Hugleiðing um siðblindu Jón Steinar Gunnlaugsson skrifar 13. ágúst 2019 12:52 Nýjustu rannsóknir munu sýna að um það bil 1% manna gangi með einkenni sem við nefnum siðblindu (psychopathy). Hvað ætli siðblinda sé? Hver eru einkenni hennar og hvernig hefur hún áhrif á samfélag mannanna? Ég hef að undanförnu flett upp í bókum og skoðað umfjöllun á internetinu til að reyna að fræðast um þetta. Einnig hef ég dregið ályktanir af reynslu sem ég tel sjálfan mig hafa af samskiptum við siðblindingja. Í stuttu máli virðist mega skilgreina siðblindu með því að viðkomandi einstaklingur finni lítt eða ekki til með öðru fólki og skorti getu til að setja sig í spor þess. Þetta lýsir sér á marga vegu sem fræðimenn hafa flokkað og greint. Hér á eftir skulu aðalatriði nefnd.Siðblindur einstaklingurHefur ekki getu til að finna til með öðrum eða setja sig í spor annarra.Ráðskast með annað fólk til að ná fram vilja sínum og svífst einskis til að ná takmarki sínu.Er yfirleitt rólegur og yfirvegaður í samskiptum við aðra.Er oft afburða vel greindur og velst því oft til forystu á þeim vettvangi sem hann starfar á. Hlutfallslega fleiri siðblindingjar komast til forystu í viðskiptum og stjórnmálum en vænta mætti miðað við fjölda þeirra meðal manna.Getur verið einstaklega heillandi í samskiptum við aðra, en er ófær um að mynda tilfinningatengsl við þá. Hann á hins vegar auðvelt með að „tala sig inn á“ annað fólk í því skyni að ná markmiðum sínum. Þannig fær hann aðra til að samþykkja hluti sem þeir myndu annars ekki samþykkja.Sækist eftir aðdáun annarra (jafnvel alls samfélagsins sem hann lifir í) fyrir snilli sína.Leggur með sjálfum sér mat á aðra fyrst og fremst til að átta sig á hvernig eigi að ná tökum á þeim. Tileinkar sér þá stundum háttsemi sem hann telur að muni ganga í augu þeirra sem hann vill ná tökum á.Beitir andlegu ofbeldi til ná því fram sem vilji hans stendur til.Er sjálfhverft fórnarlamb. Ef eitthvað bjátar á er það í hans huga ávallt sök annarra.Beitir ósannindum auðveldlega til að ná markmiðum sínum en stendur gjarnan ekki við það sem hann hefur lofað.Er ófær um að sjá siðblindueinkennin á sjálfum sér og hefur oftast mikið sjálfstraust.Finnur aldrei til sektar eða iðrunar vegna þess sem hann hefur „fengið áorkað“.Verður stundum ósamkvæmur sjálfum sér, þ.e. ákveður eitt í dag og annað á morgun. Þetta er talin afleiðing af því að ákvarðanir byggjast ekki á prinsippum eða reglum heldur fremur því sem hann telur henta sér hverju sinni. Í raun og veru er það skortur á tilfinningatengslum sem framar öðru gerir siðblindingjann hættulegan um leið og hann kann að verða valdamikill. Honum er sama um afleiðingar, sem athafnir hans og ákvarðanir hafa á aðra og óttast ekki slíkt með neinum hætti. Um hann er stundum sagt að hann þekki ekki muninn á réttu og röngu. Taka ber fram að siðblinda leynir sér stundum, einkum framan af ævi þess sem í hlut á. Það er líka vel hugsanlegt að skaðleg áhrif siðblindu komi aldrei fram þó að hún sé í sjálfu sér fyrir hendi hjá viðkomandi manni. Það kann þá að eiga rót sína að rekja til þess að hann skynjar að hugsanir hans og háttsemi eru til þess fallnar að skaða hann sjálfan, þar sem þær falla ekki í kramið hjá öðru fólki. Einnig getur verið að hann skorti að einhverju leyti þá greind sem er siðblindum nauðsynleg til að komast til raunverulegra áhrifa yfir öðrum. Ekki allir glæpamennStórglæpamenn eins og fjöldamorðingjar eru siðblindir. Þeir finna aldrei til með fórnarlömbunum og fá gjarnan eitthvað út úr því að fremja glæpi sína endurtekið. Gera má líka ráð fyrir að þeir sem hafa komist til æðstu valda í sínu samfélagi og notað þau til að fremja svívirðilega glæpi á öðru fólki séu siðblindingjar. Þýskaland Hitlers er þekktasta dæmi um slíkt, en mörg önnur dæmi er að finna í sögu mannkynsins og þá einkum þar sem alræðisstjórn ríkir. Venjulegu fólki er ógjörningur að skilja hvernig lifandi menn geta sýnt af sér svona háttsemi gagnvart meðbræðrum sínum. En siðblindingjar eru ekki allir glæpamenn í þessum skilningi. Margir þeirra lifa og hrærast í samfélagi okkar án þess að fremja nokkurn tíma afbrot sem kalla á refsingu. Að minnsta kosti er háttsemi þeirra í þeim búningi að ekki leiðir til viðbragða þeirra sem fara með löggæslu og hafa því hlutverki að gegna að draga afbrotamenn til ábyrgðar fyrir misgjörðir sínar. Siðblindingjar fyrirfinnast í einkafyrirtækjum og stofnunum hins opinbera, bæði á vettvangi stjórnsýslu og dómstóla. Það felst í því kaldhæðni að þeir eru oft líklegri en aðrir til að komast til metorða, því þeir hafa yfir aðferðum að ráða sem öðrum hugnast ekki að beita. Í störfum sínum geta þeir oft unnið margvíslegt tjón á hagsmunum annarra með því að beita leikni sinni og þeim stjórntökum sem þeir gjarnan ná yfir öðrum, eins og til dæmis samstarfsmönnum en einnig öðrum sem þeir þurfa að notast við í misgjörðum sínum. Þeim er lagið að notfæra sér kringumstæður til að ná markmiðum sínum. Í opinberum stofnunum getur til dæmis mikið annríki hjálpað þeim, því þeir eru yfirleitt búnir meiri hæfileikum en aðrir til að fást við annríki, stundum með nær ómennskum afköstum.ÓlæknandiTalið er að siðblinda sé ekki sjúkdómsástand sem unnt sé að lækna. Það leiði í reynd af óhagganlegum misþroska í heila sem ekki sé unnt að breyta með læknisfræðilegum aðferðum. Það gæti verið áhugavert fyrir fólk að velta fyrir sér hvort það getur greint siðblindingja í umhverfi sínu. Þeir eru miklu víðar en menn gera sér almennt grein fyrir og hafa komist til áhrifa í mun meira mæli en hlutfallslegur fjöldi þeirra í mannheimi segir til um.Hvernig skal bregðast við?Spyrja má til hvaða ráða unnt sé að grípa til að fást við siðleysingja og draga úr skaðlegum áhrifum þeirra. Svarið við því er í fyrsta lagi að lúta ekki óskum þeirra eða kröfum um háttsemi nema þær samrýmist þeim siðalögmálum sem viðmælandinn vill sjálfur virða. Í öðru lagi ættu menn að vera jafnan reiðubúnir til að andmæla þeim með röksemdum og þá í heyranda hljóði. Röksemdir gegn afstöðu þeirra og háttsemi blasa yfirleitt við. Séu þær settar fram þannig að annað fólk fylgist með lendir siðleysinginn í vandræðum, því hann sækist eftir aðdáun annarra og missir áhrifavald sitt yfir fólki ef hann verður undir í rökræðum. Þess vegna er það eitt af einkennum hans að vilja ekki tjá sig mikið í heyranda hljóði. Hann velur fremur „maður á mann“ aðferðina þar sem hann vegna hæfileika sinna nær gjarnan undirtökunum. Aðferðin er þá að „svæla hann út úr greninu“ og láta hann standa fyrir máli sínu í heyranda hljóði. Þessi aðferð mun ekki breyta siðleysingjanum en hún kann að draga úr illum áhrifum hans.Jón Steinar Gunnlaugsson, fyrrverandi hæstaréttardómari Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Jón Steinar Gunnlaugsson Mest lesið Er þetta alvöru? Bjarni Karlsson Skoðun Opið bréf til valkyrjanna þriggja Björn Sævar Einarsson Skoðun „Forðastu múslímana,“ sögðu öfgahægrimenn mér Guðni Freyr Öfjörð Skoðun Alvotech og Arion banki stofna grunnskóla Haraldur Freyr Gíslason Skoðun Opið bréf til forystu Kennarasambands Íslands (KÍ): Endurskoðum aðferðafræði verkfallsins Valgerður Bára Bárðardóttir Skoðun Gagnaver auka hagkvæmni í fjarskiptum Íslands við umheiminn Þorvarður Sveinsson Skoðun Gott knatthús veldur deilum Stefán Már Gunnlaugsson Skoðun Hugum að loftgæðum, heilsu og sjálfbærni um jólin – eigum loftgæða jól! Heiða Mjöll Stefánsdóttir,Sylgja Dögg Sigurjónsdóttir Skoðun Halldór 22.12.2024 Halldór Baldursson Halldór Nýr kafli í sögu ESB Michael Mann Skoðun Skoðun Skoðun Skilaboð hátíðarinnar Skúli S. Ólafsson skrifar Skoðun Er þetta alvöru? Bjarni Karlsson skrifar Skoðun Hugum að loftgæðum, heilsu og sjálfbærni um jólin – eigum loftgæða jól! Heiða Mjöll Stefánsdóttir,Sylgja Dögg Sigurjónsdóttir skrifar Skoðun Raforkunotkun gagnavera minnkað mikið Tinna Traustadóttir skrifar Skoðun Gott knatthús veldur deilum Stefán Már Gunnlaugsson skrifar Skoðun Göngum fyrir friði Guttormur Þorsteinsson skrifar Skoðun Skammtatölvur: Framtíð tölvunarfræði og bylting í útreikningum Sigvaldi Einarsson skrifar Skoðun Hamingjan sem leiðarljós menntakerfisins Reynir Böðvarsson skrifar Skoðun Gagnaver auka hagkvæmni í fjarskiptum Íslands við umheiminn Þorvarður Sveinsson skrifar Skoðun Aðildarviðræður Íslands og Evrópusambandsins Jón Frímann Jónsson skrifar Skoðun „Forðastu múslímana,“ sögðu öfgahægrimenn mér Guðni Freyr Öfjörð skrifar Skoðun 2027 væri hálfkák Ole Anton Bieltvedt skrifar Skoðun Hvað eru jólin fyrir þér? Hugrún Sigurjónsdóttir skrifar Skoðun Landið helga? Ingólfur Steinsson skrifar Skoðun Að sinna orkuþörf almennings Kristín Linda Árnadóttir skrifar Skoðun Tímamót Jón Steindór Valdimarsson skrifar Skoðun Menntun fyrir Hans Vögg Þuríður Magnúsína Björnsdóttir skrifar Skoðun Þegar Samtök verslunar og þjónustu vita betur Erna Bjarnadóttir skrifar Skoðun Dans verkalýðsleiðtoga í kringum gullkálfinn Ole Anton Bieltvedt skrifar Skoðun Jól í sól versus jóla í dimmu Matthildur Björnsdóttir skrifar Skoðun Mikilvægi samgöngusáttmála fyrir Vestfirði Sigríður Ólöf Kristjánsdóttir,Unnar Hermannsson,Halldór Halldórsson skrifar Skoðun Opið bréf til valkyrjanna þriggja Björn Sævar Einarsson skrifar Skoðun Kæri Grímur Grímsson – sakamaður gengur laus? Árni Guðmundsson skrifar Skoðun Er janúar leiðinlegasti mánuður ársins? Dagbjört Harðardóttir skrifar Skoðun Svar við hótunum Eflingar Sigurður G. Guðjónsson skrifar Skoðun Er aukin fræðsla um kólesteról og mettaða fitu virkilega upplýsingaóreiða? Sigurður Örn Ragnarsson skrifar Skoðun Manni verður kalt ef maður pissar í skóinn sinn Guðríður Eldey Arnardóttir skrifar Skoðun Skautun eða tvíhyggja? Þóra Pétursdóttir skrifar Skoðun Egóið er í hégómanum Skúli S. Ólafsson skrifar Skoðun Dæmalaus málflutningur Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Sjá meira
Nýjustu rannsóknir munu sýna að um það bil 1% manna gangi með einkenni sem við nefnum siðblindu (psychopathy). Hvað ætli siðblinda sé? Hver eru einkenni hennar og hvernig hefur hún áhrif á samfélag mannanna? Ég hef að undanförnu flett upp í bókum og skoðað umfjöllun á internetinu til að reyna að fræðast um þetta. Einnig hef ég dregið ályktanir af reynslu sem ég tel sjálfan mig hafa af samskiptum við siðblindingja. Í stuttu máli virðist mega skilgreina siðblindu með því að viðkomandi einstaklingur finni lítt eða ekki til með öðru fólki og skorti getu til að setja sig í spor þess. Þetta lýsir sér á marga vegu sem fræðimenn hafa flokkað og greint. Hér á eftir skulu aðalatriði nefnd.Siðblindur einstaklingurHefur ekki getu til að finna til með öðrum eða setja sig í spor annarra.Ráðskast með annað fólk til að ná fram vilja sínum og svífst einskis til að ná takmarki sínu.Er yfirleitt rólegur og yfirvegaður í samskiptum við aðra.Er oft afburða vel greindur og velst því oft til forystu á þeim vettvangi sem hann starfar á. Hlutfallslega fleiri siðblindingjar komast til forystu í viðskiptum og stjórnmálum en vænta mætti miðað við fjölda þeirra meðal manna.Getur verið einstaklega heillandi í samskiptum við aðra, en er ófær um að mynda tilfinningatengsl við þá. Hann á hins vegar auðvelt með að „tala sig inn á“ annað fólk í því skyni að ná markmiðum sínum. Þannig fær hann aðra til að samþykkja hluti sem þeir myndu annars ekki samþykkja.Sækist eftir aðdáun annarra (jafnvel alls samfélagsins sem hann lifir í) fyrir snilli sína.Leggur með sjálfum sér mat á aðra fyrst og fremst til að átta sig á hvernig eigi að ná tökum á þeim. Tileinkar sér þá stundum háttsemi sem hann telur að muni ganga í augu þeirra sem hann vill ná tökum á.Beitir andlegu ofbeldi til ná því fram sem vilji hans stendur til.Er sjálfhverft fórnarlamb. Ef eitthvað bjátar á er það í hans huga ávallt sök annarra.Beitir ósannindum auðveldlega til að ná markmiðum sínum en stendur gjarnan ekki við það sem hann hefur lofað.Er ófær um að sjá siðblindueinkennin á sjálfum sér og hefur oftast mikið sjálfstraust.Finnur aldrei til sektar eða iðrunar vegna þess sem hann hefur „fengið áorkað“.Verður stundum ósamkvæmur sjálfum sér, þ.e. ákveður eitt í dag og annað á morgun. Þetta er talin afleiðing af því að ákvarðanir byggjast ekki á prinsippum eða reglum heldur fremur því sem hann telur henta sér hverju sinni. Í raun og veru er það skortur á tilfinningatengslum sem framar öðru gerir siðblindingjann hættulegan um leið og hann kann að verða valdamikill. Honum er sama um afleiðingar, sem athafnir hans og ákvarðanir hafa á aðra og óttast ekki slíkt með neinum hætti. Um hann er stundum sagt að hann þekki ekki muninn á réttu og röngu. Taka ber fram að siðblinda leynir sér stundum, einkum framan af ævi þess sem í hlut á. Það er líka vel hugsanlegt að skaðleg áhrif siðblindu komi aldrei fram þó að hún sé í sjálfu sér fyrir hendi hjá viðkomandi manni. Það kann þá að eiga rót sína að rekja til þess að hann skynjar að hugsanir hans og háttsemi eru til þess fallnar að skaða hann sjálfan, þar sem þær falla ekki í kramið hjá öðru fólki. Einnig getur verið að hann skorti að einhverju leyti þá greind sem er siðblindum nauðsynleg til að komast til raunverulegra áhrifa yfir öðrum. Ekki allir glæpamennStórglæpamenn eins og fjöldamorðingjar eru siðblindir. Þeir finna aldrei til með fórnarlömbunum og fá gjarnan eitthvað út úr því að fremja glæpi sína endurtekið. Gera má líka ráð fyrir að þeir sem hafa komist til æðstu valda í sínu samfélagi og notað þau til að fremja svívirðilega glæpi á öðru fólki séu siðblindingjar. Þýskaland Hitlers er þekktasta dæmi um slíkt, en mörg önnur dæmi er að finna í sögu mannkynsins og þá einkum þar sem alræðisstjórn ríkir. Venjulegu fólki er ógjörningur að skilja hvernig lifandi menn geta sýnt af sér svona háttsemi gagnvart meðbræðrum sínum. En siðblindingjar eru ekki allir glæpamenn í þessum skilningi. Margir þeirra lifa og hrærast í samfélagi okkar án þess að fremja nokkurn tíma afbrot sem kalla á refsingu. Að minnsta kosti er háttsemi þeirra í þeim búningi að ekki leiðir til viðbragða þeirra sem fara með löggæslu og hafa því hlutverki að gegna að draga afbrotamenn til ábyrgðar fyrir misgjörðir sínar. Siðblindingjar fyrirfinnast í einkafyrirtækjum og stofnunum hins opinbera, bæði á vettvangi stjórnsýslu og dómstóla. Það felst í því kaldhæðni að þeir eru oft líklegri en aðrir til að komast til metorða, því þeir hafa yfir aðferðum að ráða sem öðrum hugnast ekki að beita. Í störfum sínum geta þeir oft unnið margvíslegt tjón á hagsmunum annarra með því að beita leikni sinni og þeim stjórntökum sem þeir gjarnan ná yfir öðrum, eins og til dæmis samstarfsmönnum en einnig öðrum sem þeir þurfa að notast við í misgjörðum sínum. Þeim er lagið að notfæra sér kringumstæður til að ná markmiðum sínum. Í opinberum stofnunum getur til dæmis mikið annríki hjálpað þeim, því þeir eru yfirleitt búnir meiri hæfileikum en aðrir til að fást við annríki, stundum með nær ómennskum afköstum.ÓlæknandiTalið er að siðblinda sé ekki sjúkdómsástand sem unnt sé að lækna. Það leiði í reynd af óhagganlegum misþroska í heila sem ekki sé unnt að breyta með læknisfræðilegum aðferðum. Það gæti verið áhugavert fyrir fólk að velta fyrir sér hvort það getur greint siðblindingja í umhverfi sínu. Þeir eru miklu víðar en menn gera sér almennt grein fyrir og hafa komist til áhrifa í mun meira mæli en hlutfallslegur fjöldi þeirra í mannheimi segir til um.Hvernig skal bregðast við?Spyrja má til hvaða ráða unnt sé að grípa til að fást við siðleysingja og draga úr skaðlegum áhrifum þeirra. Svarið við því er í fyrsta lagi að lúta ekki óskum þeirra eða kröfum um háttsemi nema þær samrýmist þeim siðalögmálum sem viðmælandinn vill sjálfur virða. Í öðru lagi ættu menn að vera jafnan reiðubúnir til að andmæla þeim með röksemdum og þá í heyranda hljóði. Röksemdir gegn afstöðu þeirra og háttsemi blasa yfirleitt við. Séu þær settar fram þannig að annað fólk fylgist með lendir siðleysinginn í vandræðum, því hann sækist eftir aðdáun annarra og missir áhrifavald sitt yfir fólki ef hann verður undir í rökræðum. Þess vegna er það eitt af einkennum hans að vilja ekki tjá sig mikið í heyranda hljóði. Hann velur fremur „maður á mann“ aðferðina þar sem hann vegna hæfileika sinna nær gjarnan undirtökunum. Aðferðin er þá að „svæla hann út úr greninu“ og láta hann standa fyrir máli sínu í heyranda hljóði. Þessi aðferð mun ekki breyta siðleysingjanum en hún kann að draga úr illum áhrifum hans.Jón Steinar Gunnlaugsson, fyrrverandi hæstaréttardómari
Opið bréf til forystu Kennarasambands Íslands (KÍ): Endurskoðum aðferðafræði verkfallsins Valgerður Bára Bárðardóttir Skoðun
Hugum að loftgæðum, heilsu og sjálfbærni um jólin – eigum loftgæða jól! Heiða Mjöll Stefánsdóttir,Sylgja Dögg Sigurjónsdóttir Skoðun
Skoðun Hugum að loftgæðum, heilsu og sjálfbærni um jólin – eigum loftgæða jól! Heiða Mjöll Stefánsdóttir,Sylgja Dögg Sigurjónsdóttir skrifar
Skoðun Mikilvægi samgöngusáttmála fyrir Vestfirði Sigríður Ólöf Kristjánsdóttir,Unnar Hermannsson,Halldór Halldórsson skrifar
Skoðun Er aukin fræðsla um kólesteról og mettaða fitu virkilega upplýsingaóreiða? Sigurður Örn Ragnarsson skrifar
Opið bréf til forystu Kennarasambands Íslands (KÍ): Endurskoðum aðferðafræði verkfallsins Valgerður Bára Bárðardóttir Skoðun
Hugum að loftgæðum, heilsu og sjálfbærni um jólin – eigum loftgæða jól! Heiða Mjöll Stefánsdóttir,Sylgja Dögg Sigurjónsdóttir Skoðun