Mann­mergð vildi sjá fyrsta konung­lega breska gestinn

Heimsókn eiginmanns Bretadrottningar sumarið 1964 var fyrsta konunglega breska heimsóknin til Íslands. Fyrir Íslendinga, sem fylgdust úr fjarlægð með þeirri tæknibyltingu sem var að verða hjá mannkyni á þessum árum fyrstu geimferða, fylgdi heimsókninni spennandi tækninýjung. Þetta var í fyrsta sinn sem hin sögufræga Comet-þota, fyrsta farþegaþota heims, lenti á Reykjavíkurflugvelli.

Hertoginn af Edinborg, sem var hans opinberi titill, flaug þó ekki til Íslands. Hann kom siglandi frá Bretlandseyjum á drottningarskipinu Britannia í fylgd herskips og hreppti leiðindaveður við Færeyjar, eins og sjá má í bresku fréttamyndskeiði um heimsóknina.

„En eftir að hann kom að Íslandi sigldi hann í kringum landið, austur og norður fyrir í glampandi sólskini,“ sagði í frétt Morgunblaðsins.

Þótt hertoginn kæmi formlega í boði forseta Íslands, Ásgeirs Ásgeirssonar, var þetta ekki opinber heimsókn og hafði Filippus sjálfur látið í ljós þá ósk að hún yrði sem látlausust. Hann var aðallega kominn til að fara í laxveiði og skoða náttúru Íslands, vildi njóta útiveru og fara í fuglaskoðun.

Prinsinn hafði reyndar einu sinni áður stigið fæti á íslenska jörð, þó í mýflugumynd. Hann hafði millilent á Keflavíkurflugvelli með stuttu stoppi tíu árum áður á leið til Kanada.

Í Íslandsheimsókninni 1964 varð honum ekki að ósk sinni um látleysið. Til hliðar við laxveiðina og náttúruskoðunina voru skipulagðar athafnir með íslenskum ráðamönnum og var greint fyrirfram frá dagskránni í dagblöðum. Áhugi almennings á að sjá prinsinn reyndist gríðarlegur og var jafnan mannhaf hvar sem hann kom.

Þannig hafði mikill mannfjöldi safnast saman við Reykjavíkurhöfn þegar prinsinn sté á land þann 30. júní 1964. Bryggjurnar voru þaktar forvitnum Íslendingum. Fólk tróð sér meira að segja um borð í nærliggjandi skip og báta til að sjá hann sem best.

Móttökunefnd helstu ráðamanna var mætt á bryggjuna. Þar bauð Ásgeir Ásgeirsson forseti hann velkominn. Þar voru einnig meðal annarra Bjarni Benediktsson forsætisráðherra, Guðmundur Í. Guðmundsson utanríkisráðherra, Geir Hallgrímsson, borgarstjóri í Reykjavík, og breski sendiherrann á Íslandi, Basil Boothby.

Frá höfninni var ekið að Alþingishúsinu. Hertoginn fór út á svalir þinghússins ásamt forseta Íslands og ávarpaði mannfjöldann. Hann var þvílíkur að ekki aðeins var Austurvöllur þéttskipaður fólki heldur einnig nærliggjandi götur en margir vinnustaðir höfðu gefið fólki frí frá vinnu til að geta séð hann. Sérstaka hrifningu vakti að Filippus flutti ávarp sitt á íslensku.

Á þessum fyrsta degi fór hann einnig á Bessastaði, þar sem farið var í fuglaskoðun. Um kvöldið var svo haldin veisla honum til heiðurs í Súlnasal Hótels Sögu.

Íslensku blöðin höfðu orð á því að hertoginn virtist hafa heillað þjóðina, sér í lagi þó kvenþjóðina, enda þótti hann myndarlegur maður. Þannig lét Alþýðublaðið þess getið að í mannmergð við bústað breska sendiherrans, þegar Filippus kom þangað, hafi kvenfólk greinilega verið í meirihluta.

Hann var þá 43 ára gamall og Elísabet drottning 38 ára. Þau voru nýbúin að eignast yngsta soninn Játvarð, sem var aðeins þriggja mánaða gamall. Erfðaprinsinn Karl var fimmtán ára, Anna prinsessa þrettán ára og Andrés prins fjögurra ára.

Að morgni annars dags Íslandsheimsóknar Filippusar var ekið til Þingvalla. Þar fræddi Kristján Eldjárn þjóðminjavörður um sögu staðarins og Sigurður Þórarinsson jarðfræðingur um náttúruna en hann var leiðsögumaður á ferðalaginu.

Frá Þingvöllum var ekið um Uxahryggi að Norðurá í Borgarfirði þar sem hertoganum tókst að veiða þrjá laxa við Laxfoss. Helstu framámenn landsins voru í fylgdarliðinu.

Einvalalið þjóðþekktra íslenskra blaðamanna fylgdi einnig hertoganum þótt reynt væri að hindra aðgang þeirra. Blöðin ætluðu ekki að láta sitt eftir liggja í að þjóna lesendum sínum sem best með ítarlegum frásögnum og myndum af heimsókninni.

Í frétt Tímans voru talin upp nöfnin þegar lögreglan uppgötvaði felustað þeirra í skógarkjarrinu ofan Norðurár; Elín Pálmadóttir og Matthías Johannessen frá Morgunblaðinu, Gunnar Schram frá Vísi, Indriði G. Þorsteinsson frá Tímanum og Eiður Guðnason frá Alþýðublaðinu. Í hópi íslenskra ljósmyndara voru Ólafur K. Magnússon frá Morgunblaðinu, Ingimundur Magnússon frá Vísi, Guðjón Einarsson frá Tímanum og Jóhann Vilberg Árnason frá Alþýðublaðinu.

Hertoginn hafði orðið var við blaðamenn og ljósmyndara. Varð hann pirraður á að fá ekki að veiða í friði og bað um að þeir yrðu fjarlægðir.

Íslenska lögreglan virðist þó hafa haft skilning á fréttagildinu og því hún sá í gegnum fingur sér með að blaðamenn og ljósmyndarar færðu sig bara aðeins fjær og létu minna á sér bera í kjarrinu þegar þeir tækju myndir. Allir náðu þeir myndum af hertoganum að veiða lax.

Frá Norðurá ók hersingin að flugvellinum á Stóra-Kroppi. Töldu menn að annar eins flugfloti hefði ekki áður sést á þessum litla sveitaflugvelli. Þar voru alls fimm flugvélar.

Douglas Dakota-flugvél Flugfélags Íslands, Gunnfaxi, undir stjórn Jóhannesar Snorrasonar, og tvær aðrar flugvélar frá Birni Pálssyni, Vorið og Lóan, fluttu hertogann, íslenska ráðamenn og föruneyti úr Borgarfirði og norður á Akureyri. Aðrar tvær flugvélar voru á vegum dagblaða, önnur á vegum Tímans en hin á vegum breska blaðsins Daily Mail.

Norðlendingar fjölmenntu á Akureyrarflugvöll til að fylgjast með komu hertogans og myndaðist umferðaröngþveiti milli bæjarins og flugvallarins. Ráðamenn Akureyrarbæjar, með Jón G. Sólnes, forseta bæjarstjórnar, í fararbroddi, tóku á móti fyrirmennunum. Því næst var haldið í Lystigarðinn þar sem fram fór móttökuathöfn með lúðrablæstri. Kvöldverðarhóf var í Sjallanum en síðan ekið í Mývatnssveit þar sem gist var í Reykjahlíð.

Næsta dag skoðaði Filippus fálkahreiður í Dimmuborgum undir leiðsögn Finns Guðmundssonar fuglafræðings og réri út á Mývatn. Þegar ekið var umhverfis vatnið settist prinsinn sjálfur undir stýri, öllum að óvörum. Varð mönnum ekki um sel að sjá hve hratt hann ók, ekki síst um beygjurnar, en honum tókst samt vel að þræða örmjóan malarveginn.

Á flugvellinum við Reykjahlíð voru fjórar flugvélar vegna heimsóknar hertogans. Þaðan flaug Björn Pálsson með hann í TF-VOR suður til Reykjavíkur. Þangað var þá komin Comet-þota frá breska flughernum, „stóð þar gljáandi fögur og rennileg,“ sagði í frétt Tímans.

Filippus flaug þó ekki heim til Bretlands fyrr en daginn eftir. Síðasta daginn fór hann í kynnisför um Reykjavík í fylgd borgarstjórans, skoðaði safn Ásmundar Sveinssonar í Laugardal og hitti listamanninn, kynnti sér hitaveituframkvæmdir í Álfheimahverfinu og fór upp á Öskjuhlíð. Loks var Þjóðminjasafnið skoðað í fylgd Kristjáns Eldjárns.

Mannfjöldi var einnig saman kominn á Reykjavíkurflugvelli í hádeginu föstudaginn 3. júlí þegar ráðamenn þjóðarinnar, með forsetann og forsætisráðherra í broddi fylkingar, kvöddu hertogann. Hann veifaði til fólksins um leið og hann gekk um borð í Comet-þotuna.

Breska Comet-þotan var önnur stóra þotan sem lenti í Reykjavík. Þremur árum áður, í júní 1961, hafði frönsk Caravelle-þota lent á flugvellinum á sýningarferðalagi um heiminn.

Flugbrautarbrunið var til norðurs í átt að Tjörninni og af ljósmyndum að dæma virðist hún hafa þurft nánast alla brautina til að takast á loft. Ætla má að miðborgin hafi nötrað undan hávaðanum þegar þotan skreið yfir húsþökin á fullu afli.

Þegar frumgerð De Havilland Comet flaug í fyrsta sinn árið 1949 virtust Bretar vera búnir að ná afgerandi forystu í smíði flugvéla. Hún var tekin í notkun flugfélaga árið 1952 og markaði tímamót í flugsögunni, flaug næstum tvöfalt hraðar og tvöfalt hærra en aðrar farþegaflugvélar þess tíma.

En svo hófust hörmungarnar. Á aðeins rúmu ári fórust þrjár Comet-þotur með öllum um borð. Þær hreinlega splundruðust á flugi og var ákveðið að kyrrsetja allan flotann.

Við tóku ítarlegar rannsóknir sem stóðu yfir í tvö ár. Niðurstaðan var sú að málmþreytu væri um að kenna. Málmhlutir þoldu ekki það aukna álag sem fylgdi því að fljúga svo stórri flugvél svona miklu hraðar og hærra. Ljóst varð að hún yrði að vera miklu sterkbyggðari.

Vestanhafs fylgdust bandarískir flugvélasmiðir grannt með. Breskur flugvélaiðnaður var í sárum og hafði misst tiltrú umheimsins. Á meðan þróuðu Boeing og Douglas farþegaþotur sem áttu eftir að taka yfir markaðinn, Boeing 707 og DC 8. Sú fyrrnefnda varð upphafið að margra áratuga sigurgöngu Boeing og bandarískrar flugvélaframleiðslu, sem átt hefur drjúgan þátt í efnahagsveldi Bandaríkjanna.

Bretar gáfust þó ekki upp á Comet-þotunni. Þeir endurhönnuðu flugvélina og smíðuðu endurbættar útgáfur. Það var þó ekki fyrr en árið 1958 sem þær hófu farþegaflug á ný. Framleiðslu þeirra var hætt árið 1964 og höfðu þá 114 eintök verið smíðuð.

Flugvélin sem sótti Filippus prins til Reykjavíkur var lengsta útgáfan, Comet 4. Hún var 34 metra löng, sex metrum lengri en fyrsta gerðin, og gat borið allt að 116 farþega.

Frá Íslandi flaug hertoginn heim til Bretlands en stoppaði stutt. Þann 6. júlí var hann kominn til Nyasalands í Afríku, sem verið hafði bresk nýlenda, en var að verða sjálfstætt ríki innan breska samveldisins undir nýju nafni, Malaví. Filippus fór fyrir táknrænni athöfn þar sem breski fáninn var dreginn niður í síðasta sinn. Daginn eftir setti hann þjóðþing Malaví í fyrsta sinn í Zomba, fyrstu höfuðborg hins nýja þjóðríkis.