Heilinn okkar og klukka lífsins Birna V. Baldursdóttir og Heiðdís B. Valdimarsdóttir skrifa 13. mars 2025 09:03 Allar lífverur hafa svo kallaða innri lífsklukku sem tengist snúningi jarðar og er í takti við sólarhringinn, 24 klukkustunda hring birtu og myrkurs. Hjá fólki er þessi klukka ýmist nefnd lífsklukka eða líkamsklukka. Reyndar er ekki bara ein lífsklukka í líkama okkar heldur fyrirfinnast lífsklukkur í nánast öllum frumum líkamans. Þó er ein aðalklukka eða stjórnklukka í hverjum líkama sem er staðsett í heilanum og stjórnar öllum hinum klukkum líkamans. Hvers konar fyrirbæri er lífsklukkan? Það má líkja lífsklukkunni við líffæri sem er samsett úr mörgum prótínum og erfðavísum. Þegar sérhæfðar frumur í augum okkar nema ljós úr umhverfinu og senda skilaboð til stjórnklukkunnar í heilanum þá bregst hún við kallinu og sendir skilaboð til allra hinna lífsklukkna líkamans. Skilaboðin fara eftir magni birtu og myrkurs í umhverfi okkar og sveiflast því í takt við sólarhringinn. Stjórnklukkan er þannig með innbyggða daglega sveiflu sem nefnist dægursveifla. Dagsbirta veldur því að lífsklukkan sendir skilaboð um að draga úr framleiðslu á hormóninu melatóníni (oft kallað svefnhormón) en einnig sendir lífsklukkan boð um að auka kortisólframleiðslu líkamans og býr okkur þannig undir að takast á við verkefni dagsins. Og með dvínandi dagsbirtu þá sendir lífsklukkan skilaboð um að auka framleiðslu melatóníns sem er þá mest á kvöldin og gerir okkur syfjuð. Hvaða hlutverki gegnir lífsklukkan? Það má hugsa sér að stjórnklukkan í heilanum sé hljómsveitarstjórinn sem sveiflar tónsprotanum og stjórnar þannig hljómsveitinni sem má líkja við allar hinar lífsklukkur líkamans. Lífsklukkan stjórnar þannig dægursveiflunum og hefur áhrif á hin ýmsu ferli, meðal annars líkamshita, blóðþrýsting og hvenær við sofum og hvenær við vökum. En lífsklukkan hefur líka áhrif á hugræna virkni okkar. Og góð hugræn virkni, t.d. hversu fljótur heilinn okkar er að vinna úr og bregðast við upplýsingum og áreiti í umhverfi okkar, er mjög mikilvæg í daglegu lífi, í leik, námi og starfi. Hvað hefur áhrif á lífsklukkuna og dægursveiflurnar? Eins og áður hefur komið fram þá er það fyrst og fremst ljós í umhverfi okkar sem hefur áhrif á lífsklukkuna og dægursveiflur. Dagsbirtan og einkum morgunbirtan (sem felur í sér hlutfallslega mest af bláu ljósi) stillir lífsklukkuna okkar og heldur henni í takti við sólarhringinn. En það er ekki bara náttúrulegt ljós sem hefur áhrif á lífsklukkuna, heldur hefur ljós í umhverfinu og þá sérstaklega blátt ljós frá t.d. tölvuskjám og símum áhrif. Því getur skjánotkun að kvöldi dregið úr framleiðslu svefnhormónsins – og þar með þreytu - og haft neikvæð áhrif á svefn. En ýmis samfélagsleg viðmið og kröfur geta líka haft áhrif eins og t.d. upphaf og lengd vinnu- og skóladags, vaktavinna, skemmtanir, hávaði og ljós í okkar nánasta umhverfi. Einnig getur það að ferðast milli tímabelta raskað lífsklukkunni svo og streita, sjúkdómar og meðferðir við þeim. Röskun á dægursveiflum lífsklukkunnar getur því miður haft ýmsar og misalvarlegar afleiðingarnar í för með sér svo sem þreytu, depurð, hugræna skerðingu og sjúkdóma. Hvað getum við gert til að viðhalda takti lífsklukkunnar og góðri dægursveiflu? Sem betur fer er hægt að endurstilla raskaða lífsklukku og þar eru nokkrar leiðir færar. Rannsóknir, greinarhöfunda og annarra, hafa sýnt að regluleg hreyfing hjálpar, einnig sérhæfðar sálfræðimeðferðir en meðferð með ljósi hefur þó reynst einna best, m.a. vegna þess hve einföld hún er í framkvæmd, krefst almennt lítillar fyrirhafnar og er því á heildina litið hagkvæm. Ef endurstilla á lífsklukkuna og ná fram góðum dægursveiflum með ljósameðferð þá er ýmist hægt að nota dægursveiflu-örvandi ljósalampa eða ljósagleraugu en einnig er hægt að setja upp dægursveiflu-örvandi ljós á vinnustöðum eða í skólum. Fyrir stærstan hluta almennings er þó besta ráðið að passa upp á að njóta dagsbirtu fyrri hluta hvers dags og enn betra er að hreyfa sig í leiðinni. Þá ættum við að vera í góðum takti og sveiflu. Þessi grein er hluti af greinaröð vísindamanna við Háskólann í Reykjavík í tilefni af Alþjóðlegri heilaviku 2025. Höfundar vinna við kennslu og rannsóknir í sálfræði við Háskólann í Reykjavík. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Vísindi Tengdar fréttir Að missa sjón þó augun virki Stundum missum við sjón þó ekkert sé að augunum. Heilatengd sjónskerðing er regnhlífarheiti yfir alla þá sjónrænu kvilla sem koma til vegna skaða á sjónúrvinnslustöðvum heilans. Þegar ekkert bjátar á greina augun ljós og senda boð aftur til heila sem vinnur úr uppýsingunum. 10. mars 2025 09:32 Er hægt að koma í veg fyrir heilabilun? „Öll viljum við lifa lengi, en ekkert okkar vill verða gamalt.“ - Benjamin Franklin 11. mars 2025 09:01 Heili ungmenna á samfélagsmiðlum – hefur endurvírun átt sér stað í heila heillar kynslóðar? Í fyrra kom út bókin The Anxious Generation eftir Jonathan Haidt sem hefur náð gífurlegum vinsældum á heimsvísu, þ. á m. á Íslandi. Í bókinni vísar Haidt í vísindaleg gögn sem benda tvímælalaust til þess að vanlíðan og geðræn einkenni hafi aukist hjá ungmennum á síðastliðnum 15 árum. 12. mars 2025 09:00 Mest lesið Ágætu fyrrum samstarfsaðilar á Þjóðminjasafni Íslands Uggi Jónsson Skoðun Halldór 05.07.2025 Jón Ísak Ragnarsson Halldór Stærðfræðikennari sem kann ekki að reikna? (Og getur ekki lært það!) Brynjólfur Þorvarðsson Skoðun Íslendingar greiða sama hlutfall útgjalda í mat og Norðurlöndin Margrét Gísladóttir Skoðun Ferðamannaþorpin - Náttúruvá Þóra B. Hafsteinsdóttir Skoðun Laxaharmleikur Jóhannes Sturlaugsson Skoðun Vonarsvæði fyrir framtíðina – ábyrgð stjórnvalda kallar á verndun Huld Hafliðadóttir,Heimir Harðarson Skoðun Það sem ekki má segja um það sem enginn vill sjá Viðar Hreinsson Skoðun Menntastefna 2030 Guðmundur Ingi Kristinsson Skoðun Krónan, Nettó, Hagkaup, Bónus - það er kominn tími á formlega sniðgöngu Helen Ólafsdóttir Skoðun Skoðun Skoðun Ágætu fyrrum samstarfsaðilar á Þjóðminjasafni Íslands Uggi Jónsson skrifar Skoðun Ferðamannaþorpin - Náttúruvá Þóra B. Hafsteinsdóttir skrifar Skoðun Vonarsvæði fyrir framtíðina – ábyrgð stjórnvalda kallar á verndun Huld Hafliðadóttir,Heimir Harðarson skrifar Skoðun Laxaharmleikur Jóhannes Sturlaugsson skrifar Skoðun Lýðræðið í skötulíki! Lilja Rafney Magnúsdóttir skrifar Skoðun Stærðfræðikennari sem kann ekki að reikna? (Og getur ekki lært það!) Brynjólfur Þorvarðsson skrifar Skoðun Íslendingar greiða sama hlutfall útgjalda í mat og Norðurlöndin Margrét Gísladóttir skrifar Skoðun Til varnar jafnlaunavottun Magnea Marinósdóttir skrifar Skoðun Heimaþjónusta og velferðartækni: Lykillinn að sjálfbæru heilbrigðiskerfi Auður Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Barnaræninginn Pútín Gunnar Hólmsteinn Ársælsson skrifar Skoðun Um þjóð og ríki Gauti Kristmannsson skrifar Skoðun Málfrelsi og mörk þess á vettvangi lýðræðisins Helga Vala Helgadóttir skrifar Skoðun Sjókvíaeldi á Íslandi fjarstýrt með gervigreind frá Noregi Ingólfur Ásgeirsson skrifar Skoðun „Finnst ykkur skrýtið að ég mæti á Austurvöll – Pabba mínum var fórnað á altari niðurskurðar“ Davíð Bergmann skrifar Skoðun Hvers vegna skipta hagsmunir verslanakeðja meira máli en öryggi barna í Ásahverfi Reykjanesbæ? Ólafur Ívar Jónsson skrifar Skoðun Kjarnorkuákvæðið: Neyðarhemill en ekki léttvægt leikfang popúlista Kristinn Karl Brynjarsson skrifar Skoðun Stjórnarandstaðan er vannýtt auðlind Jón Daníelsson skrifar Skoðun Ef Veðurstofan spáði vitlausu veðri í 40 ár, væri það bara í lagi? Björn Ólafsson skrifar Skoðun Hægri sósíalismi Jón Ingi Hákonarson skrifar Skoðun 5 ára vegferð að skóla framtíðarinnar – eða ekki! Björgmundur Örn Guðmundsson skrifar Skoðun Ójafnvægi í jöfnunarkerfinu Anna Sigríður Guðnadóttir,Halla Karen Kristjánsdóttir,Lovísa Jónsdóttir skrifar Skoðun Það sem ekki má segja um það sem enginn vill sjá Viðar Hreinsson skrifar Skoðun Krónan, Nettó, Hagkaup, Bónus - það er kominn tími á formlega sniðgöngu Helen Ólafsdóttir skrifar Skoðun Löggæslumál og aðstöðuleysi í Búðardal – ákall um viðbragð og aðgerðir Björn Bjarki Þorsteinsson skrifar Skoðun Listin að verða fullkomlega ósammála sjálfri sér á mettíma Þórður Snær Júlíusson skrifar Skoðun Þingmenn auðvaldsins Karl Héðinn Kristjánsson skrifar Skoðun Arðgreiðslur í sjávarútvegi: Staðreyndir gegn fullyrðingum Elliði Vignisson skrifar Skoðun Verðugur bandamaður? Steinar Harðarson skrifar Skoðun Við þurfum nýja sýn á stjórnmál okkar - Mamdani-sýn Hlynur Már Vilhjálmsson skrifar Skoðun Sósíalistaflokkurinn heimilislaus - hvað næst? Trausti Breiðfjörð Magnússon skrifar Sjá meira
Allar lífverur hafa svo kallaða innri lífsklukku sem tengist snúningi jarðar og er í takti við sólarhringinn, 24 klukkustunda hring birtu og myrkurs. Hjá fólki er þessi klukka ýmist nefnd lífsklukka eða líkamsklukka. Reyndar er ekki bara ein lífsklukka í líkama okkar heldur fyrirfinnast lífsklukkur í nánast öllum frumum líkamans. Þó er ein aðalklukka eða stjórnklukka í hverjum líkama sem er staðsett í heilanum og stjórnar öllum hinum klukkum líkamans. Hvers konar fyrirbæri er lífsklukkan? Það má líkja lífsklukkunni við líffæri sem er samsett úr mörgum prótínum og erfðavísum. Þegar sérhæfðar frumur í augum okkar nema ljós úr umhverfinu og senda skilaboð til stjórnklukkunnar í heilanum þá bregst hún við kallinu og sendir skilaboð til allra hinna lífsklukkna líkamans. Skilaboðin fara eftir magni birtu og myrkurs í umhverfi okkar og sveiflast því í takt við sólarhringinn. Stjórnklukkan er þannig með innbyggða daglega sveiflu sem nefnist dægursveifla. Dagsbirta veldur því að lífsklukkan sendir skilaboð um að draga úr framleiðslu á hormóninu melatóníni (oft kallað svefnhormón) en einnig sendir lífsklukkan boð um að auka kortisólframleiðslu líkamans og býr okkur þannig undir að takast á við verkefni dagsins. Og með dvínandi dagsbirtu þá sendir lífsklukkan skilaboð um að auka framleiðslu melatóníns sem er þá mest á kvöldin og gerir okkur syfjuð. Hvaða hlutverki gegnir lífsklukkan? Það má hugsa sér að stjórnklukkan í heilanum sé hljómsveitarstjórinn sem sveiflar tónsprotanum og stjórnar þannig hljómsveitinni sem má líkja við allar hinar lífsklukkur líkamans. Lífsklukkan stjórnar þannig dægursveiflunum og hefur áhrif á hin ýmsu ferli, meðal annars líkamshita, blóðþrýsting og hvenær við sofum og hvenær við vökum. En lífsklukkan hefur líka áhrif á hugræna virkni okkar. Og góð hugræn virkni, t.d. hversu fljótur heilinn okkar er að vinna úr og bregðast við upplýsingum og áreiti í umhverfi okkar, er mjög mikilvæg í daglegu lífi, í leik, námi og starfi. Hvað hefur áhrif á lífsklukkuna og dægursveiflurnar? Eins og áður hefur komið fram þá er það fyrst og fremst ljós í umhverfi okkar sem hefur áhrif á lífsklukkuna og dægursveiflur. Dagsbirtan og einkum morgunbirtan (sem felur í sér hlutfallslega mest af bláu ljósi) stillir lífsklukkuna okkar og heldur henni í takti við sólarhringinn. En það er ekki bara náttúrulegt ljós sem hefur áhrif á lífsklukkuna, heldur hefur ljós í umhverfinu og þá sérstaklega blátt ljós frá t.d. tölvuskjám og símum áhrif. Því getur skjánotkun að kvöldi dregið úr framleiðslu svefnhormónsins – og þar með þreytu - og haft neikvæð áhrif á svefn. En ýmis samfélagsleg viðmið og kröfur geta líka haft áhrif eins og t.d. upphaf og lengd vinnu- og skóladags, vaktavinna, skemmtanir, hávaði og ljós í okkar nánasta umhverfi. Einnig getur það að ferðast milli tímabelta raskað lífsklukkunni svo og streita, sjúkdómar og meðferðir við þeim. Röskun á dægursveiflum lífsklukkunnar getur því miður haft ýmsar og misalvarlegar afleiðingarnar í för með sér svo sem þreytu, depurð, hugræna skerðingu og sjúkdóma. Hvað getum við gert til að viðhalda takti lífsklukkunnar og góðri dægursveiflu? Sem betur fer er hægt að endurstilla raskaða lífsklukku og þar eru nokkrar leiðir færar. Rannsóknir, greinarhöfunda og annarra, hafa sýnt að regluleg hreyfing hjálpar, einnig sérhæfðar sálfræðimeðferðir en meðferð með ljósi hefur þó reynst einna best, m.a. vegna þess hve einföld hún er í framkvæmd, krefst almennt lítillar fyrirhafnar og er því á heildina litið hagkvæm. Ef endurstilla á lífsklukkuna og ná fram góðum dægursveiflum með ljósameðferð þá er ýmist hægt að nota dægursveiflu-örvandi ljósalampa eða ljósagleraugu en einnig er hægt að setja upp dægursveiflu-örvandi ljós á vinnustöðum eða í skólum. Fyrir stærstan hluta almennings er þó besta ráðið að passa upp á að njóta dagsbirtu fyrri hluta hvers dags og enn betra er að hreyfa sig í leiðinni. Þá ættum við að vera í góðum takti og sveiflu. Þessi grein er hluti af greinaröð vísindamanna við Háskólann í Reykjavík í tilefni af Alþjóðlegri heilaviku 2025. Höfundar vinna við kennslu og rannsóknir í sálfræði við Háskólann í Reykjavík.
Að missa sjón þó augun virki Stundum missum við sjón þó ekkert sé að augunum. Heilatengd sjónskerðing er regnhlífarheiti yfir alla þá sjónrænu kvilla sem koma til vegna skaða á sjónúrvinnslustöðvum heilans. Þegar ekkert bjátar á greina augun ljós og senda boð aftur til heila sem vinnur úr uppýsingunum. 10. mars 2025 09:32
Er hægt að koma í veg fyrir heilabilun? „Öll viljum við lifa lengi, en ekkert okkar vill verða gamalt.“ - Benjamin Franklin 11. mars 2025 09:01
Heili ungmenna á samfélagsmiðlum – hefur endurvírun átt sér stað í heila heillar kynslóðar? Í fyrra kom út bókin The Anxious Generation eftir Jonathan Haidt sem hefur náð gífurlegum vinsældum á heimsvísu, þ. á m. á Íslandi. Í bókinni vísar Haidt í vísindaleg gögn sem benda tvímælalaust til þess að vanlíðan og geðræn einkenni hafi aukist hjá ungmennum á síðastliðnum 15 árum. 12. mars 2025 09:00
Vonarsvæði fyrir framtíðina – ábyrgð stjórnvalda kallar á verndun Huld Hafliðadóttir,Heimir Harðarson Skoðun
Skoðun Vonarsvæði fyrir framtíðina – ábyrgð stjórnvalda kallar á verndun Huld Hafliðadóttir,Heimir Harðarson skrifar
Skoðun Stærðfræðikennari sem kann ekki að reikna? (Og getur ekki lært það!) Brynjólfur Þorvarðsson skrifar
Skoðun Íslendingar greiða sama hlutfall útgjalda í mat og Norðurlöndin Margrét Gísladóttir skrifar
Skoðun Heimaþjónusta og velferðartækni: Lykillinn að sjálfbæru heilbrigðiskerfi Auður Guðmundsdóttir skrifar
Skoðun „Finnst ykkur skrýtið að ég mæti á Austurvöll – Pabba mínum var fórnað á altari niðurskurðar“ Davíð Bergmann skrifar
Skoðun Hvers vegna skipta hagsmunir verslanakeðja meira máli en öryggi barna í Ásahverfi Reykjanesbæ? Ólafur Ívar Jónsson skrifar
Skoðun Kjarnorkuákvæðið: Neyðarhemill en ekki léttvægt leikfang popúlista Kristinn Karl Brynjarsson skrifar
Skoðun Ójafnvægi í jöfnunarkerfinu Anna Sigríður Guðnadóttir,Halla Karen Kristjánsdóttir,Lovísa Jónsdóttir skrifar
Skoðun Krónan, Nettó, Hagkaup, Bónus - það er kominn tími á formlega sniðgöngu Helen Ólafsdóttir skrifar
Skoðun Löggæslumál og aðstöðuleysi í Búðardal – ákall um viðbragð og aðgerðir Björn Bjarki Þorsteinsson skrifar
Vonarsvæði fyrir framtíðina – ábyrgð stjórnvalda kallar á verndun Huld Hafliðadóttir,Heimir Harðarson Skoðun