Íslenskar löggæslustofnanir sem lögmæt skotmörk Bjarni Már Magnússon skrifar 8. mars 2025 23:30 Að undanförnu hefur umræða um varnar- og öryggismál orðið háværari, af ástæðum sem óþarfi er að rekja hér. Í því samhengi hefur verið rætt um hvernig Ísland geti styrkt eigin varnir. Utanríkisráðherra hefur ekki útilokað varanlega viðveru varnarliðs og vill efla innlenda greiningargetu. Undirritaður telur skynsamlegt að stofna íslenskt varnarlið með stöðu hers og til að efla greiningargetu á sviði öryggis- og varnarmála er nærtækast að stofna leyniþjónustu með getu til gagnnjósna. Slíkt virðist þó vera tabú í íslenskri umræðu, og þess í stað er iðulega talað um að efla Landhelgisgæsluna og lögregluna. Þótt það sé skynsamlegt út frá frumskyldu ríkisins um vernd borgaranna, þá orkar það tvímælis ef þessar stofnanir eiga að taka að sér hernaðarlegra hlutverk í meira mæli en nú og jafnvel að geta tekið þátt í vörnum landsins. Afleiðingar beinnar þátttöku í hernaði Samkvæmt alþjóðlegum mannúðarrétti, eins og hann er settur fram í Genfarsamningunum frá 1949 og viðbótarbókunum frá 1977, geta lögreglusveitir (þar með talið íslenska lögreglan og Landhelgisgæslan) við ákveðnar aðstæður tekið þátt í hernaðaraðgerðum, bæði alþjóðlegum og í innanlandsátökum. Slík aðkoma hefur þó alvarleg lagaleg áhrif, þar sem alþjóðlegur mannúðarréttur gerir skýran greinarmun á óbreyttum borgurum og stríðandi aðilum (combatants). Venjulegir lögreglumenn teljast óbreyttir borgarar nema þeir séu formlega kallaðir í herinn eða taki beinan þátt í hernaðarátökum. Í slíkum tilfellum glata þeir réttarstöðu sinni sem óbreyttir borgarar og verða lögmæt skotmörk, rétt eins og hermenn. Þetta á sérstaklega við um lögreglusveitir sem gegna bæði borgaralegu og hernaðarlegu hlutverki, líkt og þjóðvarðlið í sumum ríkjum. Slíkar sveitir geta verið kallaðar til herþjónustu ef á reynir. Ef það er gert hvílir ákveðin tilkynningarskylda á ríki, sbr. 2. mgr. 43. gr. viðbótarbókunar I frá 1977. Ef Ísland myndi ákveða að fela lögreglunni eða Landhelgisgæslunni aukið hernaðarlegt hlutverk, gæti það því leitt til þess að starfsmenn þessara stofnana yrðu skotmörk í vopnuðum átökum. Lögmæt skotmörk í átökum Samkvæmt 51. gr. umræddrar viðbótarbókunar missa óbreyttir borgarar, þar á meðal lögreglumenn, vernd sína gegn árásum ef þeir taka beinan þátt í hernaði. Þetta getur falið í sér þátttöku í bardögum, upplýsingaöflun í þágu hers eða annan hernaðarlegan stuðning, hvort sem er fyrir innlent eða erlent herlið. Þeir sem taka þátt í slíkum aðgerðum njóta réttarstöðu stríðsfanga ef þeir eru teknir höndum og verða að fara eftir alþjóðlegum mannúðarrétti, þar á meðal þeim reglum sem gilda um hernað. Sama lögmál gildir um lögreglusveitir í staðbundnum vopnuðum átökum, eins og borgarastríðum, Í slíkum tilvikum gæti lögreglan verið talin stríðandi aðili og sætt sömu meðferð og hermenn af hálfu óvina. Heiðarleg umræða Ef Ísland vill efla eigin varnir í gegnum Landhelgisgæsluna og lögregluna, verður að útskýra mjög nákvæmlega hver hugmyndin með því er. Slík stefna kallar á skýra afmörkun hlutverka þessara stofnana og þarf að vera byggð á raunhæfu mati á því hvort þær geti sinnt auknu hernaðarlegu hlutverki og hvort það sé æskilegt. Ef markmiðið er að auka varnir gegn ytri ógnum, verður jafnframt að vera hægt að ræða af hreinskilni kosti og galla þess að stofna her. Það virðist hins vegar ríkja almenn hræðsla við slíka umræðu, eins og hugmyndin um íslenskan her sé svo ógnvænleg að hún komi ekki einu sinni til greina. Fyrir utan það að nokkurs misskilnings gætir hjá mörgum um hlutverk og starfsemi herja í nútímanum. Þessi viðhorf setja íslenska ráðamenn í erfiða stöðu. Þeir sem reyna að ræða þessi mál af yfirvegun eiga á hættu að verða atyrtir. Afleiðingin er sú að öryggismálin festast í óljósum málamiðlunum, þar sem stefna er mótuð án þess að viðurkenna raunverulega þörf eða mögulegar afleiðingar. Ef Ísland telur sig þurfa raunverulegan varnarviðbúnað, er ekkert rökrétt við að reyna að koma honum fyrir innan borgaralegra stofnana sem hafa allt annað hlutverk og njóta sérstakrar verndar samkvæmt alþjóðlegum mannúðarrétti. Það er bæði heiðarlegra og skynsamlegra að taka þessa umræðu af festu og ræða kosti og galla þess að stofna her fremur en að forðast hana með ómarkvissum tilraunum til varnaruppbyggingar. Þegar á reynir, gæti komið í ljós að allt hálfkák reyndist okkur gagnslaust. Höfundur er prófessor við lagadeild Háskólans á Bifröst Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Öryggis- og varnarmál Bjarni Már Magnússon Lögreglan Landhelgisgæslan Mest lesið Sjö staðreyndir í útlendingamálum Þorbjörg S. Gunnlaugsdóttir Skoðun Sjálfstæðisstefnan og frelsið Helgi Áss Grétarsson Skoðun Svargrein: Ísland á víst að íhuga aðild að ESB Ágúst Ólafur Ágústsson Skoðun „Er allt í lagi?“ Olga Björt Þórðardóttir Skoðun Sumarfríinu aflýst Sigurður Helgi Pálmason Skoðun Úr skotgröfum í netkerfin: Netárásir á innviði Vesturlanda Ýmir Vigfússon Skoðun Einmanaleiki: Skortir þig tengsl við þig eða aðra? Sigrún Þóra Sveinsdóttir Skoðun Um mýkt, menntun og von Sigurður Árni Reynisson Skoðun Fordómar gagnvart hinsegin fólki – Reynslusaga Geir Gunnar Markússon Skoðun Gerir háskólanám þig að grunnskólakennara? Davíð Már Sigurðsson Skoðun Skoðun Skoðun Sjálfstæðisstefnan og frelsið Helgi Áss Grétarsson skrifar Skoðun Sjö staðreyndir í útlendingamálum Þorbjörg S. Gunnlaugsdóttir skrifar Skoðun Þegar fjölbreytileikinn verður ógn: Afneitun, andstaða og ótti við hið mannlega Haukur Logi Jóhannsson skrifar Skoðun Einmanaleiki: Skortir þig tengsl við þig eða aðra? Sigrún Þóra Sveinsdóttir skrifar Skoðun Svargrein: Ísland á víst að íhuga aðild að ESB Ágúst Ólafur Ágústsson skrifar Skoðun Fjölbreytni í endurhæfingu skiptir máli Hólmfríður Einarsdóttir skrifar Skoðun Sumarfríinu aflýst Sigurður Helgi Pálmason skrifar Skoðun Úr skotgröfum í netkerfin: Netárásir á innviði Vesturlanda Ýmir Vigfússon skrifar Skoðun Fordómar gagnvart hinsegin fólki – Reynslusaga Geir Gunnar Markússon skrifar Skoðun „Er allt í lagi?“ Olga Björt Þórðardóttir skrifar Skoðun Göngum í Haag hópinn Þórhildur Sunna Ævarsdóttir skrifar Skoðun Kirkjuklukkur hringja Bjarni Karlsson skrifar Skoðun Gerir háskólanám þig að grunnskólakennara? Davíð Már Sigurðsson skrifar Skoðun Stríð skapar ekki frið Sanna Magdalena Mörtudóttir skrifar Skoðun Íslenska stóðhryssan og Evrópa Hallgerður Ljósynja Hauksdóttir skrifar Skoðun Hvammsvirkjun – Skyldur ráðherra og réttur samfélagsins Eggert Valur Guðmundsson skrifar Skoðun Norska leiðin er fasismi Jón Frímann Jónsson skrifar Skoðun Um mýkt, menntun og von Sigurður Árni Reynisson skrifar Skoðun Höfum alla burði til þess Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Tímabær rannsókn dómsmálaráðuneytisins Sigmundur Davíð Gunnlaugsson skrifar Skoðun Umsókn krefst ákvörðunar – ekki ákalls Erna Bjarnadóttir skrifar Skoðun Hjálp, barnið mitt spilar Roblox! Kristín Magnúsdóttir skrifar Skoðun Líkindi með guðstrú og djöflatrú Gunnar Björgvinsson skrifar Skoðun Ævinlega þakkláti flóttamaðurinn Zeljka Kristín Klobucar skrifar Skoðun Vér vesalingar Ingólfur Sverrisson skrifar Skoðun Leikrit Landsvirkjunar Snæbjörn Guðmundsson skrifar Skoðun Við þurfum ekki að loka landinu – við þurfum að opna augun Þorbjörg Sigríður Gunnlaugsdóttir skrifar Skoðun Svona eða hinsegin, hvert okkar verður næst? Unnar Geir Unnarsson skrifar Skoðun Reynisfjara og mannréttindasáttmáli Evrópu Róbert R. Spanó skrifar Skoðun Að hlúa að foreldrum: Forvörn sem skiptir máli Áróra Huld Bjarnadóttir skrifar Sjá meira
Að undanförnu hefur umræða um varnar- og öryggismál orðið háværari, af ástæðum sem óþarfi er að rekja hér. Í því samhengi hefur verið rætt um hvernig Ísland geti styrkt eigin varnir. Utanríkisráðherra hefur ekki útilokað varanlega viðveru varnarliðs og vill efla innlenda greiningargetu. Undirritaður telur skynsamlegt að stofna íslenskt varnarlið með stöðu hers og til að efla greiningargetu á sviði öryggis- og varnarmála er nærtækast að stofna leyniþjónustu með getu til gagnnjósna. Slíkt virðist þó vera tabú í íslenskri umræðu, og þess í stað er iðulega talað um að efla Landhelgisgæsluna og lögregluna. Þótt það sé skynsamlegt út frá frumskyldu ríkisins um vernd borgaranna, þá orkar það tvímælis ef þessar stofnanir eiga að taka að sér hernaðarlegra hlutverk í meira mæli en nú og jafnvel að geta tekið þátt í vörnum landsins. Afleiðingar beinnar þátttöku í hernaði Samkvæmt alþjóðlegum mannúðarrétti, eins og hann er settur fram í Genfarsamningunum frá 1949 og viðbótarbókunum frá 1977, geta lögreglusveitir (þar með talið íslenska lögreglan og Landhelgisgæslan) við ákveðnar aðstæður tekið þátt í hernaðaraðgerðum, bæði alþjóðlegum og í innanlandsátökum. Slík aðkoma hefur þó alvarleg lagaleg áhrif, þar sem alþjóðlegur mannúðarréttur gerir skýran greinarmun á óbreyttum borgurum og stríðandi aðilum (combatants). Venjulegir lögreglumenn teljast óbreyttir borgarar nema þeir séu formlega kallaðir í herinn eða taki beinan þátt í hernaðarátökum. Í slíkum tilfellum glata þeir réttarstöðu sinni sem óbreyttir borgarar og verða lögmæt skotmörk, rétt eins og hermenn. Þetta á sérstaklega við um lögreglusveitir sem gegna bæði borgaralegu og hernaðarlegu hlutverki, líkt og þjóðvarðlið í sumum ríkjum. Slíkar sveitir geta verið kallaðar til herþjónustu ef á reynir. Ef það er gert hvílir ákveðin tilkynningarskylda á ríki, sbr. 2. mgr. 43. gr. viðbótarbókunar I frá 1977. Ef Ísland myndi ákveða að fela lögreglunni eða Landhelgisgæslunni aukið hernaðarlegt hlutverk, gæti það því leitt til þess að starfsmenn þessara stofnana yrðu skotmörk í vopnuðum átökum. Lögmæt skotmörk í átökum Samkvæmt 51. gr. umræddrar viðbótarbókunar missa óbreyttir borgarar, þar á meðal lögreglumenn, vernd sína gegn árásum ef þeir taka beinan þátt í hernaði. Þetta getur falið í sér þátttöku í bardögum, upplýsingaöflun í þágu hers eða annan hernaðarlegan stuðning, hvort sem er fyrir innlent eða erlent herlið. Þeir sem taka þátt í slíkum aðgerðum njóta réttarstöðu stríðsfanga ef þeir eru teknir höndum og verða að fara eftir alþjóðlegum mannúðarrétti, þar á meðal þeim reglum sem gilda um hernað. Sama lögmál gildir um lögreglusveitir í staðbundnum vopnuðum átökum, eins og borgarastríðum, Í slíkum tilvikum gæti lögreglan verið talin stríðandi aðili og sætt sömu meðferð og hermenn af hálfu óvina. Heiðarleg umræða Ef Ísland vill efla eigin varnir í gegnum Landhelgisgæsluna og lögregluna, verður að útskýra mjög nákvæmlega hver hugmyndin með því er. Slík stefna kallar á skýra afmörkun hlutverka þessara stofnana og þarf að vera byggð á raunhæfu mati á því hvort þær geti sinnt auknu hernaðarlegu hlutverki og hvort það sé æskilegt. Ef markmiðið er að auka varnir gegn ytri ógnum, verður jafnframt að vera hægt að ræða af hreinskilni kosti og galla þess að stofna her. Það virðist hins vegar ríkja almenn hræðsla við slíka umræðu, eins og hugmyndin um íslenskan her sé svo ógnvænleg að hún komi ekki einu sinni til greina. Fyrir utan það að nokkurs misskilnings gætir hjá mörgum um hlutverk og starfsemi herja í nútímanum. Þessi viðhorf setja íslenska ráðamenn í erfiða stöðu. Þeir sem reyna að ræða þessi mál af yfirvegun eiga á hættu að verða atyrtir. Afleiðingin er sú að öryggismálin festast í óljósum málamiðlunum, þar sem stefna er mótuð án þess að viðurkenna raunverulega þörf eða mögulegar afleiðingar. Ef Ísland telur sig þurfa raunverulegan varnarviðbúnað, er ekkert rökrétt við að reyna að koma honum fyrir innan borgaralegra stofnana sem hafa allt annað hlutverk og njóta sérstakrar verndar samkvæmt alþjóðlegum mannúðarrétti. Það er bæði heiðarlegra og skynsamlegra að taka þessa umræðu af festu og ræða kosti og galla þess að stofna her fremur en að forðast hana með ómarkvissum tilraunum til varnaruppbyggingar. Þegar á reynir, gæti komið í ljós að allt hálfkák reyndist okkur gagnslaust. Höfundur er prófessor við lagadeild Háskólans á Bifröst
Skoðun Þegar fjölbreytileikinn verður ógn: Afneitun, andstaða og ótti við hið mannlega Haukur Logi Jóhannsson skrifar
Skoðun Við þurfum ekki að loka landinu – við þurfum að opna augun Þorbjörg Sigríður Gunnlaugsdóttir skrifar