Alþjóðakerfið eftir 11. september 2001: Bandaríkin grófu undan eigin stöðu með viðbrögðunum Þorgils Jónsson skrifar 11. september 2021 11:11 Silja Bára Ómarsdóttir, prófessor í alþjóðasamskiptum við HÍ, segir að viðbröð Bandaríkjanna við árásunum 11. september 2001 og áhrifin sem enn gæti af þeim, hafi grafið undan leiðtogastöðu þeirra á alþjóðavettvangi. Strax að kvöldi 11. september 2001 voru George W. Bush og hans fólk viss um að Al-Qaeda stæði bak við árásirnar mannskæðu. Þjóðaröryggisráðið kom saman, en þar var einhugur um að Bandaríkin þyrftu að svara fyrir sig. Al-Qaeda og Osama Bin Laden hefðu skákað í skjóli Talibana í Afganistan í áraraðir en nú yrði gripið til aðgerða. Enginn greinarmunur yrði gerður á milli Al-Qaeda og Talibana og önnur ríki skyldu láta sér það að kenningu verða. Eins og flestum er kunnugt réðist fjölþjóðlegt lið undir stjórn Bandaríkjanna inn í Afganistan í október sama ár og velti Talibönum úr sessi. Eftir það beindist athygli Bush-stjórnarinnar að Írak og Saddam Hussein forseta, og árið 2003 var afráðið, á rökum sem reyndust síðar verulega ótraust, að ráðast þar inn líka. Þessi aðferðafræði gekk þvert á ríkjandi reglur alþjóðasamfélagsins, að sögn Silju Báru Ómarsdóttur, prófessors í alþjóðasamskiptum við stjórnmálafræðideild Háskóla Íslands. Bandaríkin hafi þarna grafið undan eigin trúverðugleika í forystuhlutverki frjálslyndra lýðræðisríkja. Silja var búsett í Bandaríkjunum á þessum tíma, nánar tiltekið í Kaliforníu. Í samtali við Vísi segist hún hafa vaknað árla dags 11. september við símtal frá vinkonu sinni á austurströndinni. „Ég kveikti svo á sjónvarpinu og sá seinni vélina lenda á turninum í beinni útsendingu.“ Silja segir að möguleikinn á hryðjuverkum á bandarískri grundu hafi sannarlega verið til staðar á þessum tíma. Skemmst sé að minnast sprengjuárásarinnar í Oklahomaborg árið 1995 og fyrra sprengjutilræðisins í kjallara norðurturns World Trade Center tveimur árum áður. „En þessi leið [að fljúga farþegaþotu, á skýjakljúfa] var eitthvað sem ég hafði ekki getað ímyndað mér.“ Skefjalaus örvænting greip fólk sem var fast á efri hæðum Tvíburaturnanna eftir að farþegaþoturnar flugu á þá. Bjartsýnistíminn leið undir lok Árásirnar heltóku heiminn á augabragði og umturnuðu sviði alþjóðamála, eftir tiltölulega stöðugt tímabil. „Í kennslu tala ég oft um „tímann á milli 9. 11. og 11. 9.“ – það er, frá falli Berlínarmúrsins hinn níunda nóvember 1989 og fram til 11. september 2001. Þá ríkti bjartsýni í heiminum og ráðandi trú var á útbreiðslu lýðræðis og að endalok Kalda stríðsins myndi leiða til meiri samvinnu og friðar í heiminum.“ Eftir 11. september urðu svo vatnaskil, en Silja segir að það hafi ekki aðeins verið vegna árásanna sjálfra, heldur voru það viðbrögðin við þeim sem stýra því hvernig heimurinn þróaðist í kjölfarið. „Það er ekki lengur þessi ofurtrú á samvinnu, samstöðu og útbreiðslu lýðræðis, heldur hefst þarna stríðið gegn hryðjuverkum sem mótar heimsmyndina og gerir enn í dag.“ Bandaríkin eiga enn eftir að axla ábyrgð Árásin og eftirmálar hennar hafa ekki aðeins áhrif á alþjóðakerfið heldur einnig á daglegt líf almennra borgara um heim allan. Silja segir þó að við Vesturlandabúar finnum síst fyrir afleiðingunum, þá helst auknum öryggisráðstöfunum á ferðalögum um heiminn. „Svo kemur innrásin í Írak í kjölfarið, sem er byggð á fullkomlega tilbúnum forsendum. Afleiðingarnar sem það hefur haft á íbúa þess heimshluta er eitthvað sem Bandaríkin þurfa að gera almennilega upp og axla ábyrgð á til lengri tíma.“ Ný kynslóð skynjar 9/11 á annan hátt Þó atburðirnir þennan dag séu flestum í fersku minni, eru 20 ár ansi langur tími og heil kynslóð vaxin úr grasi síðan þá og er jafnvel komið í háskólanám. Tekur Silja eftir mun á yngstu nemendum og viðhorfi þeirra til atburðanna 11. september? „Ungt fólk á þessum aldri man kannski ekki sjálft eftir að hafa séð atburðina, en þau eiga minningar um að hafa séð upptökurnar og hvernig þetta birtist í dægurmenningu og fréttum. Þannig að þó þau muni þetta ekki beint þá er þetta minning sem situr í samfélaginu, en þau hafa auðvitað ekki samanburðinn við það hvernig heimurinn var áður.“ Bandaríkin og fjölþjóðaliðið sem réðist inn í Afganistan til að velta Talibönum úr sessi og handsama Osama Bin Laden naut stuðnings Norðurbandalagsins svokallaða. Á þessari mynd eru Norðurbandalagsmenn að fylgjast með loftárásum bandaríska hersins á búðir Talibana í Kunduz-heraði. Hriktir í stoðum kerfis sem Bandaríkin sköpuðu sjálf Á tímanum sem Silja minntist á hér að ofan, milli endaloka Kalda stríðins og fram að árásunum, var staða Bandaríkjanna á alþjóðasviðinu afar sterk. Hið frjálslynda lýðræðisskipulag, sem Bandaríkin sköpuðu í loka seinna stríðs var ríkjandi og Bandaríkin voru, altjent að eigin mati, kyndilberar frelsisins um heim allan. „En þegar Bandaríkin stíga út úr því,“ segir Silja. „og hætta að virða reglur alþjóðasamfélagsins um hvernig leita þurfi samþykkis til að hafa afskipti af innri málum annarra ríkja, eru þau í raun að grafa undan eigin trúverðugleika og leiðtogahlutverki. Þannig byrjar að hrikta í þessu kerfi og við sjáum ekki ennþá fyrir endann á því. Minningar munu dofna en afleiðingarnar sitja eftir En heldur Silja að „9/11“ verði alltaf jafn alltumlykjandi á komandi árum? „Það er erfitt að segja. Það er mögulega hægt að líkja þessu við árásina á Pearl Harbour sem dró Bandaríkin inn í seinni heimsstyrjöldina á sínum tíma. Hún hefur ákveðna stöðu enn í dag en hefur fölnað í minningunni og stendur fólki ekki jafn nærri og fyrir 40-50 árum. Minningin um 9/11 mun kannski dofna og hverfa, en eftir sitja afleiðingar af viðbrögðunum við árásunum, sem við erum meðal annars að horfa uppá í Afganistan í dag.“ Bandaríkin Afganistan Öryggis- og varnarmál Írak Hryðjuverkin 11. september 2001 Mest lesið Hafa vísað hundrað leigubílstjórum á brott frá flugstöðinni vegna brota á reglum Innlent „Það er leitt að sjá á eftir góðu baráttufólki“ Innlent Rannsóknaraðgerð lokið en málið enn til rannsóknar Innlent Þrír menn til rannsóknar vegna tveggja hópnauðgana Innlent „Nú hættir þú Sigurður!“ Innlent Eva Georgs ráðin dagskrárstjóri sjónvarps hjá RÚV Innlent Sérsveitin aðstoðar lögregluna á Suðurlandi Innlent Sólveig Anna segir skilið við Sósíalista Innlent Eldur Smári segir að sér sé markvisst haldið í myrkrinu Innlent Tíufréttir heyra sögunni til Innlent Fleiri fréttir Sænskur blaðamaður gæti farið í fangelsi fyrir að móðga Erdogan Vilja ræða frið en ekki uppgjöf Rýna í innyfli deyjandi reikistjörnu Vill enn stærra vopnabúr fyrir næstu stríð Umfangsmesta fölnun kóralrifja sem sögur fara af Óreiðan ræður ríkjum í Pentagon Eigandi Paramount með puttana í umfjöllun 60 mínútna Frjálslyndir með forskot á lokaspretti kosningabaráttunni Úkraínufundinum í London frestað Lík páfans flutt í Péturskirkju í dag Mikil reiði eftir árásina í Kasmír Segir 60 mínútur hafa misst sjálfstæðið og hættir Sagður bjóða frið fyrir formlega eign á Krímskaga Valdatafl í Vatíkaninu: Hver verður næsti páfi? Banað af hákörlum þar sem fólk hefur lengi synt með þeim Á þriðja tug látnir eftir árás á ferðamenn í Kasmír Meirihluti eftirlifenda helfararinnar hverfur næsta áratuginn Harvard stefnir Bandaríkjastjórn vegna þvingunaraðgerða hennar Leyniþjónustustjóri ber Netanjahú þungum sökum Drottningin lögð inn vegna veikinda Eldur í öðrum hreyfli vélar Delta í Flórída Útför páfans á laugardag Greint frá dánarorsök páfans Dánarorsök páfans talin vera heilablóðfall Trump styður Hegseth: Neitar að um trúnaðarbrest hafi verið að ræða Breskir þingmenn leggjast gegn því að Trump ávarpi þingið Skýrslan sé „full af lygum“ Leiðtogar minnast páfans Hvernig er nýr páfi valinn? Loftvarnarsírenur óma á ný eftir skammvinnt „vopnahlé“ Sjá meira
Eins og flestum er kunnugt réðist fjölþjóðlegt lið undir stjórn Bandaríkjanna inn í Afganistan í október sama ár og velti Talibönum úr sessi. Eftir það beindist athygli Bush-stjórnarinnar að Írak og Saddam Hussein forseta, og árið 2003 var afráðið, á rökum sem reyndust síðar verulega ótraust, að ráðast þar inn líka. Þessi aðferðafræði gekk þvert á ríkjandi reglur alþjóðasamfélagsins, að sögn Silju Báru Ómarsdóttur, prófessors í alþjóðasamskiptum við stjórnmálafræðideild Háskóla Íslands. Bandaríkin hafi þarna grafið undan eigin trúverðugleika í forystuhlutverki frjálslyndra lýðræðisríkja. Silja var búsett í Bandaríkjunum á þessum tíma, nánar tiltekið í Kaliforníu. Í samtali við Vísi segist hún hafa vaknað árla dags 11. september við símtal frá vinkonu sinni á austurströndinni. „Ég kveikti svo á sjónvarpinu og sá seinni vélina lenda á turninum í beinni útsendingu.“ Silja segir að möguleikinn á hryðjuverkum á bandarískri grundu hafi sannarlega verið til staðar á þessum tíma. Skemmst sé að minnast sprengjuárásarinnar í Oklahomaborg árið 1995 og fyrra sprengjutilræðisins í kjallara norðurturns World Trade Center tveimur árum áður. „En þessi leið [að fljúga farþegaþotu, á skýjakljúfa] var eitthvað sem ég hafði ekki getað ímyndað mér.“ Skefjalaus örvænting greip fólk sem var fast á efri hæðum Tvíburaturnanna eftir að farþegaþoturnar flugu á þá. Bjartsýnistíminn leið undir lok Árásirnar heltóku heiminn á augabragði og umturnuðu sviði alþjóðamála, eftir tiltölulega stöðugt tímabil. „Í kennslu tala ég oft um „tímann á milli 9. 11. og 11. 9.“ – það er, frá falli Berlínarmúrsins hinn níunda nóvember 1989 og fram til 11. september 2001. Þá ríkti bjartsýni í heiminum og ráðandi trú var á útbreiðslu lýðræðis og að endalok Kalda stríðsins myndi leiða til meiri samvinnu og friðar í heiminum.“ Eftir 11. september urðu svo vatnaskil, en Silja segir að það hafi ekki aðeins verið vegna árásanna sjálfra, heldur voru það viðbrögðin við þeim sem stýra því hvernig heimurinn þróaðist í kjölfarið. „Það er ekki lengur þessi ofurtrú á samvinnu, samstöðu og útbreiðslu lýðræðis, heldur hefst þarna stríðið gegn hryðjuverkum sem mótar heimsmyndina og gerir enn í dag.“ Bandaríkin eiga enn eftir að axla ábyrgð Árásin og eftirmálar hennar hafa ekki aðeins áhrif á alþjóðakerfið heldur einnig á daglegt líf almennra borgara um heim allan. Silja segir þó að við Vesturlandabúar finnum síst fyrir afleiðingunum, þá helst auknum öryggisráðstöfunum á ferðalögum um heiminn. „Svo kemur innrásin í Írak í kjölfarið, sem er byggð á fullkomlega tilbúnum forsendum. Afleiðingarnar sem það hefur haft á íbúa þess heimshluta er eitthvað sem Bandaríkin þurfa að gera almennilega upp og axla ábyrgð á til lengri tíma.“ Ný kynslóð skynjar 9/11 á annan hátt Þó atburðirnir þennan dag séu flestum í fersku minni, eru 20 ár ansi langur tími og heil kynslóð vaxin úr grasi síðan þá og er jafnvel komið í háskólanám. Tekur Silja eftir mun á yngstu nemendum og viðhorfi þeirra til atburðanna 11. september? „Ungt fólk á þessum aldri man kannski ekki sjálft eftir að hafa séð atburðina, en þau eiga minningar um að hafa séð upptökurnar og hvernig þetta birtist í dægurmenningu og fréttum. Þannig að þó þau muni þetta ekki beint þá er þetta minning sem situr í samfélaginu, en þau hafa auðvitað ekki samanburðinn við það hvernig heimurinn var áður.“ Bandaríkin og fjölþjóðaliðið sem réðist inn í Afganistan til að velta Talibönum úr sessi og handsama Osama Bin Laden naut stuðnings Norðurbandalagsins svokallaða. Á þessari mynd eru Norðurbandalagsmenn að fylgjast með loftárásum bandaríska hersins á búðir Talibana í Kunduz-heraði. Hriktir í stoðum kerfis sem Bandaríkin sköpuðu sjálf Á tímanum sem Silja minntist á hér að ofan, milli endaloka Kalda stríðins og fram að árásunum, var staða Bandaríkjanna á alþjóðasviðinu afar sterk. Hið frjálslynda lýðræðisskipulag, sem Bandaríkin sköpuðu í loka seinna stríðs var ríkjandi og Bandaríkin voru, altjent að eigin mati, kyndilberar frelsisins um heim allan. „En þegar Bandaríkin stíga út úr því,“ segir Silja. „og hætta að virða reglur alþjóðasamfélagsins um hvernig leita þurfi samþykkis til að hafa afskipti af innri málum annarra ríkja, eru þau í raun að grafa undan eigin trúverðugleika og leiðtogahlutverki. Þannig byrjar að hrikta í þessu kerfi og við sjáum ekki ennþá fyrir endann á því. Minningar munu dofna en afleiðingarnar sitja eftir En heldur Silja að „9/11“ verði alltaf jafn alltumlykjandi á komandi árum? „Það er erfitt að segja. Það er mögulega hægt að líkja þessu við árásina á Pearl Harbour sem dró Bandaríkin inn í seinni heimsstyrjöldina á sínum tíma. Hún hefur ákveðna stöðu enn í dag en hefur fölnað í minningunni og stendur fólki ekki jafn nærri og fyrir 40-50 árum. Minningin um 9/11 mun kannski dofna og hverfa, en eftir sitja afleiðingar af viðbrögðunum við árásunum, sem við erum meðal annars að horfa uppá í Afganistan í dag.“
Bandaríkin Afganistan Öryggis- og varnarmál Írak Hryðjuverkin 11. september 2001 Mest lesið Hafa vísað hundrað leigubílstjórum á brott frá flugstöðinni vegna brota á reglum Innlent „Það er leitt að sjá á eftir góðu baráttufólki“ Innlent Rannsóknaraðgerð lokið en málið enn til rannsóknar Innlent Þrír menn til rannsóknar vegna tveggja hópnauðgana Innlent „Nú hættir þú Sigurður!“ Innlent Eva Georgs ráðin dagskrárstjóri sjónvarps hjá RÚV Innlent Sérsveitin aðstoðar lögregluna á Suðurlandi Innlent Sólveig Anna segir skilið við Sósíalista Innlent Eldur Smári segir að sér sé markvisst haldið í myrkrinu Innlent Tíufréttir heyra sögunni til Innlent Fleiri fréttir Sænskur blaðamaður gæti farið í fangelsi fyrir að móðga Erdogan Vilja ræða frið en ekki uppgjöf Rýna í innyfli deyjandi reikistjörnu Vill enn stærra vopnabúr fyrir næstu stríð Umfangsmesta fölnun kóralrifja sem sögur fara af Óreiðan ræður ríkjum í Pentagon Eigandi Paramount með puttana í umfjöllun 60 mínútna Frjálslyndir með forskot á lokaspretti kosningabaráttunni Úkraínufundinum í London frestað Lík páfans flutt í Péturskirkju í dag Mikil reiði eftir árásina í Kasmír Segir 60 mínútur hafa misst sjálfstæðið og hættir Sagður bjóða frið fyrir formlega eign á Krímskaga Valdatafl í Vatíkaninu: Hver verður næsti páfi? Banað af hákörlum þar sem fólk hefur lengi synt með þeim Á þriðja tug látnir eftir árás á ferðamenn í Kasmír Meirihluti eftirlifenda helfararinnar hverfur næsta áratuginn Harvard stefnir Bandaríkjastjórn vegna þvingunaraðgerða hennar Leyniþjónustustjóri ber Netanjahú þungum sökum Drottningin lögð inn vegna veikinda Eldur í öðrum hreyfli vélar Delta í Flórída Útför páfans á laugardag Greint frá dánarorsök páfans Dánarorsök páfans talin vera heilablóðfall Trump styður Hegseth: Neitar að um trúnaðarbrest hafi verið að ræða Breskir þingmenn leggjast gegn því að Trump ávarpi þingið Skýrslan sé „full af lygum“ Leiðtogar minnast páfans Hvernig er nýr páfi valinn? Loftvarnarsírenur óma á ný eftir skammvinnt „vopnahlé“ Sjá meira