Hvað liggur í þessum ólgusjó? Ástþór Ólafsson skrifar 18. júní 2025 12:32 Af hverju er samfélagið á heljarþröm? Er það vegna einhvers sem blasir við á yfirborðinu – eða leynist eitthvað dýpra? Við höfum flest orðið vör við mikla reiði, hatur og innri togstreitu sem brýst fram á ýmsan hátt. Margt má nefna sem hugsanlega áhrifaþætti, til dæmis stríðsátök í heiminum, pólitískar átakalínur, hvernig landinu hefur verið stjórnað áratugum saman, bankahrunið sem hefur ekki verið nægilega unnið úr, áhrif COVID og ekki síst hvernig stjórnvöld hafa haldið á landamæramálum. Allt þetta getur ýtt undir upplausn og skapað óvissu, sem leiðir til orðræðu á suðupunkti. Þetta eru þættir sem liggja á yfirborðinu og birtast endurtekið í fjölmiðlum og á samfélagsmiðlum. En það sem ekki sést – það sem er falið – getur verið rótin að djúpum tilfinningalegum vanda sem snertir líf einstaklinga. Mig langar að skoða þetta frá sjónarhorni föðurlegs uppeldis og ástar. Kannski liggur þar útskýringin á þeirri reiði, hatri og togstreitu sem við sjáum brjótast út í samfélaginu. Fjarlægður faðir Engar opinberar upplýsingar eru til um hversu margir drengir á Íslandi alast upp föðurlausir. Þetta er erfitt að skrá, því margar ástæður geta legið að baki: skilnaður, dauðsfall, útskúfun föður úr fjölskyldunni eða eigið val hans um að hverfa úr lífi barnsins. Eitt er þó vitað: Drengir sem alast upp án föður leita oft eftir föðurímynd – af eðlilegum ástæðum. Erlendar rannsóknir hafa ítrekað bent á þetta. Félagsfræðingurinn Erich Fromm rannsakaði samfélag í Mexíkó með það að markmiði að greina persónuleika í menningarlegu samhengi. Hann bjó í samfélagi þar sem atvinnulíf þreifst og fólk gat lifað sómasamlegu lífi. En þegar atvinnuleysi fór að aukast, hurfu feður smám saman af sjónarsviðinu – þeir urðu fjarverandi, byrjuðu að nota vímuefni og beittu ofbeldi og þeirra fjölskylda var engin undantekning (Fromm, 2018). Leitin að föðurnum Margir drengir halda áfram að leita að föður sínum allt sitt líf, meðan aðrir finna einhvers konar lausn. Rannsóknir sýna að föðurlausir drengir eru líklegri til að leita í vímuefni, ofbeldi og afbrot. Þetta er í samræmi við niðurstöður Fromm – að skortur á föðurlegu uppeldi og ást leiði til djúprar togstreitu. Í þessu samfélagi sem Fromm rannsakaði fóru drengir að hópa sig saman í leit að einhverri mynd af föður. Sumir voru orðnir fullorðnir en leituðu enn. Þessi leit sameinaði þá enda undirliggjandi þörfin var félagsleg staðreynd: að tengjast föðurímynd sem vantaði. Drengir og karlmenn leita oft til eldri karla, sem virka sem staðgenglar föður. Þeir vilja fá viðurkenningu frá þeim – því þeir misstu föður sinn eða höfðu aldrei einn slíkan í lífi sínu. Föðurleysið í menningu og listum Þessi leit hefur verið lýst í bókmenntum, sálfræði og tónlist. Franz Kafka skrifaði „Bréf til föðurins“(2008), Sigmund Freud þróaði kenningar sínar meðal annars út frá sambands föður og sonar (Ödipusarduldin), Erik Erikson fjallaði um þróun sjálfsmyndar, og Carl Jung lagði áherslu á að samræma meðvitund og dulvitund. En það sem kemur ekki beint fram í þessum kenningum fyrir undan bók Kafka er að allir voru þeir að leita af föðurímynd sem þeim skorti í lífinu. Rapparar á borð við Tupac, Eminem, 50 Cent og Kanye West hafa ítrekað fjallað um föðurleysið í textum sínum. Tupac – Papa’z Song "Had to play catch by myself, what a sorry sight, A pitiful plight, so I pray, poor starry night Please send me a pops before puberty, the things I wouldn't do to see a piece of family unity" 50 Cent – Hate it or Love it "Confusion occurs coming up in the cold world / Daddy ain’t around, probably out committing felony." Eminem – Say Goodbye to Hollywood "I hate him so bad, worst fear I had was growin’ up to be like his fuckin’ ass." Í þessum línum má greina djúpa reiði og sársauka, og þessi lýsing samræmist rannsókn Fromm og því umhverfi. Virðing fyrir konum Það sem oft kemur á óvart er að föðurlausir drengir virðast bera minni virðingu fyrir konum – þrátt fyrir að móðir þeirra sé oft sú sem heldur öllu uppi. Hún verndar þá, styður þá og elur þá upp – jafnvel undir miklu álagi. Í heimildarmyndinni In a Perfect World (2015), þar sem Daphne McWilliams ræðir við karlmenn sem ólust upp án föður, kemur þetta skýrt fram. Mæðurnar voru tilbúnar að gera hvað sem er fyrir syni sína. Það mótar viðhorf drengja sem læra að tengsl við konur byggi á skilyrðislausri umhyggju og alveg sama hvað þeir geri. Þegar slíkur drengur beitir konu ofbeldi, gæti hann haldið að hún fyrirgefi – rétt eins og móðir hans gerði alltaf. Það er mikilvægt að kenna ekki móðurinni um – heldur að hjálpa drengnum að skilja veruleikann og vinna í eigin sjálfsmynd og siðferðiskennd. Útslátturinn Hvað veldur því að margir strákar og karlmenn eru reiðir, hatursfullir og í togstreitu við sjálfa sig og umheiminn? Ein rótin gæti legið í skorti á föðurlegu uppeldi og ást. Móðirin heldur verndarvæng yfir þeim, en þeir finna sig sífellt leitandi og oft á röngum stöðum. Þetta getur leitt til óstöðugleika og uppsöfnunar tilfinninga sem brjótast út. Við skulum horfa á bankahrunið. Hvað gerðist þá? Margir feður misstu vinnuna, hjónabönd rofnuðu, sumir tóku sitt eigið líf. Það varð til þess að margir drengir urðu föðurlausir. Þeir búa nú við sársauka, reiði og togstreitu sem þeir þurfa að vinna úr. Þetta er mjög falið í samfélaginu þar sem auðvelt er að bera harm sinn í hljóði en láta fólk og samfélagið finna fyrir því hvernig málin þróuðust. Hvað er til ráða? Rannsóknir Emmy Werner og Ruth Smith (2001) sýna að sumir þættir geta haft jákvæð áhrif á drengi sem alast upp án föður. Þeir geta fundið föðurímynd í föður vina, frænda, bróður, kennara, þjálfara eða öðrum karlmanni í samfélaginu. En mikilvægasta leiðin til bata virðist vera sú að verða faðir sjálfur. Þegar drengir sem ólust upp án föður verða feður, geta þeir loks gefið það sem þeir fengu aldrei sjálfir – ást, nærveru og stuðning. Þeir loka þannig kafla sem mótaði þá, með því að verða sá faðir sem þeir söknuðu sjálfir. Þeir sem vinna í sjálfum sér og endurvinna fortíðina finna oft frið – og reiðin og hatrið hverfa. Þeir hafa þá umbreytt sársauka sínum í kærleika gagnvart næstu kynslóð. Það er mikilvægt að vita að það hefur enginn leyst úr þessari innri togstreitu sem ber með sér hatur og reiði með því að varpa öllu yfir á aðra. Það getur verið tímabundin leið en svo fer hún að hætta að virka. Höfundur er grunnskólakennari og seigluráðgjafi. Heimildir: Fromm, E. (2018). Social Character in a Mexican Village. Routledge. McWilliams, D. (2015). In a Perfect World [heimildarmynd]. Werner, E. E., & Smith, R. (2001). Journeys from Childhood to Midlife: Risk, Resilience and Recovery. Cornell University Press. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Ástþór Ólafsson Mest lesið 7 milljarða húsnæðisstuðningur afnuminn… en hvað kemur í staðinn? Vilhjálmur Hilmarsson Skoðun Eru starfsmenn þingflokks Samfylkingarinnar viljandi að afvegaleiða umræðu um samsköttun? Gunnar Ármannsson Skoðun Alþjóðlegur dagur þroskaþjálfa – vettvangur á tímamótum Laufey Elísabet Gissurardóttir Skoðun Sólheimar í Grímsnesi – að gefnu tilefni Páll Sævar Garðarsson,Sigurður Örn Guðbjörnsson Skoðun Hversu oft á að fresta framtíðinni? Erna Magnúsdóttir,Stefán Þórarinn Sigurðsson Skoðun Slæm innivist skerðir afköst og hækkar kostnað Ingibjörg Magnúsdóttir Skoðun Mikilvægi lágþröskulda þjónustu fyrir geðheilbrigði ungs fólks Eva Rós Ólafsdóttir Skoðun Mest lesnu orð á Íslandi Friðrik Björnsson Skoðun Hugsum stórt í skipulags- og samgöngumálum Hilmar Ingimundarson Skoðun Hafnarfjörður er bær sem styður við lífsgæði eldra fólks Valdimar Víðisson Skoðun Skoðun Skoðun Hugsum stórt í skipulags- og samgöngumálum Hilmar Ingimundarson skrifar Skoðun Eitt eilífðar smáblóm Þorgerður Katrín Gunnarsdóttir skrifar Skoðun Betri mönnun er lykillinn Skúli Helgason,Sabine Leskopf skrifar Skoðun Borgarhönnunarstefna, sú fyrsta sinnar tegundar í Reykjavík Dóra Björt Guðjónsdóttir skrifar Skoðun Hversu oft á að fresta framtíðinni? Erna Magnúsdóttir,Stefán Þórarinn Sigurðsson skrifar Skoðun Getur Ísland staðið fremst í heilsutækni? Arna Harðardóttir skrifar Skoðun Slæm innivist skerðir afköst og hækkar kostnað Ingibjörg Magnúsdóttir skrifar Skoðun Sólheimar í Grímsnesi – að gefnu tilefni Páll Sævar Garðarsson,Sigurður Örn Guðbjörnsson skrifar Skoðun Framtíð Íslands: Frá áli til gervigreindar – Tækifæri fimmtu iðnbyltingarinnar Sigvaldi Einarsson skrifar Skoðun Eiga foreldrar í háskólanámi raunverulega jafnan aðgang að námi? Hrund Steinsdóttir skrifar Skoðun Fjármál framhaldsskóla Róbert Ferdinandsson skrifar Skoðun Mikilvægi lágþröskulda þjónustu fyrir geðheilbrigði ungs fólks Eva Rós Ólafsdóttir skrifar Skoðun Varhugaverð sjónarmið eða raunsæ leið? Eggert Sigurbergsson skrifar Skoðun Dýrin skilin eftir í náttúruvá Linda Karen Gunnarsdóttir skrifar Skoðun Skapandi leiðir í skóla- og frístundastarfi Kolbrún Þ. Pálsdóttir skrifar Skoðun Eru starfsmenn þingflokks Samfylkingarinnar viljandi að afvegaleiða umræðu um samsköttun? Gunnar Ármannsson skrifar Skoðun Reykjavík er meðal dreifðustu höfuðborga Evrópu Guðni Freyr Öfjörð skrifar Skoðun Verum öll tengd Sólrún Kristjánsdóttir skrifar Skoðun Hafnarfjörður er bær sem styður við lífsgæði eldra fólks Valdimar Víðisson skrifar Skoðun Samræðulist í heimi gervigreindar Þórdís Hólm Filipsdóttir skrifar Skoðun Samræmt gæðanám eða einsleit kerfi? Bogi Ragnarsson skrifar Skoðun Ónýtir vegir – eina ferðina enn Sigþór Sigurðsson skrifar Skoðun 7 milljarða húsnæðisstuðningur afnuminn… en hvað kemur í staðinn? Vilhjálmur Hilmarsson skrifar Skoðun Alþjóðlegur dagur þroskaþjálfa – vettvangur á tímamótum Laufey Elísabet Gissurardóttir skrifar Skoðun Mest lesnu orð á Íslandi Friðrik Björnsson skrifar Skoðun Tími til kominn að styðja öll framúrskarandi ungmenni Karólína Helga Símonardóttir skrifar Skoðun Hvað með dansinn? Lilja Björk Haraldsdóttir skrifar Skoðun Mótórhjólasamtök á Íslandi – hvers vegna öll þessi læti? Helgi Gunnlaugsson skrifar Skoðun Viðhorf sem mótar veruleikann – inngilding á orði og á borði Sóldís Birta Reynisdóttir skrifar Skoðun „Mér sýnist Inga Sæland fá talsvert út úr þessu“ Sigurjón Arnórsson skrifar Sjá meira
Af hverju er samfélagið á heljarþröm? Er það vegna einhvers sem blasir við á yfirborðinu – eða leynist eitthvað dýpra? Við höfum flest orðið vör við mikla reiði, hatur og innri togstreitu sem brýst fram á ýmsan hátt. Margt má nefna sem hugsanlega áhrifaþætti, til dæmis stríðsátök í heiminum, pólitískar átakalínur, hvernig landinu hefur verið stjórnað áratugum saman, bankahrunið sem hefur ekki verið nægilega unnið úr, áhrif COVID og ekki síst hvernig stjórnvöld hafa haldið á landamæramálum. Allt þetta getur ýtt undir upplausn og skapað óvissu, sem leiðir til orðræðu á suðupunkti. Þetta eru þættir sem liggja á yfirborðinu og birtast endurtekið í fjölmiðlum og á samfélagsmiðlum. En það sem ekki sést – það sem er falið – getur verið rótin að djúpum tilfinningalegum vanda sem snertir líf einstaklinga. Mig langar að skoða þetta frá sjónarhorni föðurlegs uppeldis og ástar. Kannski liggur þar útskýringin á þeirri reiði, hatri og togstreitu sem við sjáum brjótast út í samfélaginu. Fjarlægður faðir Engar opinberar upplýsingar eru til um hversu margir drengir á Íslandi alast upp föðurlausir. Þetta er erfitt að skrá, því margar ástæður geta legið að baki: skilnaður, dauðsfall, útskúfun föður úr fjölskyldunni eða eigið val hans um að hverfa úr lífi barnsins. Eitt er þó vitað: Drengir sem alast upp án föður leita oft eftir föðurímynd – af eðlilegum ástæðum. Erlendar rannsóknir hafa ítrekað bent á þetta. Félagsfræðingurinn Erich Fromm rannsakaði samfélag í Mexíkó með það að markmiði að greina persónuleika í menningarlegu samhengi. Hann bjó í samfélagi þar sem atvinnulíf þreifst og fólk gat lifað sómasamlegu lífi. En þegar atvinnuleysi fór að aukast, hurfu feður smám saman af sjónarsviðinu – þeir urðu fjarverandi, byrjuðu að nota vímuefni og beittu ofbeldi og þeirra fjölskylda var engin undantekning (Fromm, 2018). Leitin að föðurnum Margir drengir halda áfram að leita að föður sínum allt sitt líf, meðan aðrir finna einhvers konar lausn. Rannsóknir sýna að föðurlausir drengir eru líklegri til að leita í vímuefni, ofbeldi og afbrot. Þetta er í samræmi við niðurstöður Fromm – að skortur á föðurlegu uppeldi og ást leiði til djúprar togstreitu. Í þessu samfélagi sem Fromm rannsakaði fóru drengir að hópa sig saman í leit að einhverri mynd af föður. Sumir voru orðnir fullorðnir en leituðu enn. Þessi leit sameinaði þá enda undirliggjandi þörfin var félagsleg staðreynd: að tengjast föðurímynd sem vantaði. Drengir og karlmenn leita oft til eldri karla, sem virka sem staðgenglar föður. Þeir vilja fá viðurkenningu frá þeim – því þeir misstu föður sinn eða höfðu aldrei einn slíkan í lífi sínu. Föðurleysið í menningu og listum Þessi leit hefur verið lýst í bókmenntum, sálfræði og tónlist. Franz Kafka skrifaði „Bréf til föðurins“(2008), Sigmund Freud þróaði kenningar sínar meðal annars út frá sambands föður og sonar (Ödipusarduldin), Erik Erikson fjallaði um þróun sjálfsmyndar, og Carl Jung lagði áherslu á að samræma meðvitund og dulvitund. En það sem kemur ekki beint fram í þessum kenningum fyrir undan bók Kafka er að allir voru þeir að leita af föðurímynd sem þeim skorti í lífinu. Rapparar á borð við Tupac, Eminem, 50 Cent og Kanye West hafa ítrekað fjallað um föðurleysið í textum sínum. Tupac – Papa’z Song "Had to play catch by myself, what a sorry sight, A pitiful plight, so I pray, poor starry night Please send me a pops before puberty, the things I wouldn't do to see a piece of family unity" 50 Cent – Hate it or Love it "Confusion occurs coming up in the cold world / Daddy ain’t around, probably out committing felony." Eminem – Say Goodbye to Hollywood "I hate him so bad, worst fear I had was growin’ up to be like his fuckin’ ass." Í þessum línum má greina djúpa reiði og sársauka, og þessi lýsing samræmist rannsókn Fromm og því umhverfi. Virðing fyrir konum Það sem oft kemur á óvart er að föðurlausir drengir virðast bera minni virðingu fyrir konum – þrátt fyrir að móðir þeirra sé oft sú sem heldur öllu uppi. Hún verndar þá, styður þá og elur þá upp – jafnvel undir miklu álagi. Í heimildarmyndinni In a Perfect World (2015), þar sem Daphne McWilliams ræðir við karlmenn sem ólust upp án föður, kemur þetta skýrt fram. Mæðurnar voru tilbúnar að gera hvað sem er fyrir syni sína. Það mótar viðhorf drengja sem læra að tengsl við konur byggi á skilyrðislausri umhyggju og alveg sama hvað þeir geri. Þegar slíkur drengur beitir konu ofbeldi, gæti hann haldið að hún fyrirgefi – rétt eins og móðir hans gerði alltaf. Það er mikilvægt að kenna ekki móðurinni um – heldur að hjálpa drengnum að skilja veruleikann og vinna í eigin sjálfsmynd og siðferðiskennd. Útslátturinn Hvað veldur því að margir strákar og karlmenn eru reiðir, hatursfullir og í togstreitu við sjálfa sig og umheiminn? Ein rótin gæti legið í skorti á föðurlegu uppeldi og ást. Móðirin heldur verndarvæng yfir þeim, en þeir finna sig sífellt leitandi og oft á röngum stöðum. Þetta getur leitt til óstöðugleika og uppsöfnunar tilfinninga sem brjótast út. Við skulum horfa á bankahrunið. Hvað gerðist þá? Margir feður misstu vinnuna, hjónabönd rofnuðu, sumir tóku sitt eigið líf. Það varð til þess að margir drengir urðu föðurlausir. Þeir búa nú við sársauka, reiði og togstreitu sem þeir þurfa að vinna úr. Þetta er mjög falið í samfélaginu þar sem auðvelt er að bera harm sinn í hljóði en láta fólk og samfélagið finna fyrir því hvernig málin þróuðust. Hvað er til ráða? Rannsóknir Emmy Werner og Ruth Smith (2001) sýna að sumir þættir geta haft jákvæð áhrif á drengi sem alast upp án föður. Þeir geta fundið föðurímynd í föður vina, frænda, bróður, kennara, þjálfara eða öðrum karlmanni í samfélaginu. En mikilvægasta leiðin til bata virðist vera sú að verða faðir sjálfur. Þegar drengir sem ólust upp án föður verða feður, geta þeir loks gefið það sem þeir fengu aldrei sjálfir – ást, nærveru og stuðning. Þeir loka þannig kafla sem mótaði þá, með því að verða sá faðir sem þeir söknuðu sjálfir. Þeir sem vinna í sjálfum sér og endurvinna fortíðina finna oft frið – og reiðin og hatrið hverfa. Þeir hafa þá umbreytt sársauka sínum í kærleika gagnvart næstu kynslóð. Það er mikilvægt að vita að það hefur enginn leyst úr þessari innri togstreitu sem ber með sér hatur og reiði með því að varpa öllu yfir á aðra. Það getur verið tímabundin leið en svo fer hún að hætta að virka. Höfundur er grunnskólakennari og seigluráðgjafi. Heimildir: Fromm, E. (2018). Social Character in a Mexican Village. Routledge. McWilliams, D. (2015). In a Perfect World [heimildarmynd]. Werner, E. E., & Smith, R. (2001). Journeys from Childhood to Midlife: Risk, Resilience and Recovery. Cornell University Press.
Eru starfsmenn þingflokks Samfylkingarinnar viljandi að afvegaleiða umræðu um samsköttun? Gunnar Ármannsson Skoðun
Skoðun Borgarhönnunarstefna, sú fyrsta sinnar tegundar í Reykjavík Dóra Björt Guðjónsdóttir skrifar
Skoðun Sólheimar í Grímsnesi – að gefnu tilefni Páll Sævar Garðarsson,Sigurður Örn Guðbjörnsson skrifar
Skoðun Framtíð Íslands: Frá áli til gervigreindar – Tækifæri fimmtu iðnbyltingarinnar Sigvaldi Einarsson skrifar
Skoðun Eiga foreldrar í háskólanámi raunverulega jafnan aðgang að námi? Hrund Steinsdóttir skrifar
Skoðun Eru starfsmenn þingflokks Samfylkingarinnar viljandi að afvegaleiða umræðu um samsköttun? Gunnar Ármannsson skrifar
Skoðun 7 milljarða húsnæðisstuðningur afnuminn… en hvað kemur í staðinn? Vilhjálmur Hilmarsson skrifar
Skoðun Alþjóðlegur dagur þroskaþjálfa – vettvangur á tímamótum Laufey Elísabet Gissurardóttir skrifar
Skoðun Viðhorf sem mótar veruleikann – inngilding á orði og á borði Sóldís Birta Reynisdóttir skrifar
Eru starfsmenn þingflokks Samfylkingarinnar viljandi að afvegaleiða umræðu um samsköttun? Gunnar Ármannsson Skoðun