Nýjar lausnir í kennslu – gamlar hindranir Bogi Ragnarsson skrifar 21. ágúst 2025 10:30 Stafbókarverkefnið hefur á innan við ári orðið raunverulegur hluti af kennslu í íslenskum framhaldsskólum. Það er nú þegar notað í 11 skólum víðs vegar um landið, bæði á landsbyggðinni, á höfuðborgarsvæðinu og á starfsbrautum. Þetta sýnir að verkefnið er ekki lengur á frumstigi, heldur valkostur sem kennarar hafa tekið í notkun og lýst ánægju með. Í heild eru 33 framhaldsskólar sem gætu nýtt sér efnið, og af þeim hafa 11 þegar tekið upp Stafbók. Það jafngildir um þriðjungi markhópsins og er afar mikill árangur fyrir sjálfstætt útgefið efni án stuðnings stórra útgefenda eða stofnanakerfa. Skiptingin milli skóla er þó athyglisverð. Á landsbyggðinni nota sjö skólar efnið, á höfuðborgarsvæðinu hafa tveir bóknámsskólar tekið það upp og tvær starfsbrautir nýta bækur sem sérstaklega eru hannaðar fyrir sína nemendur. Myndin er því skýr: landsbyggðin er burðarásinn í upptöku Stafbókar, starfsbrautir á höfuðborgarsvæðinu sýna einnig möguleika fyrir nýtt námsefni, en stærri borgarskólar halda sig frekar við hefðir og forlög sem fyrir eru. Þessi skipting endurspeglast einnig í kynningum sem haldnar voru í vor, þegar 21 skóla var boðin kynning á verkefninu. Af tíu skólum á landsbyggðinni tóku átta boðinu, einn samþykkti en þurfti að afboða og aðeins einn hafnaði. Á höfuðborgarsvæðinu tók hins vegar aðeins einn skóli af ellefu boðinu, en tíu svöruðu ekki. Þetta þýðir að 85 prósent viðbragða á landsbyggðinni voru jákvæð, á móti aðeins 9 prósentum á höfuðborgarsvæðinu. Munurinn er augljós: minni og sveigjanlegri skólar á landsbyggðinni eru opnari fyrir nýju efni, á meðan stærri borgarskólar eru fastari í hefðum og kerfum sem takmarka nýsköpun og taka síður upp efni frá nýjum aðilum. Þetta kann einnig að tengjast því að skólar á landsbyggðinni eru líklegri til að tileinka sér tækninýjungar, eins og þær viðbætur sem fylgja Stafbók. Bækurnar hafa verið í mótun í rúmlega áratug og þróaðar með reynslu nemenda í huga. Þær byggja á nýjustu straumum í efnistökum en fara jafnframt í grunn greinarinnar. Þeim fylgir gagnvirkt kennsluefni og ítarlegir verkefnabankar fyrir hverja bók og hvern kafla. Hindranir í útbreiðslu verkefnisins liggja því ekki í gæðum efnisins heldur í kerfinu sjálfu. Hefðbundin forlög hafa sterk ítök á markaðnum og gera sjálfstæðum útgefendum erfitt fyrir að komast að. Kennaranefndir og fagráð ýta gjarnan í átt að hefðbundnu efni, óháð því hvað reynist nemendum best. Þá spila stofnanavenjur og hefðir stórt hlutverk, þar sem kennurum er oft þrýst til að fylgja straumnum frekar en að velja nýtt efni sem þeir telja betra. Reynslan bendir til þess að einstakir kennarar, sem hafa lýst mikilli ánægju með efnið, hafi þurft að láta bækur Stafbókar víkja þegar samráðshópar eða samkennari innan deildar tóku ákvörðun um að halda sig við efni frá hefðbundnum forlögum. Þetta sýnir hvernig einstaklingsvilji kennara getur orðið undir í innri ferlum skólanna. Sama mynstrið kom fram þegar ég óskaði eftir að kynna efnið á námskeiði fagfélagsins síðastliðið vor, þeirri beiðni var hafnað. Á sama tíma hefur verið talsverð opinber umræða um stöðu íslenska skólakerfisins. Morgunblaðið hefur fjallað ítarlega um áskoranir og veikleika. Tryggvi Hjaltason, gagnagreinandi, hefur bent á alvarlega stöðu íslenskra drengja í læsi og lagt fram umbótatillögur. Viðskiptaráð Íslands hefur einnig sett fram greiningar og tillögur til úrbóta. Umræðan sýnir að kerfið þarf að svara gagnrýni á málefnalegan hátt og taka nýjungum fagnandi. Í slíku samhengi ættu ný og öflug kennsluverkefni að fá meira svigrúm og viðurkenningu, í stað þess að mæta tregðu eða kerfisbundnum hindrunum. Á námskeiði sem ég sat nú í ágúst benti prófessor við Menntavísindasvið á að gagnrýni á íslenskt skólakerfi frá fjölmiðlum, Viðskiptaráði og sérfræðingum í gagnagreiningu væri ómarktæk, þar sem þessir aðilar hefðu enga aðra menntunarreynslu en að hafa sjálfir gengið í skóla. Rökin voru jafnframt þau að kennarar væru sérfræðingar. Enginn í salnum mótmælti þessum sjónarmiðum. Slík afstaða er í beinni mótsögn við eitt mikilvægasta hlutverk kennara – að kenna nemendum gagnrýna hugsun. Í minni kennslu byrja ég á að byggja upp faglega þekkingu, læt nemendur greina og meta gögn og nýtum svo þekkinguna og túlkun gagna til að byggja upp rökræðu, efla gagnalæsi og rökhugsun. Ef kerfið sjálft leggur hins vegar fram hið gagnstæða, að loka á rökræðu og málefnalega umræðu samhliða því að gera lítið úr röddum sem koma utan frá – jafnvel þótt þær byggi á gögnum og greiningu – verður ljóst hversu íhaldssamt það getur verið, ekki aðeins gagnvart nýju efni heldur einnig gagnvart sjálfri umræðunni um umbætur og framfarir. Íslenskt skólakerfi stendur nú frammi fyrir áskorunum sem margir hafa bent á. Reynslan af verkefninu sýnir að nýjar lausnir geta náð árangri og fest sig í sessi, jafnvel án stuðnings stórra útgefenda eða stofnana. Kerfið þarf að sýna opnara viðhorf, þar sem gæði og nýsköpun ráða ferðinni í stað þess að hefðir séu varðar og nýjum möguleikum hafnað. Stafbók hefur þegar sannað sig í fjölmörgum skólum. Nú er spurningin hvort kerfið sé tilbúið að viðurkenna það. Höfundur er kennari. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Bogi Ragnarsson Mest lesið Líf eftir afplánun Eva Sóley Kristjánsdóttir Skoðun Ég hef… Karólína Helga Símonardóttir Skoðun Þjónn, það er bakslag í beinasoðinu mínu Hlédís Maren Guðmundsdóttir Skoðun Hvers virði er starfsleyfið okkar? Eva Hauksdóttir,Katrín Sigurðardóttir,Laufey Elísabet Gissurardóttir,Steinunn Bergmann,Þóra Leósdóttir Skoðun Ákall til stjórnvalda - Ekki skattleggja útivist og áhugamál enn frekar Arnar Þór Hafsteinsson Skoðun Er kominn tími til að loka álverinu á Grundartanga og kísilverinu á Húsavík – fyrir framtíð íslands? Sigvaldi Einarsson Skoðun Fáni okkar allra Hörður Lárusson Skoðun Séríslensk hávaxtastefna Sigurjón Þórðarson Skoðun Bætum fleiri stólum við borðið Ingibjörg Lilja Þórmundsdóttir Skoðun Mér var sagt að þegja á meðan fréttatíminn var Haukur Brynjarsson Skoðun Skoðun Skoðun Skuggahliðar á þéttingu byggðar Þórarinn Hjaltason skrifar Skoðun Er ofbeldi gagnvart eldri borgurum vandamál á Íslandi? Björn Snæbjörnsson,Sigurður Ágúst Sigurðsson skrifar Skoðun Jöfn skipting skulda og eigna í sambúð Sævar Þór Jónsson skrifar Skoðun Samstaða - afl sem breytir samfélaginu Heiða Björg Hilmarsdóttir skrifar Skoðun Er kominn tími til að loka álverinu á Grundartanga og kísilverinu á Húsavík – fyrir framtíð íslands? Sigvaldi Einarsson skrifar Skoðun Ólögleg veðmálastarfsemi á Íslandi Hákon Skúlason skrifar Skoðun Bætum fleiri stólum við borðið Ingibjörg Lilja Þórmundsdóttir skrifar Skoðun Hvers virði er starfsleyfið okkar? Eva Hauksdóttir,Katrín Sigurðardóttir,Laufey Elísabet Gissurardóttir,Steinunn Bergmann,Þóra Leósdóttir skrifar Skoðun Pyrrosar sigur Helgi Tómasson skrifar Skoðun Ákall til stjórnvalda - Ekki skattleggja útivist og áhugamál enn frekar Arnar Þór Hafsteinsson skrifar Skoðun Mér var sagt að þegja á meðan fréttatíminn var Haukur Brynjarsson skrifar Skoðun Allt fyrir Brussel og Nató, hitt reddast einhvern veginn Davíð Bergmann skrifar Skoðun Forljót grá hús Hjalti Andrason skrifar Skoðun Líf eftir afplánun Eva Sóley Kristjánsdóttir skrifar Skoðun Fáni okkar allra Hörður Lárusson skrifar Skoðun Séríslensk hávaxtastefna Sigurjón Þórðarson skrifar Skoðun Leikur að lýðræðinu Ása Valdís Árnadóttir,Björn Kristinn Pálmarsson,Smári Bergmann Kolbeinsson skrifar Skoðun Ég hef… Karólína Helga Símonardóttir skrifar Skoðun Vísindin geta læknað krabbamein en ekki grænmetissafar og kaffistólpípur Dögg Guðmundsdóttir,Guðrún Nanna Egilsdóttir,Vilborg Kolbrún Vilmundardóttir skrifar Skoðun Þöggun, hroki og afneitun voru móttökur Samfylkingarinnar til okkar Elín A. Eyfjörð Ármannsdóttir skrifar Skoðun Er yfirvöldum alveg sama um fólk á bifhjólum? Njáll Gunnlaugsson skrifar Skoðun Ekki mamman í hópnum - leiðtoginn í hópnum Katrín Ásta Sigurjónsdóttir skrifar Skoðun Rannsóknarnefnd styrjalda Gunnar Einarsson skrifar Skoðun Börn eiga ekki heima í fangelsi Tótla I. Sæmundsdóttir skrifar Skoðun Aðförin að einkabílnum eða bara meira frelsi? Kristín Hrefna Halldórsdóttir skrifar Skoðun Kvöld sem er ekki bara fyrir börnin Alicja Lei skrifar Skoðun Verkakonur samtímans – og nýtt skeið í kvennabaráttu! Guðrún Margrét Guðmundsdóttir,Aleksandra Leonardsdóttir skrifar Skoðun Málið er dautt (A Modest Proposal) skrifar Skoðun Femínísk utanríkisstefna: aukin samstaða og aðgerðir Guillaume Bazard skrifar Skoðun Hagsmunir flugrekstrar á Íslandi eru miklir Jóhannes Bjarni Guðmundsson skrifar Sjá meira
Stafbókarverkefnið hefur á innan við ári orðið raunverulegur hluti af kennslu í íslenskum framhaldsskólum. Það er nú þegar notað í 11 skólum víðs vegar um landið, bæði á landsbyggðinni, á höfuðborgarsvæðinu og á starfsbrautum. Þetta sýnir að verkefnið er ekki lengur á frumstigi, heldur valkostur sem kennarar hafa tekið í notkun og lýst ánægju með. Í heild eru 33 framhaldsskólar sem gætu nýtt sér efnið, og af þeim hafa 11 þegar tekið upp Stafbók. Það jafngildir um þriðjungi markhópsins og er afar mikill árangur fyrir sjálfstætt útgefið efni án stuðnings stórra útgefenda eða stofnanakerfa. Skiptingin milli skóla er þó athyglisverð. Á landsbyggðinni nota sjö skólar efnið, á höfuðborgarsvæðinu hafa tveir bóknámsskólar tekið það upp og tvær starfsbrautir nýta bækur sem sérstaklega eru hannaðar fyrir sína nemendur. Myndin er því skýr: landsbyggðin er burðarásinn í upptöku Stafbókar, starfsbrautir á höfuðborgarsvæðinu sýna einnig möguleika fyrir nýtt námsefni, en stærri borgarskólar halda sig frekar við hefðir og forlög sem fyrir eru. Þessi skipting endurspeglast einnig í kynningum sem haldnar voru í vor, þegar 21 skóla var boðin kynning á verkefninu. Af tíu skólum á landsbyggðinni tóku átta boðinu, einn samþykkti en þurfti að afboða og aðeins einn hafnaði. Á höfuðborgarsvæðinu tók hins vegar aðeins einn skóli af ellefu boðinu, en tíu svöruðu ekki. Þetta þýðir að 85 prósent viðbragða á landsbyggðinni voru jákvæð, á móti aðeins 9 prósentum á höfuðborgarsvæðinu. Munurinn er augljós: minni og sveigjanlegri skólar á landsbyggðinni eru opnari fyrir nýju efni, á meðan stærri borgarskólar eru fastari í hefðum og kerfum sem takmarka nýsköpun og taka síður upp efni frá nýjum aðilum. Þetta kann einnig að tengjast því að skólar á landsbyggðinni eru líklegri til að tileinka sér tækninýjungar, eins og þær viðbætur sem fylgja Stafbók. Bækurnar hafa verið í mótun í rúmlega áratug og þróaðar með reynslu nemenda í huga. Þær byggja á nýjustu straumum í efnistökum en fara jafnframt í grunn greinarinnar. Þeim fylgir gagnvirkt kennsluefni og ítarlegir verkefnabankar fyrir hverja bók og hvern kafla. Hindranir í útbreiðslu verkefnisins liggja því ekki í gæðum efnisins heldur í kerfinu sjálfu. Hefðbundin forlög hafa sterk ítök á markaðnum og gera sjálfstæðum útgefendum erfitt fyrir að komast að. Kennaranefndir og fagráð ýta gjarnan í átt að hefðbundnu efni, óháð því hvað reynist nemendum best. Þá spila stofnanavenjur og hefðir stórt hlutverk, þar sem kennurum er oft þrýst til að fylgja straumnum frekar en að velja nýtt efni sem þeir telja betra. Reynslan bendir til þess að einstakir kennarar, sem hafa lýst mikilli ánægju með efnið, hafi þurft að láta bækur Stafbókar víkja þegar samráðshópar eða samkennari innan deildar tóku ákvörðun um að halda sig við efni frá hefðbundnum forlögum. Þetta sýnir hvernig einstaklingsvilji kennara getur orðið undir í innri ferlum skólanna. Sama mynstrið kom fram þegar ég óskaði eftir að kynna efnið á námskeiði fagfélagsins síðastliðið vor, þeirri beiðni var hafnað. Á sama tíma hefur verið talsverð opinber umræða um stöðu íslenska skólakerfisins. Morgunblaðið hefur fjallað ítarlega um áskoranir og veikleika. Tryggvi Hjaltason, gagnagreinandi, hefur bent á alvarlega stöðu íslenskra drengja í læsi og lagt fram umbótatillögur. Viðskiptaráð Íslands hefur einnig sett fram greiningar og tillögur til úrbóta. Umræðan sýnir að kerfið þarf að svara gagnrýni á málefnalegan hátt og taka nýjungum fagnandi. Í slíku samhengi ættu ný og öflug kennsluverkefni að fá meira svigrúm og viðurkenningu, í stað þess að mæta tregðu eða kerfisbundnum hindrunum. Á námskeiði sem ég sat nú í ágúst benti prófessor við Menntavísindasvið á að gagnrýni á íslenskt skólakerfi frá fjölmiðlum, Viðskiptaráði og sérfræðingum í gagnagreiningu væri ómarktæk, þar sem þessir aðilar hefðu enga aðra menntunarreynslu en að hafa sjálfir gengið í skóla. Rökin voru jafnframt þau að kennarar væru sérfræðingar. Enginn í salnum mótmælti þessum sjónarmiðum. Slík afstaða er í beinni mótsögn við eitt mikilvægasta hlutverk kennara – að kenna nemendum gagnrýna hugsun. Í minni kennslu byrja ég á að byggja upp faglega þekkingu, læt nemendur greina og meta gögn og nýtum svo þekkinguna og túlkun gagna til að byggja upp rökræðu, efla gagnalæsi og rökhugsun. Ef kerfið sjálft leggur hins vegar fram hið gagnstæða, að loka á rökræðu og málefnalega umræðu samhliða því að gera lítið úr röddum sem koma utan frá – jafnvel þótt þær byggi á gögnum og greiningu – verður ljóst hversu íhaldssamt það getur verið, ekki aðeins gagnvart nýju efni heldur einnig gagnvart sjálfri umræðunni um umbætur og framfarir. Íslenskt skólakerfi stendur nú frammi fyrir áskorunum sem margir hafa bent á. Reynslan af verkefninu sýnir að nýjar lausnir geta náð árangri og fest sig í sessi, jafnvel án stuðnings stórra útgefenda eða stofnana. Kerfið þarf að sýna opnara viðhorf, þar sem gæði og nýsköpun ráða ferðinni í stað þess að hefðir séu varðar og nýjum möguleikum hafnað. Stafbók hefur þegar sannað sig í fjölmörgum skólum. Nú er spurningin hvort kerfið sé tilbúið að viðurkenna það. Höfundur er kennari.
Hvers virði er starfsleyfið okkar? Eva Hauksdóttir,Katrín Sigurðardóttir,Laufey Elísabet Gissurardóttir,Steinunn Bergmann,Þóra Leósdóttir Skoðun
Ákall til stjórnvalda - Ekki skattleggja útivist og áhugamál enn frekar Arnar Þór Hafsteinsson Skoðun
Er kominn tími til að loka álverinu á Grundartanga og kísilverinu á Húsavík – fyrir framtíð íslands? Sigvaldi Einarsson Skoðun
Skoðun Er ofbeldi gagnvart eldri borgurum vandamál á Íslandi? Björn Snæbjörnsson,Sigurður Ágúst Sigurðsson skrifar
Skoðun Er kominn tími til að loka álverinu á Grundartanga og kísilverinu á Húsavík – fyrir framtíð íslands? Sigvaldi Einarsson skrifar
Skoðun Hvers virði er starfsleyfið okkar? Eva Hauksdóttir,Katrín Sigurðardóttir,Laufey Elísabet Gissurardóttir,Steinunn Bergmann,Þóra Leósdóttir skrifar
Skoðun Ákall til stjórnvalda - Ekki skattleggja útivist og áhugamál enn frekar Arnar Þór Hafsteinsson skrifar
Skoðun Leikur að lýðræðinu Ása Valdís Árnadóttir,Björn Kristinn Pálmarsson,Smári Bergmann Kolbeinsson skrifar
Skoðun Vísindin geta læknað krabbamein en ekki grænmetissafar og kaffistólpípur Dögg Guðmundsdóttir,Guðrún Nanna Egilsdóttir,Vilborg Kolbrún Vilmundardóttir skrifar
Skoðun Þöggun, hroki og afneitun voru móttökur Samfylkingarinnar til okkar Elín A. Eyfjörð Ármannsdóttir skrifar
Skoðun Verkakonur samtímans – og nýtt skeið í kvennabaráttu! Guðrún Margrét Guðmundsdóttir,Aleksandra Leonardsdóttir skrifar
Hvers virði er starfsleyfið okkar? Eva Hauksdóttir,Katrín Sigurðardóttir,Laufey Elísabet Gissurardóttir,Steinunn Bergmann,Þóra Leósdóttir Skoðun
Ákall til stjórnvalda - Ekki skattleggja útivist og áhugamál enn frekar Arnar Þór Hafsteinsson Skoðun
Er kominn tími til að loka álverinu á Grundartanga og kísilverinu á Húsavík – fyrir framtíð íslands? Sigvaldi Einarsson Skoðun