dýralækna? 125.000 lítrar af blóði tappaðir af 4088 merum (með valdi), af eiðsvörðum dýralæknum, 2023 Ole Anton Bieltvedt Skoðun
Opið bréf til heilbrigðisráðherra: Iðjuþjálfar – mikilvægur mannauður í geðheilbrigðisþjónustu framtíðarinnar Erna Rut Elvarsdóttir,Lilja Logadóttir, Rebekka Lind Hjaltadóttir,Sandra Dís Sigurðardóttir Skoðun
Iðjuþjálfar í leik- og grunnskólum: Tækifæri í baráttunni gegn agavanda og skólaforðun Hekla Björt Birkisdóttir,Hrefna Dagbjört Arnardóttir,Inga Fríða Guðbjörnsdóttir,Íris Kristrún Kristmundsdóttir Skoðun
Skoðun 30 silfurpeningar dýralækna? 125.000 lítrar af blóði tappaðir af 4088 merum (með valdi), af eiðsvörðum dýralæknum, 2023 Ole Anton Bieltvedt skrifar
Skoðun Opið bréf til heilbrigðisráðherra: Iðjuþjálfar – mikilvægur mannauður í geðheilbrigðisþjónustu framtíðarinnar Erna Rut Elvarsdóttir,Lilja Logadóttir, Rebekka Lind Hjaltadóttir,Sandra Dís Sigurðardóttir skrifar
Skoðun Iðjuþjálfar í leik- og grunnskólum: Tækifæri í baráttunni gegn agavanda og skólaforðun Hekla Björt Birkisdóttir,Hrefna Dagbjört Arnardóttir,Inga Fríða Guðbjörnsdóttir,Íris Kristrún Kristmundsdóttir skrifar
Skoðun Matvælaframleiðslulandið Ísland – er framtíð án sérþekkingar? Ólöf Guðný Geirsdóttir,Ólafur Ögmundarson skrifar
30 silfurpeningar dýralækna? 125.000 lítrar af blóði tappaðir af 4088 merum (með valdi), af eiðsvörðum dýralæknum, 2023 Ole Anton Bieltvedt Skoðun
Opið bréf til heilbrigðisráðherra: Iðjuþjálfar – mikilvægur mannauður í geðheilbrigðisþjónustu framtíðarinnar Erna Rut Elvarsdóttir,Lilja Logadóttir, Rebekka Lind Hjaltadóttir,Sandra Dís Sigurðardóttir Skoðun
Iðjuþjálfar í leik- og grunnskólum: Tækifæri í baráttunni gegn agavanda og skólaforðun Hekla Björt Birkisdóttir,Hrefna Dagbjört Arnardóttir,Inga Fríða Guðbjörnsdóttir,Íris Kristrún Kristmundsdóttir Skoðun