Vistkreppa heimsins blasir við og harðnar óðfluga en fæstir stjórnmálamenn minnast á það sem António Guterres, aðalritari Sameinuðu þjóðanna, kallaði sjálfsmorðshernað manna gegn náttúrunni, náttúruspjöll síðustu tveggja alda gagnvart lífhvolfinu:
Við erum komin vel áleiðis inn í útrýmingu mannaldar. Hlutfall aldauða tegunda er tugum til hundruðum sinnum hærra en meðaltal síðustu 10 milljón ára, og eykst. Yfir milljón tegundir plantna, spendýra, fugla, skriðdýra, froskdýra, fiska og hryggleysingja eru í hættu, sumar á næstu áratugum.
Frumbyggjar og aðrir viðkvæmir hópar eru meðal þeirra sem verst verða úti. Skemmdir á hinum flókna lífsvef sem heldur okkur uppi hafa þegar haft áhrif á líf og lífsskilyrði milljóna og valdið hungri, veikindum og atvinnuleysi. Hrun vistkerfa gæti kostað nærri þrjár trilljónir dollara á ári um 2030. Mestu áhrifin verða á sum af fátækustu og skuldugustu löndunum. (https://press.un.org/en/2021/sgsm20959.doc.htm).
Umhverfismál eru ekki í brennidepli í þessari hraðsoðnu kosningabaráttu. Flestir flokkar loka augum misfast gagnvart því að velferð og lífshættir mannkyns eru í hættu. Aðrir tala í hálfkveðnum vísum um loftslagsmál en fara ákafir með orkuskorts- og orkuskiptamöntruna, flaggandi virkjanadraumum og grænþvegnum fánum
Raunin er sú að margvíslegar hamfarir eru þegar hafnar og enn verri í augsýn. Þær geta orðið svo miklar að fótum verði kippt undan heilu samfélögunum og heimshlutum. Ísland gæti orðið nær óbyggilegt og engin „orkuskipti“ hrökkva þar til.
Þorri stjórnmálafólks virðist ófær um að skoða heildarmyndina og setur umhverfismál neðarlega á forgangslista baráttumála. Þó ættu þau að vera efst á þeim lista því líf okkar og framtíð afkomendanna er bókstaflega allt komið undir sambúð okkar við umhverfi og náttúru. Það er frumkrafa til allra stjórnmálaflokka að kynna sér vistkreppuna í víðu samhengi og styðja af alefli við lífsnauðsynlega leit að lausnum. Þær eru þekktar en leiðirnar eru ekki auðveldar.
Ekki er eingöngu um að ræða loftslagsvá, sem réttara er að kalla loftslagshamfarir. Vistkreppan er víðtækari en svo og fjölmargir þættir verka þar saman því allt tengist og jörðin er í senn eitt vistkerfi og mörg. Til viðbótar við hækkun hitastigs á jörðinni og loftslagshamfarirnar sem bræða jökla, hækka sjávarborð og valda stærri fellibyljum og meira úrhelli (síðasta dæmið er á Spáni) má nefna nokkur samtengd atriði:
- Hrun vistkerfa, vegna mengunar, umhverfisspjalla og rányrkju svokallaðra auðlinda af ýmsu tagi allt frá fiskistofnum til regnskóga. Líffræðileg fjölbreytni er lykilatriði fyrir viðgang vistkerfa, smárra og stórra og henni hnignar hröðum skrefum víða um heim.
- Aldauða tegunda, þar sem geirfuglinn er orðinn táknmynd, en útrýming eða aldauði tegunda er mörg hundruð eða -þúsundfaldur miðað við það sem mætti teja eðlilegt og víða er hætta á að keðjuverkun hefjist svo heilu vistkerfin hrynji með ófyrirsjáanlegum afleiðingum.
- Súrnun sjávar með tilheyrandi hruni vistkerfa.
- Auðlindaþurrð, ýmsar þær auðlindir sem standa undir neyslu fólks geta hæglega gengið til þurrðar.
Þetta er ekki bara spurning um að draga úr eða hætta notkun jarðefnaeldsneytis, heldur er lífsnauðsyn að draga stórlega úr allri orkunotkun heimsins því það er hún sem heldur uppi gengdarlausri ofneyslu sem gengur nærri vistkerfum og auðlindum jarðar. Kolefnissporið sem sprettur af neyslu landsmanna er „12 tonn CO₂ ígilda á ári en þyrfti nú þegar að vera um 4 tonn CO₂ ígilda til að halda hnattrænni hlýnun innan 1,5°C markmiðs Parísarsamkomulagsins“ (https://www.kolefnisreiknir.is/). Önnur viðmiðun er þurrðardagur, sá dagur ársins þegar búið er að neyta þeirrar framleiðslu sem jörðin þolir. Sá dagur er í lok mars hér á landi og í sambærilegum löndum. Það þýðir að níu mánuði ársins erum við að ganga á lífskjör og velferð afkomenda okkar. Það er himinhrópandi hneisa að þetta sést varla í kosningabaráttunni.
Sérfræðingar um allan heim leita leiða án afláts. Tvennt skiptir höfuðmáli í baráttunni og gerir það einmitt að verkum að á brattann er að sækja. Annars vegar þarf að koma á miklu meiri jöfnuði, innan landa og alþjóðlega, draga verulega úr tröllaukinni auðsöfnun hinna ríku og gera hinum fátækari kleift að lifa mannsæmandi lífi með heilbrigðu vinnuálagi. Hins vegar þarf efnahagskerfi heimsins að hjaðna. Það þarf að draga úr neyslubruðlinu með því að minnka strauminn af efni og orku sem fer í gegnum hagkerfið. Neysla og orkunotkun þurfa að vera í jafnvægi við lífheiminn og stórt skref er stigið í þá átt þegar og tekjum og auðlindum er dreift með réttlátari og markvissari hætti. Í raun þarf að koma á vistvænni siðmenningu, það er brýnt markmið sem varla örlar á í pólitískri umræðu, nema helst hjá þeim flokkum sem nú eiga mest undir högg að sækja.
Hjöðnun er torsótt því hún ógnar hinum heilaga hagvexti, sem er sögulega séð tiltölulega nýleg hugmynd og ofurskaðlegur mælikvarði á lífskjör fólks. Því fer fjarri að hagvöxtur sé samfélagsleg nauðsyn þó að hann sé ein af grunnstoðum ríkjandi efnahagskerfis. Það kerfi er ekki náttúrulögmál heldur hreinlega eyðingarafl og meginorsök vistkreppunnar. Þess vegna allt tal um meiri orkuframleiðslu í nafni orkuskipta hrein vitfirring sem gengur gegn þeim umbótum í átt til vistvænnar siðmeningar sem er óhjákvæmileg. Orkuskiptin verða að vera hluti af þeirri hjöðnun sem nauðsynleg er.
Hjöðnun er ekki ógnvekjandi þegar hún er meðvituð og skipuleg. Með hjaðnandi neyslu og stórauknum jöfnuði fylgja hægari lífshættir, nægjusemi, jafnvægi, sem að öllum líkindum getur aukið vellíðan og dregið úr þeirri spennu og firringu í lífsháttum sem er ein af rótum þeirrar vanlíðanar sem er svo áberandi í samfélagsumræðunni þessa dagana.
Það er knýjandi þörf fyrir nýjar hugmyndir, nýjar hugsanir sem allir marktækir stjórnmálamenn ættu að leita að með logandi ljósi, í stað þeirrar kappgöngu um eyðimerkur útjaskaðra hugmynda sem nú fer fram. Heilbrigðismál, húsnæðismál og okurvextir eru vissulega brýn málefni en þau þarf að skoða í víðara samhengi í þágu afkomenda okkar.
Höfundur er bókmenntafræðingur og sérfræðingur í umhverfishugvísindum.