Rykkilínsmálið Halldóra Lillý Jóhannsdóttir skrifar 16. september 2024 08:30 Rykkilínsmálið á sér rætur í 18. aldar Íslandi þar sem valdatengsl milli kaupmanna, prests og sýslumanns urðu grundvöllur persónulegra og samfélagslegra átaka. Snæbjörn Pálsson, fyrrum lögréttumaður og menntaður maður, lenti í átökum við þessa aðila þegar hann lét óheppileg ummæli falla um hár kaupmannsins á Þingeyri. Þessi smávægilegu ummæli urðu kveikja að átökum þar sem Snæbjörn var útilokaður úr viðskiptum og félagslífi. Þetta er dæmi um hvernig litlu persónulegu átökin gátu haft djúpstæð áhrif í samfélagi sem var byggt á persónulegum tengslum og valdastöðu. Valdatengsl á þessum tíma voru nátengd efnahagskerfi einokunarverslunarinnar og trúarlegu og pólitísku valdi, sem Snæbjörn mótmælti. Hann taldi sig órétti beittan og var ófús að beygja sig undir hið hefðbundna valdakerfi, sem var bæði miðstýrt frá Danmörku og byggði á persónulegum tengslum innan samfélagsins. Í stað þess að fylgja þeim óskrifuðu samfélagsreglum sem væntanlega voru gerðar til hans sem menntaðs og háttsetts einstaklings, tók hann mál í eigin hendur með fjölda málaferla og átaka. Persónulegar deilur sem spegilmynd stærri samfélagsátaka Rykkilínsmálið er ekki aðeins söguleg saga persónulegra deilna, heldur endurspeglar það togstreituna milli eldri íslenskrar hefðar og breyttra samfélagsaðstæðna í kjölfar danskra áhrifa. Einokunarverslunin gerði það að verkum að kaupmaðurinn á Þingeyri hafði nær algert vald yfir efnahagslífi héraðsins, og þeir sem höfðu tengsl við kaupmanninn (prestur og sýslumaður) urðu einnig verndarar þess valdakerfis. Þegar Snæbjörn tók þessi ummæli ekki sem smávægilega móðgun heldur sem tákn fyrir stærra misrétti, endurspeglaði það djúpstæðari óánægju með hið miðstýrða valdkerfi sem Danir höfðu komið á. Ummæli Snæbjörns og viðbrögð kaupmannsins opnuðu fyrir persónulegar deilur sem endurspegluðu þessa valdastreitu. Kaupmaðurinn var ekki aðeins að verja sitt eigið orðspor heldur einnig að viðhalda samfélagslegri stöðu sinni innan kerfis sem byggðist á einokun og forréttindum. Þannig verður valdabaráttan milli Snæbjörns og kaupmannsins ekki aðeins persónuleg, heldur einnig hluti af stærri ágreiningi um valdatengslin í samfélaginu. Nútímasamhengi: Hver er „kaupmaðurinn” í dag? Þegar við skoðum Rykkilínsmálið í nútímasamhengi má spyrja hver „kaupmaðurinn“ væri í dag. Nú til dags er valdatengslum dreift á fleiri svið en einokunarkaupmennirnir höfðu á sínum tíma. Stórfyrirtæki á alþjóðlegum vettvangi, tæknirisar og fjárfestar ráða nú yfir mikilvægum efnahagslegum og samfélagslegum auðlindum og hafa vald til að stjórna aðgengi fólks að nauðsynlegri þjónustu. Í dag gætu slíkir aðilar – stór fyrirtæki, pólitískir leiðtogar eða tæknirisar – leikið samsvarandi hlutverk kaupmannsins með því að nota vald sitt til að útiloka eða setja einstaklinga og hópa á jaðarinn. Rétt eins og kaupmaðurinn á Þingeyri var í bandalagi með prestinum og sýslumanninum, sjáum við hvernig stórar stofnanir og stjórnvöld geta myndað sambönd til að viðhalda eigin forréttindum og hindra þá sem gagnrýna kerfið. Einstaklingar sem stíga fram með gagnrýni eða andmæli, rétt eins og Snæbjörn, geta lent í erfiðleikum við að vinna gegn slíku valdi. Réttlæti, mótþrói og “erfiður” einstaklingur Snæbjörn var talinn erfiður af því hann tók ekki samfélagsstöðuna sem sjálfsagða og gerði uppreisn gegn valdinu. Hann túlkaði óréttlætið sem honum var sýnt ekki aðeins sem persónulegan ágreining heldur sem hluta af kerfisbundnu óréttlæti. Í nútímanum sjáum við hvernig fólk sem stendur upp gegn valdakerfum – hvort sem þau eru pólitísk, efnahagsleg eða samfélagsleg – er oft einnig talið „erfitt“ vegna þess að það mótmælir ríkjandi hugmyndum um hvernig hlutirnir eigi að vera. Mótþrói gegn valdi, sérstaklega þegar það er byggt á persónulegum tengslum eða forréttindum, getur leitt til þess að einstaklingar séu settir til hliðar eða útilokaðir. Snæbjörn var ekki tilbúinn að beygja sig undir þessi tengsl og valdatákn, og þess vegna taldi hann sig órétti beittan af kerfi sem hann sá sem ranglátt og mismunandi. Vald skrifræðisins og persónulegt vald Lykilatriði Rykkilínsmálsins er hvernig valdið í samfélaginu var háð persónulegum samböndum og tengslum. Kaupmaðurinn, presturinn og sýslumaðurinn byggðu vald sitt á tengslaneti sem gerði þeim kleift að móta samfélagsreglur og hefðir á staðbundnum vettvangi og á þann veg að rúmist innan stefnu stjórnvalda. Í dag sjáum við hvernig stórfyrirtæki, stjórnvöld og alþjóðlegir leikendur móta skrifræðisvaldið, en um leið byggja þau enn mikið á persónulegum tengslum og forréttindum innan valdasviða sinna. Einstaklingar sem reyna að brjóta upp þessi tengslanet, eins og Snæbjörn gerði, eiga oft erfitt uppdráttar þar sem valdatengslin eru fléttuð inn í bæði formlegar og óformlegar leiðir til að viðhalda stöðu þeirra sem eru við völd. Slíkt veldur því að þeir sem stíga gegn kerfinu eru settir til hliðar og oft einangraðir í samfélaginu, rétt eins og Snæbjörn var. Rykkilínsmálið veitir innsýn í hvernig smávægileg persónuleg deila getur orðið að stórum átökum sem endurspegla valdastríð, réttlæti og samfélagsstöðu. Snæbjörn Pálsson var einstaklingur sem taldi sig órétti beittan og barðist gegn valdakerfi sem byggði á persónulegum tengslum og miðstýrðum völdum. Í nútímanum sjáum við enn sambærileg átök þar sem einstaklingar eða hópar standa gegn stórum valdaaðilum, hvort sem þeir eru stórfyrirtæki, stjórnvöld eða samfélagsmiðlar. Vald tengist enn efnahagslegum og pólitískum tengslum, og þeir sem mótmæla því lenda oft í erfiðleikum með að fá réttláta meðferð í kerfi sem getur verið flókið, formfast og tengt persónulegum völdum. Rykkilínsmálið sýnir okkur að mótþrói gegn slíkum kerfum er ekki nýr vandi. Það kallar fram spurningar um réttlæti, vald og hvernig samfélög takast á við breytingar, bæði á 18. öld og í nútímanum. Höfundur er lögfræðingur. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Mest lesið Óvirðing við lýðræðislegar hefðir, gegn stjórnarskrá, trúnaðarbrot gagnvart kjósendum Arnar Þór Jónsson Skoðun Lík brennd í Grafarvogi Diljá Mist Einarsdóttir Skoðun Þeir sem verja stórútgerðina – og heimsvaldastefnuna Karl Héðinn Kristjánsson Skoðun Gervigreindin beisluð Hanna Kristín Skaftadóttir,Helga Sigrún Harðardóttir Skoðun Óboðlegt ástand á Landspítala – okkar sjónarhorn Hildur Jónsdóttir,Einar Freyr Ingason,Þórir Bergsson Skoðun Á jaðrinum með Jesú Daníel Ágúst Gautason Skoðun Betri vegur til Þorlákshafnar er samkeppnismál Ólafur Stephensen Skoðun Orðhengilsháttur og lygar Elín Erna Steinarsdóttir Skoðun Elsku Íslendingar, styðjum saman Grindavík Dagmar Valsdóttir Skoðun Er handahlaup valdeflandi? Davíð Már Sigurðsson Skoðun Skoðun Skoðun Baráttan um kjör eldra fólks Jónína Björk Óskarsdóttir skrifar Skoðun Menntamál íslenskra grunnskólabarna hafa verið til umfjöllunar – sem er vel. Miklu verra er tilefnið Karen Rúnarsdóttir skrifar Skoðun Elsku Íslendingar, styðjum saman Grindavík Dagmar Valsdóttir skrifar Skoðun Svigrúm Eydísar á fölskum grunni Kristinn Karl Brynjarsson skrifar Skoðun Betri vegur til Þorlákshafnar er samkeppnismál Ólafur Stephensen skrifar Skoðun Óvirðing við lýðræðislegar hefðir, gegn stjórnarskrá, trúnaðarbrot gagnvart kjósendum Arnar Þór Jónsson skrifar Skoðun Lík brennd í Grafarvogi Diljá Mist Einarsdóttir skrifar Skoðun Er handahlaup valdeflandi? Davíð Már Sigurðsson skrifar Skoðun Á jaðrinum með Jesú Daníel Ágúst Gautason skrifar Skoðun Þeir sem verja stórútgerðina – og heimsvaldastefnuna Karl Héðinn Kristjánsson skrifar Skoðun Gervigreindin beisluð Hanna Kristín Skaftadóttir,Helga Sigrún Harðardóttir skrifar Skoðun Kúnstin að vera ósammála sjálfum sér Heiða Ingimarsdóttir skrifar Skoðun Óboðlegt ástand á Landspítala – okkar sjónarhorn Hildur Jónsdóttir,Einar Freyr Ingason,Þórir Bergsson skrifar Skoðun Geislameðferð sem lífsbjörg Ingibjörg Isaksen skrifar Skoðun Þetta eru ekki eðlileg vinnubrögð Bryndís Haraldsdóttir skrifar Skoðun Stöðvum helvíti á jörðu Birna Þórarinsdóttir,Bjarni Gíslason,Gísli Rafn Ólafsson,Sigríður Schram,Stella Samúelsdóttir,Tótla I. Sæmundsdóttir skrifar Skoðun Hversu mikið er nóg? Guðríður Eldey Arnardóttir skrifar Skoðun Til þeirra sem fagna Sigurður Gísli Bond Snorrason skrifar Skoðun Að semja er ekki veikleiki – það er forsenda lýðræðis Elliði Vignisson skrifar Skoðun Tekist á um hvort lýðræðið á Íslandi sé virkt eða hvort hefðaréttur sé á völdum Þórður Snær Júlíusson skrifar Skoðun Sumar og sól – en ekki alltaf sátt í sálinni Ellen Calmon skrifar Skoðun Að flokka hver vinnur og hver tapar Tryggvi Rúnar Brynjarsson skrifar Skoðun Hagur hluthafanna alltaf og undantekningarlaust í forgangi Jón Kaldal skrifar Skoðun Má berja blaðamenn? Sigríður Dögg Auðunsdóttir skrifar Skoðun Nýr rektor og 2025 – tímamót í háskólamálum Ástráður Eysteinsson,Magnús Karl Magnússon,Margrét Helga Ögmundsdóttir,Tinna Laufey Ásgeirsdóttir skrifar Skoðun Vonir um vopnahlé eins og hálmstrá Sveinn Rúnar Hauksson skrifar Skoðun Samfélagið innan samfélagsins Sigríður Svanborgardóttir skrifar Skoðun Til hamingju Íslendingar með nýja Óperu Andri Björn Róbertsson skrifar Skoðun Hvers vegna hatar SFS smábáta? Svarið tengist veiðigjöldum Kjartan Páll Sveinsson skrifar Skoðun „Oft er flagð undir fögru skinni“ Guðmunda G. Guðmundsdóttir skrifar Sjá meira
Rykkilínsmálið á sér rætur í 18. aldar Íslandi þar sem valdatengsl milli kaupmanna, prests og sýslumanns urðu grundvöllur persónulegra og samfélagslegra átaka. Snæbjörn Pálsson, fyrrum lögréttumaður og menntaður maður, lenti í átökum við þessa aðila þegar hann lét óheppileg ummæli falla um hár kaupmannsins á Þingeyri. Þessi smávægilegu ummæli urðu kveikja að átökum þar sem Snæbjörn var útilokaður úr viðskiptum og félagslífi. Þetta er dæmi um hvernig litlu persónulegu átökin gátu haft djúpstæð áhrif í samfélagi sem var byggt á persónulegum tengslum og valdastöðu. Valdatengsl á þessum tíma voru nátengd efnahagskerfi einokunarverslunarinnar og trúarlegu og pólitísku valdi, sem Snæbjörn mótmælti. Hann taldi sig órétti beittan og var ófús að beygja sig undir hið hefðbundna valdakerfi, sem var bæði miðstýrt frá Danmörku og byggði á persónulegum tengslum innan samfélagsins. Í stað þess að fylgja þeim óskrifuðu samfélagsreglum sem væntanlega voru gerðar til hans sem menntaðs og háttsetts einstaklings, tók hann mál í eigin hendur með fjölda málaferla og átaka. Persónulegar deilur sem spegilmynd stærri samfélagsátaka Rykkilínsmálið er ekki aðeins söguleg saga persónulegra deilna, heldur endurspeglar það togstreituna milli eldri íslenskrar hefðar og breyttra samfélagsaðstæðna í kjölfar danskra áhrifa. Einokunarverslunin gerði það að verkum að kaupmaðurinn á Þingeyri hafði nær algert vald yfir efnahagslífi héraðsins, og þeir sem höfðu tengsl við kaupmanninn (prestur og sýslumaður) urðu einnig verndarar þess valdakerfis. Þegar Snæbjörn tók þessi ummæli ekki sem smávægilega móðgun heldur sem tákn fyrir stærra misrétti, endurspeglaði það djúpstæðari óánægju með hið miðstýrða valdkerfi sem Danir höfðu komið á. Ummæli Snæbjörns og viðbrögð kaupmannsins opnuðu fyrir persónulegar deilur sem endurspegluðu þessa valdastreitu. Kaupmaðurinn var ekki aðeins að verja sitt eigið orðspor heldur einnig að viðhalda samfélagslegri stöðu sinni innan kerfis sem byggðist á einokun og forréttindum. Þannig verður valdabaráttan milli Snæbjörns og kaupmannsins ekki aðeins persónuleg, heldur einnig hluti af stærri ágreiningi um valdatengslin í samfélaginu. Nútímasamhengi: Hver er „kaupmaðurinn” í dag? Þegar við skoðum Rykkilínsmálið í nútímasamhengi má spyrja hver „kaupmaðurinn“ væri í dag. Nú til dags er valdatengslum dreift á fleiri svið en einokunarkaupmennirnir höfðu á sínum tíma. Stórfyrirtæki á alþjóðlegum vettvangi, tæknirisar og fjárfestar ráða nú yfir mikilvægum efnahagslegum og samfélagslegum auðlindum og hafa vald til að stjórna aðgengi fólks að nauðsynlegri þjónustu. Í dag gætu slíkir aðilar – stór fyrirtæki, pólitískir leiðtogar eða tæknirisar – leikið samsvarandi hlutverk kaupmannsins með því að nota vald sitt til að útiloka eða setja einstaklinga og hópa á jaðarinn. Rétt eins og kaupmaðurinn á Þingeyri var í bandalagi með prestinum og sýslumanninum, sjáum við hvernig stórar stofnanir og stjórnvöld geta myndað sambönd til að viðhalda eigin forréttindum og hindra þá sem gagnrýna kerfið. Einstaklingar sem stíga fram með gagnrýni eða andmæli, rétt eins og Snæbjörn, geta lent í erfiðleikum við að vinna gegn slíku valdi. Réttlæti, mótþrói og “erfiður” einstaklingur Snæbjörn var talinn erfiður af því hann tók ekki samfélagsstöðuna sem sjálfsagða og gerði uppreisn gegn valdinu. Hann túlkaði óréttlætið sem honum var sýnt ekki aðeins sem persónulegan ágreining heldur sem hluta af kerfisbundnu óréttlæti. Í nútímanum sjáum við hvernig fólk sem stendur upp gegn valdakerfum – hvort sem þau eru pólitísk, efnahagsleg eða samfélagsleg – er oft einnig talið „erfitt“ vegna þess að það mótmælir ríkjandi hugmyndum um hvernig hlutirnir eigi að vera. Mótþrói gegn valdi, sérstaklega þegar það er byggt á persónulegum tengslum eða forréttindum, getur leitt til þess að einstaklingar séu settir til hliðar eða útilokaðir. Snæbjörn var ekki tilbúinn að beygja sig undir þessi tengsl og valdatákn, og þess vegna taldi hann sig órétti beittan af kerfi sem hann sá sem ranglátt og mismunandi. Vald skrifræðisins og persónulegt vald Lykilatriði Rykkilínsmálsins er hvernig valdið í samfélaginu var háð persónulegum samböndum og tengslum. Kaupmaðurinn, presturinn og sýslumaðurinn byggðu vald sitt á tengslaneti sem gerði þeim kleift að móta samfélagsreglur og hefðir á staðbundnum vettvangi og á þann veg að rúmist innan stefnu stjórnvalda. Í dag sjáum við hvernig stórfyrirtæki, stjórnvöld og alþjóðlegir leikendur móta skrifræðisvaldið, en um leið byggja þau enn mikið á persónulegum tengslum og forréttindum innan valdasviða sinna. Einstaklingar sem reyna að brjóta upp þessi tengslanet, eins og Snæbjörn gerði, eiga oft erfitt uppdráttar þar sem valdatengslin eru fléttuð inn í bæði formlegar og óformlegar leiðir til að viðhalda stöðu þeirra sem eru við völd. Slíkt veldur því að þeir sem stíga gegn kerfinu eru settir til hliðar og oft einangraðir í samfélaginu, rétt eins og Snæbjörn var. Rykkilínsmálið veitir innsýn í hvernig smávægileg persónuleg deila getur orðið að stórum átökum sem endurspegla valdastríð, réttlæti og samfélagsstöðu. Snæbjörn Pálsson var einstaklingur sem taldi sig órétti beittan og barðist gegn valdakerfi sem byggði á persónulegum tengslum og miðstýrðum völdum. Í nútímanum sjáum við enn sambærileg átök þar sem einstaklingar eða hópar standa gegn stórum valdaaðilum, hvort sem þeir eru stórfyrirtæki, stjórnvöld eða samfélagsmiðlar. Vald tengist enn efnahagslegum og pólitískum tengslum, og þeir sem mótmæla því lenda oft í erfiðleikum með að fá réttláta meðferð í kerfi sem getur verið flókið, formfast og tengt persónulegum völdum. Rykkilínsmálið sýnir okkur að mótþrói gegn slíkum kerfum er ekki nýr vandi. Það kallar fram spurningar um réttlæti, vald og hvernig samfélög takast á við breytingar, bæði á 18. öld og í nútímanum. Höfundur er lögfræðingur.
Óvirðing við lýðræðislegar hefðir, gegn stjórnarskrá, trúnaðarbrot gagnvart kjósendum Arnar Þór Jónsson Skoðun
Óboðlegt ástand á Landspítala – okkar sjónarhorn Hildur Jónsdóttir,Einar Freyr Ingason,Þórir Bergsson Skoðun
Skoðun Menntamál íslenskra grunnskólabarna hafa verið til umfjöllunar – sem er vel. Miklu verra er tilefnið Karen Rúnarsdóttir skrifar
Skoðun Óvirðing við lýðræðislegar hefðir, gegn stjórnarskrá, trúnaðarbrot gagnvart kjósendum Arnar Þór Jónsson skrifar
Skoðun Óboðlegt ástand á Landspítala – okkar sjónarhorn Hildur Jónsdóttir,Einar Freyr Ingason,Þórir Bergsson skrifar
Skoðun Stöðvum helvíti á jörðu Birna Þórarinsdóttir,Bjarni Gíslason,Gísli Rafn Ólafsson,Sigríður Schram,Stella Samúelsdóttir,Tótla I. Sæmundsdóttir skrifar
Skoðun Tekist á um hvort lýðræðið á Íslandi sé virkt eða hvort hefðaréttur sé á völdum Þórður Snær Júlíusson skrifar
Skoðun Nýr rektor og 2025 – tímamót í háskólamálum Ástráður Eysteinsson,Magnús Karl Magnússon,Margrét Helga Ögmundsdóttir,Tinna Laufey Ásgeirsdóttir skrifar
Óvirðing við lýðræðislegar hefðir, gegn stjórnarskrá, trúnaðarbrot gagnvart kjósendum Arnar Þór Jónsson Skoðun
Óboðlegt ástand á Landspítala – okkar sjónarhorn Hildur Jónsdóttir,Einar Freyr Ingason,Þórir Bergsson Skoðun