Djúpstæður klofningur hálfri öld eftir alræmt valdarán Kjartan Kjartansson skrifar 11. september 2023 15:14 Stuðningsmaður Salvadors Allende heldur mynd af honum á lofti á viðburði til minningar um valdaránið í Santiago í gær. Vísir/EPA Síleskt samfélag er enn klofið sem endranær, fimmtíu árum eftir að herforingjar steyptu lýðræðislega kjörnum forseta landsins af stóli í blóðugu valdaráni. Tugir þúsunda manna greiddu fyrir stöðugleika og hagvöxt með lífi sínu undir ógnarstjórn einræðisherrans Augusto Pinochet. Í tæp þrjátíu ár áður en dagsetningin 11. september varð að samheiti fyrir hörmungar í hugum heimsbyggðarinnar með hryðjuverkaárásunum í New York skipaði dagurinn sérstakan og dökkan sess í hugum Sílemanna. Þann dag árið 1973 frömdu herforingjar valdarán gegn Salvador Allende, fyrsta sósíalistanum til þess að ná kjöri sem forseti Suður-Ameríkuríkisins. Allende svipti sig lífi frekar en að vera tekinn höndum á meðan herinn gerði loftárás á forsetahöllina í höfuðborginni Santiago. Herforingjastjórn Pinochet, sem naut velþóknunar bandarískra stjórnvalda sem vildu koma í veg fyrir að kommúnistar næðu völdum í heimsálfunni, stýrði landinu með járnhnefa í vel á tvo áratugi. Mannréttindasamtök í Síle telja að fleiri en 40.000 manns hafi ýmist verið teknir af lífi af pólitískum ástæðum, látnir hverfa, fangelsaðir eða pyntaðir. Pólitískum föngum var meðal annars varpað út úr þyrlum á flugi. AP-frétastofan segir að í það minnsta 200.000 Sílemenn hafi farið í útlegð. Á sama tíma bjó Síle við meiri stöðugleika og efnahagslega velsæld en nágrannalöndin undir stjórn Pinochet sem framfylgdi frjálshyggju í efnahagsmálum á sama tíma og hún takmarkaði borgaraleg réttindi fólks. Salvador Allende (standandi í bíl) með Augusto Pinochet (á hestbaki) sér við hlið í maí árið 1972. Allende skaut sig til bana með AK-47-riffli sem hann fékk að gjöf frá Fidel Castro Kúbuforseta þegar herinn gerði áhlaup á forsetahöllina 11. september árið 1973.AP Jafn klofin og á nokkrum tíma eftir einræðið Þrátt fyrir hörmungarnar sem Pinochet leiddi yfir stóran hluta þjóðar sinnar á hann sér enn marga verjendur í sílesku samfélagi. Gabriel Boric forseti, sem er aðdáandi Allende, vildi minnast tímamótanna með stórum viðburðum en hlaut dræmar undirtektir frá pólitískum andstæðingum og mörgum kjósendum. Þannig segir Reuters-fréttastofan að nýleg skoðanakönnun hafi sýnt að sextíu prósent svarenda hefðu ekki viljað að mikið væri gert úr hálfrar aldar afmæli valdaránsins. Næstum því fjórir af hverjum tíu sögðust aðallega kenna stjórn Allende sjálfs um valdaránið. Einn leiðtoga stjórnarandstöðunnar, fjarhægrimaðurinn José Antonio Kast, er blyðgunarlaus stuðningsmaður Pinochet sem lést árið 2006. „Klofningur er eins útbreiddur og hann hefur nokkru sinni verið frá því að lýðræðið var endurreist,“ segir Christán Valdivieso, forstöðumaður ráðgjafarfyrirtækis, við Reuters. Lýðræði var komið aftur á í Síle árið 1990 eftir þjóðaratkvæðagreiðslu tveimur árum fyrr. Pinochet hershöfðingi (í skikkju) við heimili sitt í Santiago daginn eftir að hann lifði af morðtilræði árið 1986. Pinochet var yfirmaður hersins í átta ár eftir að hann lét af völdum og var þingmaður eftir það. Hann þurfti aldrei að svara fyrir glæpi sína þó að ýmsir meðstjórnendur hans hafi síðan verið dæmdir fyrir voðaverk.AP/Marco Ugarte Vonast til þess að finna fórnarlömb sem er enn saknað Boric, sem fæddist meira en áratug eftir valdaránið, á að stýra minningarathöfn í forsetahöllinni í dag. Von er á þjóðarleiðtogum eins og Alberto Fernández, forseta Argentínu, og Andrés Manuel López Obrador, forseta Mexíkós, til Santiago vegna þess. „Það eru sumir sem vilja að við flettum blaðsíðunni, að við gleymum fortíðinni. En björt framtíð er ekki möguleg án minningar og sannleika,“ sagði Boric nýlega. Forsetinn kynnti nýlega áætlun um að reyna að finna á annað þúsund fórnarlamba einræðisstjórnarinnar sem enn er saknað. Það er í fyrsta skipti sem stjórnvöld í Síle leggja upp í slíkan leiðangur. Gaby Rivera er forseti samtaka ættingja fanga sem voru látnir hverfa í tíð herforingjastjórnarinnar. Hún varð vitni að því þegar Luis faðir hennar var handtekinn árið 1975. Fjölskylda hennar hefur fengið misvísandi upplýsingar um örlög hans, meðal annars að líki hans hafi verið kastað út í sjó. „Þessi dagsetning er okkur sár, en einnig von vegna þess að núna sjáum við að það birtir aðeins til. Við vitum ekki hvort við náum einhvern tímann fram fullu réttlæti en það sem við verðum að gera er að komast að því sanna, að komast að því hvar þau eru,“ segir Rivera við Reuters. Chile Mannréttindi Mest lesið Bretar eignast aftur herþotur sem geta flutt kjarnorkuvopn Erlent Segja manninn hafa glímt við alvarleg veikindi Innlent Ný skýrsla: Bandaríkjunum mistókst að eyðileggja kjarnorkumannvirki Írana Erlent Æsispennandi forval: Framtíð Demókrataflokksins gæti ráðist í New York Erlent Margir í vandræðum vegna of skyggðra rúðna Innlent Myndaveisla: Fyrsti dagur leiðtogafundar Atlantshafsbandalagsins Erlent Tillögur um skattalækkanir felldar: Segir ótrúlegt að hlusta á rök „Skattfylkingarinnar“ Innlent „Þrátt fyrir allan þennan vígbúnað þá er þetta mjög vinalegt“ Erlent Áhrifavaldur sakaður um að bera ábyrgð á dauða dóttur sinnar Erlent Sextán ár fyrir að bana dóttur sinni Innlent Fleiri fréttir Bretar eignast aftur herþotur sem geta flutt kjarnorkuvopn Myndaveisla: Fyrsti dagur leiðtogafundar Atlantshafsbandalagsins Æsispennandi forval: Framtíð Demókrataflokksins gæti ráðist í New York Átök í Miðausturlöndum: „Erfitt að meta hvað er í raun og veru í gangi“ Ný skýrsla: Bandaríkjunum mistókst að eyðileggja kjarnorkumannvirki Írana „Þrátt fyrir allan þennan vígbúnað þá er þetta mjög vinalegt“ „Honum fylgir auðvitað ákveðinn ófyrirsjáanleiki“ Óbreyttir borgarar féllu í árásum Rússa á úkraínskar borgir Íranir neita að hafa skotið eldflaugum Áhrifavaldur sakaður um að bera ábyrgð á dauða dóttur sinnar Segir vopnahlé í höfn Trump þakkar Írönum fyrir að láta vita af sér Rýma sextán þorp vegna gróðurelda í Grikklandi Íranir ráðast á herstöð Bandaríkjamanna í Katar Handtóku Evrópubúa sakaðan um njósnir fyrir Ísrael Byrjað að smella af með stærstu myndavél í heimi Meira örplast í flöskum úr gleri en plasti Hífðu lystisnekkjuna sem sökk upp úr sjónum við Sikiley Segja aftur ráðist á neðanjarðarauðgunarstöð í Íran Ísraelar héldu árásum sínum áfram í nótt „Gríðarstór“ árás á höfuðborgina Tuttugu og tveir látnir eftir sjálfsmorðsárás í kirkju Trump hellir sér yfir flokksbróður sinn: „MAGA ætti að losa sig við þennan aumkunarverða aumingja“ Tíu Íslendingar í Íran og fjórir í Ísrael Aðdragandinn: Hótanir og árásir á hótanir og árásir ofan Embættis- og ráðamenn tjá sig um árásina Vaktin: Bandaríkin gera árásir á Íran Árás Bandaríkjanna á Íran: „Íran, yfirgangsseggur Miðausturlandanna, verður að boða til friðar“ Bandaríkjamenn gera loftárásir á Írani Átta látnir hið minnsta eftir að kviknaði í loftbelg Sjá meira
Í tæp þrjátíu ár áður en dagsetningin 11. september varð að samheiti fyrir hörmungar í hugum heimsbyggðarinnar með hryðjuverkaárásunum í New York skipaði dagurinn sérstakan og dökkan sess í hugum Sílemanna. Þann dag árið 1973 frömdu herforingjar valdarán gegn Salvador Allende, fyrsta sósíalistanum til þess að ná kjöri sem forseti Suður-Ameríkuríkisins. Allende svipti sig lífi frekar en að vera tekinn höndum á meðan herinn gerði loftárás á forsetahöllina í höfuðborginni Santiago. Herforingjastjórn Pinochet, sem naut velþóknunar bandarískra stjórnvalda sem vildu koma í veg fyrir að kommúnistar næðu völdum í heimsálfunni, stýrði landinu með járnhnefa í vel á tvo áratugi. Mannréttindasamtök í Síle telja að fleiri en 40.000 manns hafi ýmist verið teknir af lífi af pólitískum ástæðum, látnir hverfa, fangelsaðir eða pyntaðir. Pólitískum föngum var meðal annars varpað út úr þyrlum á flugi. AP-frétastofan segir að í það minnsta 200.000 Sílemenn hafi farið í útlegð. Á sama tíma bjó Síle við meiri stöðugleika og efnahagslega velsæld en nágrannalöndin undir stjórn Pinochet sem framfylgdi frjálshyggju í efnahagsmálum á sama tíma og hún takmarkaði borgaraleg réttindi fólks. Salvador Allende (standandi í bíl) með Augusto Pinochet (á hestbaki) sér við hlið í maí árið 1972. Allende skaut sig til bana með AK-47-riffli sem hann fékk að gjöf frá Fidel Castro Kúbuforseta þegar herinn gerði áhlaup á forsetahöllina 11. september árið 1973.AP Jafn klofin og á nokkrum tíma eftir einræðið Þrátt fyrir hörmungarnar sem Pinochet leiddi yfir stóran hluta þjóðar sinnar á hann sér enn marga verjendur í sílesku samfélagi. Gabriel Boric forseti, sem er aðdáandi Allende, vildi minnast tímamótanna með stórum viðburðum en hlaut dræmar undirtektir frá pólitískum andstæðingum og mörgum kjósendum. Þannig segir Reuters-fréttastofan að nýleg skoðanakönnun hafi sýnt að sextíu prósent svarenda hefðu ekki viljað að mikið væri gert úr hálfrar aldar afmæli valdaránsins. Næstum því fjórir af hverjum tíu sögðust aðallega kenna stjórn Allende sjálfs um valdaránið. Einn leiðtoga stjórnarandstöðunnar, fjarhægrimaðurinn José Antonio Kast, er blyðgunarlaus stuðningsmaður Pinochet sem lést árið 2006. „Klofningur er eins útbreiddur og hann hefur nokkru sinni verið frá því að lýðræðið var endurreist,“ segir Christán Valdivieso, forstöðumaður ráðgjafarfyrirtækis, við Reuters. Lýðræði var komið aftur á í Síle árið 1990 eftir þjóðaratkvæðagreiðslu tveimur árum fyrr. Pinochet hershöfðingi (í skikkju) við heimili sitt í Santiago daginn eftir að hann lifði af morðtilræði árið 1986. Pinochet var yfirmaður hersins í átta ár eftir að hann lét af völdum og var þingmaður eftir það. Hann þurfti aldrei að svara fyrir glæpi sína þó að ýmsir meðstjórnendur hans hafi síðan verið dæmdir fyrir voðaverk.AP/Marco Ugarte Vonast til þess að finna fórnarlömb sem er enn saknað Boric, sem fæddist meira en áratug eftir valdaránið, á að stýra minningarathöfn í forsetahöllinni í dag. Von er á þjóðarleiðtogum eins og Alberto Fernández, forseta Argentínu, og Andrés Manuel López Obrador, forseta Mexíkós, til Santiago vegna þess. „Það eru sumir sem vilja að við flettum blaðsíðunni, að við gleymum fortíðinni. En björt framtíð er ekki möguleg án minningar og sannleika,“ sagði Boric nýlega. Forsetinn kynnti nýlega áætlun um að reyna að finna á annað þúsund fórnarlamba einræðisstjórnarinnar sem enn er saknað. Það er í fyrsta skipti sem stjórnvöld í Síle leggja upp í slíkan leiðangur. Gaby Rivera er forseti samtaka ættingja fanga sem voru látnir hverfa í tíð herforingjastjórnarinnar. Hún varð vitni að því þegar Luis faðir hennar var handtekinn árið 1975. Fjölskylda hennar hefur fengið misvísandi upplýsingar um örlög hans, meðal annars að líki hans hafi verið kastað út í sjó. „Þessi dagsetning er okkur sár, en einnig von vegna þess að núna sjáum við að það birtir aðeins til. Við vitum ekki hvort við náum einhvern tímann fram fullu réttlæti en það sem við verðum að gera er að komast að því sanna, að komast að því hvar þau eru,“ segir Rivera við Reuters.
Chile Mannréttindi Mest lesið Bretar eignast aftur herþotur sem geta flutt kjarnorkuvopn Erlent Segja manninn hafa glímt við alvarleg veikindi Innlent Ný skýrsla: Bandaríkjunum mistókst að eyðileggja kjarnorkumannvirki Írana Erlent Æsispennandi forval: Framtíð Demókrataflokksins gæti ráðist í New York Erlent Margir í vandræðum vegna of skyggðra rúðna Innlent Myndaveisla: Fyrsti dagur leiðtogafundar Atlantshafsbandalagsins Erlent Tillögur um skattalækkanir felldar: Segir ótrúlegt að hlusta á rök „Skattfylkingarinnar“ Innlent „Þrátt fyrir allan þennan vígbúnað þá er þetta mjög vinalegt“ Erlent Áhrifavaldur sakaður um að bera ábyrgð á dauða dóttur sinnar Erlent Sextán ár fyrir að bana dóttur sinni Innlent Fleiri fréttir Bretar eignast aftur herþotur sem geta flutt kjarnorkuvopn Myndaveisla: Fyrsti dagur leiðtogafundar Atlantshafsbandalagsins Æsispennandi forval: Framtíð Demókrataflokksins gæti ráðist í New York Átök í Miðausturlöndum: „Erfitt að meta hvað er í raun og veru í gangi“ Ný skýrsla: Bandaríkjunum mistókst að eyðileggja kjarnorkumannvirki Írana „Þrátt fyrir allan þennan vígbúnað þá er þetta mjög vinalegt“ „Honum fylgir auðvitað ákveðinn ófyrirsjáanleiki“ Óbreyttir borgarar féllu í árásum Rússa á úkraínskar borgir Íranir neita að hafa skotið eldflaugum Áhrifavaldur sakaður um að bera ábyrgð á dauða dóttur sinnar Segir vopnahlé í höfn Trump þakkar Írönum fyrir að láta vita af sér Rýma sextán þorp vegna gróðurelda í Grikklandi Íranir ráðast á herstöð Bandaríkjamanna í Katar Handtóku Evrópubúa sakaðan um njósnir fyrir Ísrael Byrjað að smella af með stærstu myndavél í heimi Meira örplast í flöskum úr gleri en plasti Hífðu lystisnekkjuna sem sökk upp úr sjónum við Sikiley Segja aftur ráðist á neðanjarðarauðgunarstöð í Íran Ísraelar héldu árásum sínum áfram í nótt „Gríðarstór“ árás á höfuðborgina Tuttugu og tveir látnir eftir sjálfsmorðsárás í kirkju Trump hellir sér yfir flokksbróður sinn: „MAGA ætti að losa sig við þennan aumkunarverða aumingja“ Tíu Íslendingar í Íran og fjórir í Ísrael Aðdragandinn: Hótanir og árásir á hótanir og árásir ofan Embættis- og ráðamenn tjá sig um árásina Vaktin: Bandaríkin gera árásir á Íran Árás Bandaríkjanna á Íran: „Íran, yfirgangsseggur Miðausturlandanna, verður að boða til friðar“ Bandaríkjamenn gera loftárásir á Írani Átta látnir hið minnsta eftir að kviknaði í loftbelg Sjá meira