Armæða um íslenska tungu Hermann Stefánsson skrifar 14. júní 2024 14:30 Nokkur umræða hefur skapast undanfarið um íslenska tungu. Gallinn við hana er að hún snýst fyrst og fremst um kynjapólitísk atriði í málfari og er því kljúfandi fremur en uppbyggileg. Starfsfólk RÚV grípur til varna gegn því að vera brugðið um markvissa notkun á kynhlutlausu orðfæri. Þetta er ekki sérstakur vandi íslenskrar tungu. Nánast hvert einasta tungumál innan seilingar Vesturlanda glímir við sömu spurningarnar í þessu efni, þótt í ólíkum myndum sé. Það sem í raun og veru er helsti vandi íslenskrar tungu er innrás annars tungumáls, enskunnar. Á fjörutíu daga fresti deyr tungumál út í heiminum og þarf ekki að spyrja um hið augljósa: Ef fram fer sem horfir hverfur íslenskan og verður í mesta lagi mállýska í ensku. Stór tungumál gleypa lítil tungumál. Það gæti eins verið spænska eða kínverska en er fyrir íslenskuna enskan, sem hefur hert mjög á ásókn sinni með framförum á netinu. Það er varla tilviljun að tvö skáldverk frá sitt hvorum tímanum taka á því efni að talmál er orðið frábrugðið ritmálinu og því hefur ekki verið hleypt inn í bókmenntirnar. Merking eftir Fríðu Ísberg tekur á köflum til handargagns þá ensku sem í raun og veru er töluð í landinu. Vögguvísa eftir Elías Mar kom út árið 1950 og er skrifuð að miklu leyti á því „hrognamáli“ sem aukið samneyti íslenskunnar við bandaríska menningu bjó til meðal ungmenna á þeim tíma. Þetta hefur gerst áður og þá var það danskan. Málhreinsunarstefna 19. aldar með þá Fjölnismenn í broddi fylkingar bar beinlínis árangur og það mikinn. Síðari tíma stefnur í málfarsefnum, svo sem sú sem á sínum tíma var uppnefnd og kennd við „reiðarek“, höfðu aðrar áherslur. Búið var til orðið „málótti“, sem átti að merkja að málfarslegar umvandanir leiddu til þess að fólk veigraði sér við að tjá sig á móðurmáli sínu, tungumáli sem þróaðist eðlilega eins og aðrar tungur. En hvað er eðlileg þróun? Þróun örtungumála sem stór tungumál ráðast inn í er allt önnur en þróun hinna stærri. Þau stærri gildna stöðugt og hlæja eins og púkinn á fjósbitanum. Um hin smærri er viðkvæðið gjarnan að ekki sé hægt að stjórna þróun tungumála, þótt reynslan hafi sýnt fram á annað í fjölmörgum löndum og af hálfu fjölda aðila. Hvenær ætli síðasta manneskjan sem haldin var „málótta“ hafi læknast af honum? Er sú rökvilla einhverju skárri að óttast það að vanda málfar sitt svo að manni verði ekki skipað í fylkingu eftir pólitík þeirra sem tjá sig um íslenskuna? Ótalmargt við tungumálið tengist skapandi orðasýsli kynhlutleysis ekki neitt, né heldur fjölda innflytjenda, heldur er aðeins mökkur af málvillum, kraðak af rangt beygðum sögnum og bjöguðum orðatiltækjum, enskri setningarbyggingu, hálfslettum — hrakandi íslenskukunnáttu. Ég held að það sé rangt að láta undan þrýstingi þeirra sem álíta viðsjárvert að vanda mál sitt af ástæðum sem tengjast til að mynda því hversu mikið „menningarlegt ladída“ fólk hefur eða vill hafa, svo snúið sé út úr útvötnuðum frasa úr ranni franska fræðimannsins Pierre Bourdieu. Það verður ekkert minna orðagjálfur að tungutak og orðfæri séu, alveg einhlítt, valdbeiting, ef vel er að orði komist, þótt fræðimaðurinn Michel Foucault hafi rýnt í hugtakið vald í bókum sem fáir hafa lesið en margir tileinkað sér í útþynntri mynd eftir að höfundurinn varð viðtekinn. Ég skal reyndar viðurkenna að mér varð það á fyrir skemmstu að drepa flóðhest með orðatiltækinu „ef því er að skipta“, eða hvort það var „oft er í holti heyrandi nær“. Mér skilst að þeir séu friðaðir. En hann gat sjálfum sér um kennt að átta sig ekki á því að það er skemmtilegt að heyra eða lesa orðatiltæki sem maður þekkir ekki og frjótt og skapandi að ráða í merkinguna út frá samhenginu. Þess vegna er gaman að lesa gamlar barnabækur. Hvað í fjandanum merkir annars „armæða“? spyr vonandi einhver. Ég myndi svara að það væri stundum tengt orðinu „samræða“ en þyrfti ekki að vera það og væri raunar alls ekki í reynd. Það er ekki vel gott að vera settur í hlutverk nöldurskjóðunnar um íslenskt mál. Mætti hefja umræðuna á aðeins hærra plan? Ég horfi sáralítið á sjónvarp. Ég hlusta á útvarp en maður heyrir ekki rithátt orða. Ég les vef RÚV. Eitt sinn fullyrti ég við ráðamenn þar að vefurinn væri ekki prófarkalesinn. Ég fékk að heyra að hann væri prófarkalesinn eftir að textar þar birtust (til hvers? Til að byrgja brunninn eftir að barnið er dottið í hann svo blessað smáskarnið komist ekki upp úr honum?) Það eru enn ansi margar villur á vefsíðu RÚV. Ekki þyrfti nema einn góðan prófarkalesara í fullu starfi til að prófarkalesa allt efnið áður en það birtist. Er vefurinn prófarkalesinn í dag? Hver svarar fyrir það? Útvarpsstjóri eða málfarsráðunautur RÚV? Það gera allir villur, líka prófarkalesarar, málfarsráðunautar og rithöfundar. En allar helstu stofnanir samfélagsins og hver einasta bókaútgáfa vita mætavel að það þarf prófarkalesara. Er vefur RÚV prófarkalesinn? Af hverju ber það ekki meiri árangur, ef svo er? Er við það unandi ef svo er ekki? Hvernig á ungt fjölmiðlafólk að læra góða íslensku ef það er aldrei leiðrétt? Armæða íslenskunnar er mikil og breytingarnar hraðar og uggvænlegar. Auk viðráðanlegra smáatriða á borð við að ráða prófarkalesara myndi ég vilja setja lög sem kvæðu á um að það varðaði foreldra fésektum að lesa ekki fyrir börnin sín skáldsöguna Bróðir minn Ljónshjarta eftir Astrid Lindgren í þýðingu Þorleifs Haukssonar. Svo myndi ég koma á fangavist fyrir að nota ekki sögn í viðtengingarhætti minnst einu sinni á dag, undir þeim formerkjum að þeir sem vilja viðtengingarháttinn feigan eða telja brotthvarf hans eðlilega málþróun dylji ef til vill í raun hugmyndafræðilega þrá eftir einfaldri heimsmynd sem sé svo laus við gráa tóna, efa, blæbrigði og fjölbreyttar frásagnaraðferðir að hún sé beinlínis hættuleg. Ég myndi leiðrétta þá sem kölluðu mig málfarsfasista en játa sök. „Ég má segja þetta ef ég vill,“ segði kannski einhver, uppfullur af ímynduðum málótta. „Auðvitað máttu það,“ myndi ég svara. „Ég hef líka fullan rétt á að álíta þig mega bæta íslensku þína.“ Og svo framvegis og illu heilli oft til hálfgerðrar armæðu fremur en samræðu. Höfundur er rithöfundur. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Íslensk fræði Mest lesið Engin eftirspurn eftir Viðreisnar- og Samfylkingarmódelinu Andri Steinn Hilmarsson Skoðun Pabbar, mömmur, afar, ömmur Jón Pétur Zimsen Skoðun Íslenska þjóð, þú ert núna að gleyma Sighvatur Björgvinsson Skoðun Þar sem gervigreind er raunverulega að breyta öllu Björgmundur Örn Guðmundsson Skoðun Þegar heilinn sveltur: Tími til að endurhugsa stefnu í geðheilbrigðismálum Vigdís M. Jónsdóttir Skoðun Opið bréf til umhverfis-, orku- og loftslagsráðherra Bogi Ragnarsson Skoðun Hefur vanfjármögnun sveitarfélaga áhrif á byggingarkostnað? Jón Ingi Hákonarson Skoðun Vellíðan í vinnu Ingrid Kuhlman Skoðun Tölum íslensku um bíðandi börn: Uppgjöf, svarthol og lögbrot Vigdís Gunnarsdóttir Skoðun Afnám tilfærslu milli skattþrepa Breki Pálsson Skoðun Skoðun Skoðun Sótt að réttindum kvenna — núna Svandís Svavarsdóttir skrifar Skoðun Afnám tilfærslu milli skattþrepa Breki Pálsson skrifar Skoðun Þegar heilinn sveltur: Tími til að endurhugsa stefnu í geðheilbrigðismálum Vigdís M. Jónsdóttir skrifar Skoðun Opið bréf til umhverfis-, orku- og loftslagsráðherra Bogi Ragnarsson skrifar Skoðun Íslenska þjóð, þú ert núna að gleyma Sighvatur Björgvinsson skrifar Skoðun Tölum íslensku um bíðandi börn: Uppgjöf, svarthol og lögbrot Vigdís Gunnarsdóttir skrifar Skoðun Fjórði hver vinnur í verslun og þjónustu Benedikt S. Benediktsson skrifar Skoðun Engin eftirspurn eftir Viðreisnar- og Samfylkingarmódelinu Andri Steinn Hilmarsson skrifar Skoðun Pabbar, mömmur, afar, ömmur Jón Pétur Zimsen skrifar Skoðun Vellíðan í vinnu Ingrid Kuhlman skrifar Skoðun Hefur vanfjármögnun sveitarfélaga áhrif á byggingarkostnað? Jón Ingi Hákonarson skrifar Skoðun Þar sem gervigreind er raunverulega að breyta öllu Björgmundur Örn Guðmundsson skrifar Skoðun Eru vegir fyrir ferðamenn mikilvægari en vegir fyrir fólk sem býr hér? Petrína Þórunn Jónsdóttir skrifar Skoðun Er Evrópa á villigötum? Efnahagsleg hnignun kallar á róttæka endurskoðun Eggert Sigurbergsson skrifar Skoðun Samræmd nálgun að öryggi og skilvirkni á ytri landamærum - Innleiðing EES á Íslandi Arngrímur Guðmundsson skrifar Skoðun Íslenskir flóttamenn - í okkar eigin landi Gunnar Magnús Diego skrifar Skoðun Ísrael á ekki heima á gleðileikum evrópskra sjónvarpsstöðva sem starfa í almannaþágu Stefán Jón Hafstein skrifar Skoðun Mótum framtíðina saman Jónína Hauksdóttir ,Magnús Þór Jónsson skrifar Skoðun Leikskóli þarf meira en þak og veggi. Kópavogsmódelið og Akureyrarleiðin sem leið að aukinni velferð barna Anna Elísa Hreiðarsdóttir,Svava Björg Mörk skrifar Skoðun Jákvæð áhrif dánaraðstoðar á sorgarferli aðstandenda og umönnunaraðila í Viktoríuríki í Ástralíu Ingrid Kuhlman skrifar Skoðun Kæra Epli, skilur þú mig? Lilja Dögg Jónsdóttir skrifar Skoðun Þorgerður og erlendu dómstólarnir Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Barnafjölskyldur í Reykjavík eiga betra skilið Þorbjörg Sigríður Gunnlaugsdóttir skrifar Skoðun Lyftum umræðunni á örlítið hærra plan Jóna Hlíf Halldórsdóttir skrifar Skoðun Lykillinn að hamingju og heilbrigði Auður Kjartansdóttir skrifar Skoðun Staða bænda styrkt Hanna Katrín Friðriksson skrifar Skoðun Transumræðan og ruglið um fjölda kynja Einar Steingrímsson skrifar Skoðun Leikskólar eru ekki munaður Íris Eva Gísladóttir skrifar Skoðun Vísindarannsóknir og þróun – til umhugsunar í tiltekt Þorgerður J. Einarsdóttir skrifar Skoðun 752 dánir vegna geðheilsuvanda – enginn vegna fjölþáttaógnar Grímur Atlason skrifar Sjá meira
Nokkur umræða hefur skapast undanfarið um íslenska tungu. Gallinn við hana er að hún snýst fyrst og fremst um kynjapólitísk atriði í málfari og er því kljúfandi fremur en uppbyggileg. Starfsfólk RÚV grípur til varna gegn því að vera brugðið um markvissa notkun á kynhlutlausu orðfæri. Þetta er ekki sérstakur vandi íslenskrar tungu. Nánast hvert einasta tungumál innan seilingar Vesturlanda glímir við sömu spurningarnar í þessu efni, þótt í ólíkum myndum sé. Það sem í raun og veru er helsti vandi íslenskrar tungu er innrás annars tungumáls, enskunnar. Á fjörutíu daga fresti deyr tungumál út í heiminum og þarf ekki að spyrja um hið augljósa: Ef fram fer sem horfir hverfur íslenskan og verður í mesta lagi mállýska í ensku. Stór tungumál gleypa lítil tungumál. Það gæti eins verið spænska eða kínverska en er fyrir íslenskuna enskan, sem hefur hert mjög á ásókn sinni með framförum á netinu. Það er varla tilviljun að tvö skáldverk frá sitt hvorum tímanum taka á því efni að talmál er orðið frábrugðið ritmálinu og því hefur ekki verið hleypt inn í bókmenntirnar. Merking eftir Fríðu Ísberg tekur á köflum til handargagns þá ensku sem í raun og veru er töluð í landinu. Vögguvísa eftir Elías Mar kom út árið 1950 og er skrifuð að miklu leyti á því „hrognamáli“ sem aukið samneyti íslenskunnar við bandaríska menningu bjó til meðal ungmenna á þeim tíma. Þetta hefur gerst áður og þá var það danskan. Málhreinsunarstefna 19. aldar með þá Fjölnismenn í broddi fylkingar bar beinlínis árangur og það mikinn. Síðari tíma stefnur í málfarsefnum, svo sem sú sem á sínum tíma var uppnefnd og kennd við „reiðarek“, höfðu aðrar áherslur. Búið var til orðið „málótti“, sem átti að merkja að málfarslegar umvandanir leiddu til þess að fólk veigraði sér við að tjá sig á móðurmáli sínu, tungumáli sem þróaðist eðlilega eins og aðrar tungur. En hvað er eðlileg þróun? Þróun örtungumála sem stór tungumál ráðast inn í er allt önnur en þróun hinna stærri. Þau stærri gildna stöðugt og hlæja eins og púkinn á fjósbitanum. Um hin smærri er viðkvæðið gjarnan að ekki sé hægt að stjórna þróun tungumála, þótt reynslan hafi sýnt fram á annað í fjölmörgum löndum og af hálfu fjölda aðila. Hvenær ætli síðasta manneskjan sem haldin var „málótta“ hafi læknast af honum? Er sú rökvilla einhverju skárri að óttast það að vanda málfar sitt svo að manni verði ekki skipað í fylkingu eftir pólitík þeirra sem tjá sig um íslenskuna? Ótalmargt við tungumálið tengist skapandi orðasýsli kynhlutleysis ekki neitt, né heldur fjölda innflytjenda, heldur er aðeins mökkur af málvillum, kraðak af rangt beygðum sögnum og bjöguðum orðatiltækjum, enskri setningarbyggingu, hálfslettum — hrakandi íslenskukunnáttu. Ég held að það sé rangt að láta undan þrýstingi þeirra sem álíta viðsjárvert að vanda mál sitt af ástæðum sem tengjast til að mynda því hversu mikið „menningarlegt ladída“ fólk hefur eða vill hafa, svo snúið sé út úr útvötnuðum frasa úr ranni franska fræðimannsins Pierre Bourdieu. Það verður ekkert minna orðagjálfur að tungutak og orðfæri séu, alveg einhlítt, valdbeiting, ef vel er að orði komist, þótt fræðimaðurinn Michel Foucault hafi rýnt í hugtakið vald í bókum sem fáir hafa lesið en margir tileinkað sér í útþynntri mynd eftir að höfundurinn varð viðtekinn. Ég skal reyndar viðurkenna að mér varð það á fyrir skemmstu að drepa flóðhest með orðatiltækinu „ef því er að skipta“, eða hvort það var „oft er í holti heyrandi nær“. Mér skilst að þeir séu friðaðir. En hann gat sjálfum sér um kennt að átta sig ekki á því að það er skemmtilegt að heyra eða lesa orðatiltæki sem maður þekkir ekki og frjótt og skapandi að ráða í merkinguna út frá samhenginu. Þess vegna er gaman að lesa gamlar barnabækur. Hvað í fjandanum merkir annars „armæða“? spyr vonandi einhver. Ég myndi svara að það væri stundum tengt orðinu „samræða“ en þyrfti ekki að vera það og væri raunar alls ekki í reynd. Það er ekki vel gott að vera settur í hlutverk nöldurskjóðunnar um íslenskt mál. Mætti hefja umræðuna á aðeins hærra plan? Ég horfi sáralítið á sjónvarp. Ég hlusta á útvarp en maður heyrir ekki rithátt orða. Ég les vef RÚV. Eitt sinn fullyrti ég við ráðamenn þar að vefurinn væri ekki prófarkalesinn. Ég fékk að heyra að hann væri prófarkalesinn eftir að textar þar birtust (til hvers? Til að byrgja brunninn eftir að barnið er dottið í hann svo blessað smáskarnið komist ekki upp úr honum?) Það eru enn ansi margar villur á vefsíðu RÚV. Ekki þyrfti nema einn góðan prófarkalesara í fullu starfi til að prófarkalesa allt efnið áður en það birtist. Er vefurinn prófarkalesinn í dag? Hver svarar fyrir það? Útvarpsstjóri eða málfarsráðunautur RÚV? Það gera allir villur, líka prófarkalesarar, málfarsráðunautar og rithöfundar. En allar helstu stofnanir samfélagsins og hver einasta bókaútgáfa vita mætavel að það þarf prófarkalesara. Er vefur RÚV prófarkalesinn? Af hverju ber það ekki meiri árangur, ef svo er? Er við það unandi ef svo er ekki? Hvernig á ungt fjölmiðlafólk að læra góða íslensku ef það er aldrei leiðrétt? Armæða íslenskunnar er mikil og breytingarnar hraðar og uggvænlegar. Auk viðráðanlegra smáatriða á borð við að ráða prófarkalesara myndi ég vilja setja lög sem kvæðu á um að það varðaði foreldra fésektum að lesa ekki fyrir börnin sín skáldsöguna Bróðir minn Ljónshjarta eftir Astrid Lindgren í þýðingu Þorleifs Haukssonar. Svo myndi ég koma á fangavist fyrir að nota ekki sögn í viðtengingarhætti minnst einu sinni á dag, undir þeim formerkjum að þeir sem vilja viðtengingarháttinn feigan eða telja brotthvarf hans eðlilega málþróun dylji ef til vill í raun hugmyndafræðilega þrá eftir einfaldri heimsmynd sem sé svo laus við gráa tóna, efa, blæbrigði og fjölbreyttar frásagnaraðferðir að hún sé beinlínis hættuleg. Ég myndi leiðrétta þá sem kölluðu mig málfarsfasista en játa sök. „Ég má segja þetta ef ég vill,“ segði kannski einhver, uppfullur af ímynduðum málótta. „Auðvitað máttu það,“ myndi ég svara. „Ég hef líka fullan rétt á að álíta þig mega bæta íslensku þína.“ Og svo framvegis og illu heilli oft til hálfgerðrar armæðu fremur en samræðu. Höfundur er rithöfundur.
Þegar heilinn sveltur: Tími til að endurhugsa stefnu í geðheilbrigðismálum Vigdís M. Jónsdóttir Skoðun
Skoðun Þegar heilinn sveltur: Tími til að endurhugsa stefnu í geðheilbrigðismálum Vigdís M. Jónsdóttir skrifar
Skoðun Engin eftirspurn eftir Viðreisnar- og Samfylkingarmódelinu Andri Steinn Hilmarsson skrifar
Skoðun Eru vegir fyrir ferðamenn mikilvægari en vegir fyrir fólk sem býr hér? Petrína Þórunn Jónsdóttir skrifar
Skoðun Er Evrópa á villigötum? Efnahagsleg hnignun kallar á róttæka endurskoðun Eggert Sigurbergsson skrifar
Skoðun Samræmd nálgun að öryggi og skilvirkni á ytri landamærum - Innleiðing EES á Íslandi Arngrímur Guðmundsson skrifar
Skoðun Ísrael á ekki heima á gleðileikum evrópskra sjónvarpsstöðva sem starfa í almannaþágu Stefán Jón Hafstein skrifar
Skoðun Leikskóli þarf meira en þak og veggi. Kópavogsmódelið og Akureyrarleiðin sem leið að aukinni velferð barna Anna Elísa Hreiðarsdóttir,Svava Björg Mörk skrifar
Skoðun Jákvæð áhrif dánaraðstoðar á sorgarferli aðstandenda og umönnunaraðila í Viktoríuríki í Ástralíu Ingrid Kuhlman skrifar
Þegar heilinn sveltur: Tími til að endurhugsa stefnu í geðheilbrigðismálum Vigdís M. Jónsdóttir Skoðun