Réttmætar áhyggjur eða ósanngjarnar alhæfingar? Friðþjófur Helgi Karlsson skrifar 12. ágúst 2025 10:30 Í fjölmiðlum á síðustu dögum hefur Arnar Ævarsson, fyrrverandi verkefnastjóri ytra mats hjá Reykjavíkurborg vakið athygli fyrir afar hörð ummæli um ástand mats á skólastarfi á Íslandi. Hann fullyrðir að innra og ytra mat sé „algjört fúsk“, að skólakerfið einkennist af „metnaðarleysi og meðvirkni“ og að það ríki „engin fagleg viðmiðun“ í eftirliti með gæðum skólastarfs. Þó vissulega séu veikleikar til staðar í framkvæmd innra og ytra mats, eins og rakið hefur verið í fjölda skýrslna og greininga, eru yfirlýsingar hans illa ígrundaðar og skortir allan faglegan og gagnrýnin rökstuðning. Órökstudd ásökun um meðvirkni skólastjórnenda Arnar heldur því fram að skólastjórnendur séu „meðvirkir“ og geri ekkert til að bæta skólana. Meðvirkni er tilfinningalegt samspil sem lýsir ósjálfstæði og afneitun. Að varpa því yfir á fagstétt án skilgreiningar eða rökstuðnings er ekki sanngjarnt né faglegt. Þessi ásökun er ekkert annað en alhæfing sem hvorki byggist á gögnum né styðst við fræðilegar greiningar. Hann nefnir ekki dæmi um mælanlega hegðun sem sýni meðvirkni, né dregur hann fram gögn sem sýna að skólastjórar hafni umbótum eða faglegri innleiðingu mats. Þvert á móti sýna rannsóknir eins og meistararitgerð undirritaðs (2019) að skólastjórar vilja svo sannarlega taka þátt í umbótum enda þeirra faglega skylda en skortur á stuðningi, tíma og fjármagni hamli því oft. Tilvísanir í ytra mat byggðar á reynslu úr einu sveitarfélagi Arnar gagnrýnir sérstaklega Reykjavíkurborg og gefur í skyn að sú reynsla endurspegli stöðu alls landsins. Það er fræðilega varhugavert svo ekki sé kveðið fastar að orði að yfirfæra niðurstöður eða upplifun úr einu umhverfi á landið í heild. Nálgun hans brýtur gegn grundvallarreglum eigindlegra rannsókna, þar sem samhengi og aðstæður ráða túlkun. Reykjavíkurborg hefur í mörgum tilfellum dregið vagninn í að framkvæma ytra mat á sínum skólum og þannig verið leiðandi í að innleiða umbótamiðað ferli. Í öðrum sveitarfélögum hafa skólastjórar og fræðsluyfirvöld einnig unnið að umbótum með árangursríkri þróun á innra og ytra mati (t.d. í Hafnarfirði og Ísafjarðarbæ) sem sýnir að staðan er mun fjölbreyttari en Arnar gefur til kynna. Rangfærslur um að engin skóli framkvæmi innra mat á réttan hátt Fullyrðing hans um að „enginn skóli framkvæmi innra mat“ á réttan hátt stenst ekki. Þó hægt sé að gagnrýna gæði og dýpt innra mats í sumum skólum, liggja fyrir fjölmargar matsáætlanir sem hafa verið metnar sem faglegar í ytra mati (sjá t.d. ytra mat á Gerðaskóla, Grunnskóla Vestmannaeyja, og Fellaskóla 2021). Innra mat er lögbundið og misvel útfært, en það er einfaldlega röng og ósanngjörn alhæfing að það sé hvergi framkvæmt á réttan hátt. Óvönduð framsetning dregur úr trúverðugleika gagnrýni Lýsingar á skólakerfinu sem „fyrirtæki sem vonar að það endi ekki í blöðunum“ og að matsferlið sé „feluleikur“ eru lýsingar sem byggjast á tilfinningalegum áhrifum en ekki faglegri greiningu. Slík orðræða þjónar fremur dramatískri framsetningu en eflingu umræðu um umbætur. Hún getur grafið undan trausti á kennurum og stjórnendum, og ýtt skólasamfélaginu í vörn frekar en samvinnu. Réttmætar áhyggjur af fjárskorti – en takmarkaður rökstuðningur um afleiðingar Það er rétt að fjárveitingar til ytra mats hafa dregist saman og er það áhyggjuefni. En í stað þess að sýna fram á hvernig þessi samdráttur hefur haft áhrif á tiltekin viðmið, kennsluhætti eða þjónustu við nemendur velur hann að gefa í skyn að „allt kerfið“ sé spillt. Slík ummæli eru ekki bara órökstudd – þau eru hættuleg. Þau kasta rýrð á þúsundir kennara og stjórnenda sem daglega vinna af heilindum að því að veita börnum menntun og stuðning við ótrúlega flóknar aðstæður. Hvers konar faglegt samtal viljum við? Krafa um gagnrýni á menntakerfið er eðlileg og nauðsynleg. En til þess að hún verði uppbyggileg þarf hún m.a. að byggjast á: Raungögnum – ekki tilfinningalegum dómum. Greiningu á fjölbreyttum aðstæðum – ekki eigin reynslu eingöngu. Skýrri aðgreiningu – milli kerfisgalla og einstakra þátta. Tillögum að úrbótum – ekki bara lýsingu á vandanum. Niðurstaða Arnar Ævarsson hefur vakið athygli á mikilvægu máli: skorti á reglubundnu og faglegu ytra mati. Því ber að fagna. En orðræða hans einkennist af dramatískum alhæfingum og lítt rökstuddum ásökunum um meðvirkni, metnaðarleysi og fölsun. Slíkt dregur úr möguleikum til umbóta, grefur undan trausti og veikir umræðuna sem hann sjálfur segist vilja efla. Faglegt samtal þarf að byggjast á málefnalegri gagnrýni en einnig virðingu fyrir þeirri vinnu sem er unnin og því fjölbreytta landslagi sem íslenskir grunnskólar starfa í. Í stað þess að slá fram yfirlýsingum eins og „allt er fúsk“ þá væri áhrifaríkara að byggja upp rökstudda greiningu, styðja við þá sem vilja bæta starf sitt – og skapa þannig raunverulegan hvata til umbóta. Höfundur er fv. skólastjóri og bæjarfulltrúi. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Skóla- og menntamál Grunnskólar Mest lesið 7 milljarða húsnæðisstuðningur afnuminn… en hvað kemur í staðinn? Vilhjálmur Hilmarsson Skoðun Sólheimar í Grímsnesi – að gefnu tilefni Páll Sævar Garðarsson,Sigurður Örn Guðbjörnsson Skoðun Eru starfsmenn þingflokks Samfylkingarinnar viljandi að afvegaleiða umræðu um samsköttun? Gunnar Ármannsson Skoðun Alþjóðlegur dagur þroskaþjálfa – vettvangur á tímamótum Laufey Elísabet Gissurardóttir Skoðun Mest lesnu orð á Íslandi Friðrik Björnsson Skoðun Slæm innivist skerðir afköst og hækkar kostnað Ingibjörg Magnúsdóttir Skoðun Mikilvægi lágþröskulda þjónustu fyrir geðheilbrigði ungs fólks Eva Rós Ólafsdóttir Skoðun Eiga foreldrar í háskólanámi raunverulega jafnan aðgang að námi? Hrund Steinsdóttir Skoðun Ónýtir vegir – eina ferðina enn Sigþór Sigurðsson Skoðun Hafnarfjörður er bær sem styður við lífsgæði eldra fólks Valdimar Víðisson Skoðun Skoðun Skoðun Betri mönnun er lykillinn Skúli Helgason,Sabine Leskopf skrifar Skoðun Borgarhönnunarstefna, sú fyrsta sinnar tegundar í Reykjavík Dóra Björt Guðjónsdóttir skrifar Skoðun Hversu oft á að fresta framtíðinni? Erna Magnúsdóttir,Stefán Þórarinn Sigurðsson skrifar Skoðun Getur Ísland staðið fremst í heilsutækni? Arna Harðardóttir skrifar Skoðun Slæm innivist skerðir afköst og hækkar kostnað Ingibjörg Magnúsdóttir skrifar Skoðun Sólheimar í Grímsnesi – að gefnu tilefni Páll Sævar Garðarsson,Sigurður Örn Guðbjörnsson skrifar Skoðun Framtíð Íslands: Frá áli til gervigreindar – Tækifæri fimmtu iðnbyltingarinnar Sigvaldi Einarsson skrifar Skoðun Eiga foreldrar í háskólanámi raunverulega jafnan aðgang að námi? Hrund Steinsdóttir skrifar Skoðun Fjármál framhaldsskóla Róbert Ferdinandsson skrifar Skoðun Mikilvægi lágþröskulda þjónustu fyrir geðheilbrigði ungs fólks Eva Rós Ólafsdóttir skrifar Skoðun Varhugaverð sjónarmið eða raunsæ leið? Eggert Sigurbergsson skrifar Skoðun Dýrin skilin eftir í náttúruvá Linda Karen Gunnarsdóttir skrifar Skoðun Skapandi leiðir í skóla- og frístundastarfi Kolbrún Þ. Pálsdóttir skrifar Skoðun Eru starfsmenn þingflokks Samfylkingarinnar viljandi að afvegaleiða umræðu um samsköttun? Gunnar Ármannsson skrifar Skoðun Reykjavík er meðal dreifðustu höfuðborga Evrópu Guðni Freyr Öfjörð skrifar Skoðun Verum öll tengd Sólrún Kristjánsdóttir skrifar Skoðun Hafnarfjörður er bær sem styður við lífsgæði eldra fólks Valdimar Víðisson skrifar Skoðun Samræðulist í heimi gervigreindar Þórdís Hólm Filipsdóttir skrifar Skoðun Samræmt gæðanám eða einsleit kerfi? Bogi Ragnarsson skrifar Skoðun Ónýtir vegir – eina ferðina enn Sigþór Sigurðsson skrifar Skoðun 7 milljarða húsnæðisstuðningur afnuminn… en hvað kemur í staðinn? Vilhjálmur Hilmarsson skrifar Skoðun Alþjóðlegur dagur þroskaþjálfa – vettvangur á tímamótum Laufey Elísabet Gissurardóttir skrifar Skoðun Mest lesnu orð á Íslandi Friðrik Björnsson skrifar Skoðun Tími til kominn að styðja öll framúrskarandi ungmenni Karólína Helga Símonardóttir skrifar Skoðun Hvað með dansinn? Lilja Björk Haraldsdóttir skrifar Skoðun Mótórhjólasamtök á Íslandi – hvers vegna öll þessi læti? Helgi Gunnlaugsson skrifar Skoðun Viðhorf sem mótar veruleikann – inngilding á orði og á borði Sóldís Birta Reynisdóttir skrifar Skoðun „Mér sýnist Inga Sæland fá talsvert út úr þessu“ Sigurjón Arnórsson skrifar Skoðun Árangur hefst hér. Með þér. Guðrún Högnadóttir skrifar Skoðun Þegar lýðheilsa, lýðræði og loftslagið eru í húfi, ekki efla samstarf við Bandaríkin Davíð Aron Routley skrifar Sjá meira
Í fjölmiðlum á síðustu dögum hefur Arnar Ævarsson, fyrrverandi verkefnastjóri ytra mats hjá Reykjavíkurborg vakið athygli fyrir afar hörð ummæli um ástand mats á skólastarfi á Íslandi. Hann fullyrðir að innra og ytra mat sé „algjört fúsk“, að skólakerfið einkennist af „metnaðarleysi og meðvirkni“ og að það ríki „engin fagleg viðmiðun“ í eftirliti með gæðum skólastarfs. Þó vissulega séu veikleikar til staðar í framkvæmd innra og ytra mats, eins og rakið hefur verið í fjölda skýrslna og greininga, eru yfirlýsingar hans illa ígrundaðar og skortir allan faglegan og gagnrýnin rökstuðning. Órökstudd ásökun um meðvirkni skólastjórnenda Arnar heldur því fram að skólastjórnendur séu „meðvirkir“ og geri ekkert til að bæta skólana. Meðvirkni er tilfinningalegt samspil sem lýsir ósjálfstæði og afneitun. Að varpa því yfir á fagstétt án skilgreiningar eða rökstuðnings er ekki sanngjarnt né faglegt. Þessi ásökun er ekkert annað en alhæfing sem hvorki byggist á gögnum né styðst við fræðilegar greiningar. Hann nefnir ekki dæmi um mælanlega hegðun sem sýni meðvirkni, né dregur hann fram gögn sem sýna að skólastjórar hafni umbótum eða faglegri innleiðingu mats. Þvert á móti sýna rannsóknir eins og meistararitgerð undirritaðs (2019) að skólastjórar vilja svo sannarlega taka þátt í umbótum enda þeirra faglega skylda en skortur á stuðningi, tíma og fjármagni hamli því oft. Tilvísanir í ytra mat byggðar á reynslu úr einu sveitarfélagi Arnar gagnrýnir sérstaklega Reykjavíkurborg og gefur í skyn að sú reynsla endurspegli stöðu alls landsins. Það er fræðilega varhugavert svo ekki sé kveðið fastar að orði að yfirfæra niðurstöður eða upplifun úr einu umhverfi á landið í heild. Nálgun hans brýtur gegn grundvallarreglum eigindlegra rannsókna, þar sem samhengi og aðstæður ráða túlkun. Reykjavíkurborg hefur í mörgum tilfellum dregið vagninn í að framkvæma ytra mat á sínum skólum og þannig verið leiðandi í að innleiða umbótamiðað ferli. Í öðrum sveitarfélögum hafa skólastjórar og fræðsluyfirvöld einnig unnið að umbótum með árangursríkri þróun á innra og ytra mati (t.d. í Hafnarfirði og Ísafjarðarbæ) sem sýnir að staðan er mun fjölbreyttari en Arnar gefur til kynna. Rangfærslur um að engin skóli framkvæmi innra mat á réttan hátt Fullyrðing hans um að „enginn skóli framkvæmi innra mat“ á réttan hátt stenst ekki. Þó hægt sé að gagnrýna gæði og dýpt innra mats í sumum skólum, liggja fyrir fjölmargar matsáætlanir sem hafa verið metnar sem faglegar í ytra mati (sjá t.d. ytra mat á Gerðaskóla, Grunnskóla Vestmannaeyja, og Fellaskóla 2021). Innra mat er lögbundið og misvel útfært, en það er einfaldlega röng og ósanngjörn alhæfing að það sé hvergi framkvæmt á réttan hátt. Óvönduð framsetning dregur úr trúverðugleika gagnrýni Lýsingar á skólakerfinu sem „fyrirtæki sem vonar að það endi ekki í blöðunum“ og að matsferlið sé „feluleikur“ eru lýsingar sem byggjast á tilfinningalegum áhrifum en ekki faglegri greiningu. Slík orðræða þjónar fremur dramatískri framsetningu en eflingu umræðu um umbætur. Hún getur grafið undan trausti á kennurum og stjórnendum, og ýtt skólasamfélaginu í vörn frekar en samvinnu. Réttmætar áhyggjur af fjárskorti – en takmarkaður rökstuðningur um afleiðingar Það er rétt að fjárveitingar til ytra mats hafa dregist saman og er það áhyggjuefni. En í stað þess að sýna fram á hvernig þessi samdráttur hefur haft áhrif á tiltekin viðmið, kennsluhætti eða þjónustu við nemendur velur hann að gefa í skyn að „allt kerfið“ sé spillt. Slík ummæli eru ekki bara órökstudd – þau eru hættuleg. Þau kasta rýrð á þúsundir kennara og stjórnenda sem daglega vinna af heilindum að því að veita börnum menntun og stuðning við ótrúlega flóknar aðstæður. Hvers konar faglegt samtal viljum við? Krafa um gagnrýni á menntakerfið er eðlileg og nauðsynleg. En til þess að hún verði uppbyggileg þarf hún m.a. að byggjast á: Raungögnum – ekki tilfinningalegum dómum. Greiningu á fjölbreyttum aðstæðum – ekki eigin reynslu eingöngu. Skýrri aðgreiningu – milli kerfisgalla og einstakra þátta. Tillögum að úrbótum – ekki bara lýsingu á vandanum. Niðurstaða Arnar Ævarsson hefur vakið athygli á mikilvægu máli: skorti á reglubundnu og faglegu ytra mati. Því ber að fagna. En orðræða hans einkennist af dramatískum alhæfingum og lítt rökstuddum ásökunum um meðvirkni, metnaðarleysi og fölsun. Slíkt dregur úr möguleikum til umbóta, grefur undan trausti og veikir umræðuna sem hann sjálfur segist vilja efla. Faglegt samtal þarf að byggjast á málefnalegri gagnrýni en einnig virðingu fyrir þeirri vinnu sem er unnin og því fjölbreytta landslagi sem íslenskir grunnskólar starfa í. Í stað þess að slá fram yfirlýsingum eins og „allt er fúsk“ þá væri áhrifaríkara að byggja upp rökstudda greiningu, styðja við þá sem vilja bæta starf sitt – og skapa þannig raunverulegan hvata til umbóta. Höfundur er fv. skólastjóri og bæjarfulltrúi.
Eru starfsmenn þingflokks Samfylkingarinnar viljandi að afvegaleiða umræðu um samsköttun? Gunnar Ármannsson Skoðun
Skoðun Borgarhönnunarstefna, sú fyrsta sinnar tegundar í Reykjavík Dóra Björt Guðjónsdóttir skrifar
Skoðun Sólheimar í Grímsnesi – að gefnu tilefni Páll Sævar Garðarsson,Sigurður Örn Guðbjörnsson skrifar
Skoðun Framtíð Íslands: Frá áli til gervigreindar – Tækifæri fimmtu iðnbyltingarinnar Sigvaldi Einarsson skrifar
Skoðun Eiga foreldrar í háskólanámi raunverulega jafnan aðgang að námi? Hrund Steinsdóttir skrifar
Skoðun Eru starfsmenn þingflokks Samfylkingarinnar viljandi að afvegaleiða umræðu um samsköttun? Gunnar Ármannsson skrifar
Skoðun 7 milljarða húsnæðisstuðningur afnuminn… en hvað kemur í staðinn? Vilhjálmur Hilmarsson skrifar
Skoðun Alþjóðlegur dagur þroskaþjálfa – vettvangur á tímamótum Laufey Elísabet Gissurardóttir skrifar
Skoðun Viðhorf sem mótar veruleikann – inngilding á orði og á borði Sóldís Birta Reynisdóttir skrifar
Skoðun Þegar lýðheilsa, lýðræði og loftslagið eru í húfi, ekki efla samstarf við Bandaríkin Davíð Aron Routley skrifar
Eru starfsmenn þingflokks Samfylkingarinnar viljandi að afvegaleiða umræðu um samsköttun? Gunnar Ármannsson Skoðun