Réttmætar áhyggjur eða ósanngjarnar alhæfingar? Friðþjófur Helgi Karlsson skrifar 12. ágúst 2025 10:30 Í fjölmiðlum á síðustu dögum hefur Arnar Ævarsson, fyrrverandi verkefnastjóri ytra mats hjá Reykjavíkurborg vakið athygli fyrir afar hörð ummæli um ástand mats á skólastarfi á Íslandi. Hann fullyrðir að innra og ytra mat sé „algjört fúsk“, að skólakerfið einkennist af „metnaðarleysi og meðvirkni“ og að það ríki „engin fagleg viðmiðun“ í eftirliti með gæðum skólastarfs. Þó vissulega séu veikleikar til staðar í framkvæmd innra og ytra mats, eins og rakið hefur verið í fjölda skýrslna og greininga, eru yfirlýsingar hans illa ígrundaðar og skortir allan faglegan og gagnrýnin rökstuðning. Órökstudd ásökun um meðvirkni skólastjórnenda Arnar heldur því fram að skólastjórnendur séu „meðvirkir“ og geri ekkert til að bæta skólana. Meðvirkni er tilfinningalegt samspil sem lýsir ósjálfstæði og afneitun. Að varpa því yfir á fagstétt án skilgreiningar eða rökstuðnings er ekki sanngjarnt né faglegt. Þessi ásökun er ekkert annað en alhæfing sem hvorki byggist á gögnum né styðst við fræðilegar greiningar. Hann nefnir ekki dæmi um mælanlega hegðun sem sýni meðvirkni, né dregur hann fram gögn sem sýna að skólastjórar hafni umbótum eða faglegri innleiðingu mats. Þvert á móti sýna rannsóknir eins og meistararitgerð undirritaðs (2019) að skólastjórar vilja svo sannarlega taka þátt í umbótum enda þeirra faglega skylda en skortur á stuðningi, tíma og fjármagni hamli því oft. Tilvísanir í ytra mat byggðar á reynslu úr einu sveitarfélagi Arnar gagnrýnir sérstaklega Reykjavíkurborg og gefur í skyn að sú reynsla endurspegli stöðu alls landsins. Það er fræðilega varhugavert svo ekki sé kveðið fastar að orði að yfirfæra niðurstöður eða upplifun úr einu umhverfi á landið í heild. Nálgun hans brýtur gegn grundvallarreglum eigindlegra rannsókna, þar sem samhengi og aðstæður ráða túlkun. Reykjavíkurborg hefur í mörgum tilfellum dregið vagninn í að framkvæma ytra mat á sínum skólum og þannig verið leiðandi í að innleiða umbótamiðað ferli. Í öðrum sveitarfélögum hafa skólastjórar og fræðsluyfirvöld einnig unnið að umbótum með árangursríkri þróun á innra og ytra mati (t.d. í Hafnarfirði og Ísafjarðarbæ) sem sýnir að staðan er mun fjölbreyttari en Arnar gefur til kynna. Rangfærslur um að engin skóli framkvæmi innra mat á réttan hátt Fullyrðing hans um að „enginn skóli framkvæmi innra mat“ á réttan hátt stenst ekki. Þó hægt sé að gagnrýna gæði og dýpt innra mats í sumum skólum, liggja fyrir fjölmargar matsáætlanir sem hafa verið metnar sem faglegar í ytra mati (sjá t.d. ytra mat á Gerðaskóla, Grunnskóla Vestmannaeyja, og Fellaskóla 2021). Innra mat er lögbundið og misvel útfært, en það er einfaldlega röng og ósanngjörn alhæfing að það sé hvergi framkvæmt á réttan hátt. Óvönduð framsetning dregur úr trúverðugleika gagnrýni Lýsingar á skólakerfinu sem „fyrirtæki sem vonar að það endi ekki í blöðunum“ og að matsferlið sé „feluleikur“ eru lýsingar sem byggjast á tilfinningalegum áhrifum en ekki faglegri greiningu. Slík orðræða þjónar fremur dramatískri framsetningu en eflingu umræðu um umbætur. Hún getur grafið undan trausti á kennurum og stjórnendum, og ýtt skólasamfélaginu í vörn frekar en samvinnu. Réttmætar áhyggjur af fjárskorti – en takmarkaður rökstuðningur um afleiðingar Það er rétt að fjárveitingar til ytra mats hafa dregist saman og er það áhyggjuefni. En í stað þess að sýna fram á hvernig þessi samdráttur hefur haft áhrif á tiltekin viðmið, kennsluhætti eða þjónustu við nemendur velur hann að gefa í skyn að „allt kerfið“ sé spillt. Slík ummæli eru ekki bara órökstudd – þau eru hættuleg. Þau kasta rýrð á þúsundir kennara og stjórnenda sem daglega vinna af heilindum að því að veita börnum menntun og stuðning við ótrúlega flóknar aðstæður. Hvers konar faglegt samtal viljum við? Krafa um gagnrýni á menntakerfið er eðlileg og nauðsynleg. En til þess að hún verði uppbyggileg þarf hún m.a. að byggjast á: Raungögnum – ekki tilfinningalegum dómum. Greiningu á fjölbreyttum aðstæðum – ekki eigin reynslu eingöngu. Skýrri aðgreiningu – milli kerfisgalla og einstakra þátta. Tillögum að úrbótum – ekki bara lýsingu á vandanum. Niðurstaða Arnar Ævarsson hefur vakið athygli á mikilvægu máli: skorti á reglubundnu og faglegu ytra mati. Því ber að fagna. En orðræða hans einkennist af dramatískum alhæfingum og lítt rökstuddum ásökunum um meðvirkni, metnaðarleysi og fölsun. Slíkt dregur úr möguleikum til umbóta, grefur undan trausti og veikir umræðuna sem hann sjálfur segist vilja efla. Faglegt samtal þarf að byggjast á málefnalegri gagnrýni en einnig virðingu fyrir þeirri vinnu sem er unnin og því fjölbreytta landslagi sem íslenskir grunnskólar starfa í. Í stað þess að slá fram yfirlýsingum eins og „allt er fúsk“ þá væri áhrifaríkara að byggja upp rökstudda greiningu, styðja við þá sem vilja bæta starf sitt – og skapa þannig raunverulegan hvata til umbóta. Höfundur er fv. skólastjóri og bæjarfulltrúi. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Skóla- og menntamál Grunnskólar Mest lesið Líf eftir afplánun Eva Sóley Kristjánsdóttir Skoðun Þjónn, það er bakslag í beinasoðinu mínu Hlédís Maren Guðmundsdóttir Skoðun Fáni okkar allra Hörður Lárusson Skoðun Séríslensk hávaxtastefna Sigurjón Þórðarson Skoðun Ég hef… Karólína Helga Símonardóttir Skoðun Leikur að lýðræðinu Ása Valdís Árnadóttir,Björn Kristinn Pálmarsson,Smári Bergmann Kolbeinsson Skoðun Mér var sagt að þegja á meðan fréttatíminn var Haukur Brynjarsson Skoðun Þöggun, hroki og afneitun voru móttökur Samfylkingarinnar til okkar Elín A. Eyfjörð Ármannsdóttir Skoðun Forljót grá hús Hjalti Andrason Skoðun Ákall til stjórnvalda - Ekki skattleggja útivist og áhugamál enn frekar Arnar Þór Hafsteinsson Skoðun Skoðun Skoðun Hvers virði er starfsleyfið okkar? Eva Hauksdóttir,Katrín Sigurðardóttir,Laufey Elísabet Gissurardóttir,Steinunn Bergmann,Þóra Leósdóttir skrifar Skoðun Pyrrosar sigur Helgi Tómasson skrifar Skoðun Ákall til stjórnvalda - Ekki skattleggja útivist og áhugamál enn frekar Arnar Þór Hafsteinsson skrifar Skoðun Mér var sagt að þegja á meðan fréttatíminn var Haukur Brynjarsson skrifar Skoðun Allt fyrir Brussel og Nató, hitt reddast einhvern veginn Davíð Bergmann skrifar Skoðun Forljót grá hús Hjalti Andrason skrifar Skoðun Líf eftir afplánun Eva Sóley Kristjánsdóttir skrifar Skoðun Fáni okkar allra Hörður Lárusson skrifar Skoðun Séríslensk hávaxtastefna Sigurjón Þórðarson skrifar Skoðun Leikur að lýðræðinu Ása Valdís Árnadóttir,Björn Kristinn Pálmarsson,Smári Bergmann Kolbeinsson skrifar Skoðun Ég hef… Karólína Helga Símonardóttir skrifar Skoðun Vísindin geta læknað krabbamein en ekki grænmetissafar og kaffistólpípur Dögg Guðmundsdóttir,Guðrún Nanna Egilsdóttir,Vilborg Kolbrún Vilmundardóttir skrifar Skoðun Þöggun, hroki og afneitun voru móttökur Samfylkingarinnar til okkar Elín A. Eyfjörð Ármannsdóttir skrifar Skoðun Er yfirvöldum alveg sama um fólk á bifhjólum? Njáll Gunnlaugsson skrifar Skoðun Ekki mamman í hópnum - leiðtoginn í hópnum Katrín Ásta Sigurjónsdóttir skrifar Skoðun Rannsóknarnefnd styrjalda Gunnar Einarsson skrifar Skoðun Börn eiga ekki heima í fangelsi Tótla I. Sæmundsdóttir skrifar Skoðun Aðförin að einkabílnum eða bara meira frelsi? Kristín Hrefna Halldórsdóttir skrifar Skoðun Kvöld sem er ekki bara fyrir börnin Alicja Lei skrifar Skoðun Verkakonur samtímans – og nýtt skeið í kvennabaráttu! Guðrún Margrét Guðmundsdóttir,Aleksandra Leonardsdóttir skrifar Skoðun Málið er dautt (A Modest Proposal) skrifar Skoðun Femínísk utanríkisstefna: aukin samstaða og aðgerðir Guillaume Bazard skrifar Skoðun Hagsmunir flugrekstrar á Íslandi eru miklir Jóhannes Bjarni Guðmundsson skrifar Skoðun Þjónn, það er bakslag í beinasoðinu mínu Hlédís Maren Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Samhljómur á meðal ÍSÍ og Íslandsspila um endursköpun spilaumhverfisins Ingvar Örn Ingvarsson skrifar Skoðun Kvennabarátta á tímum bakslags Tatjana Latinovic skrifar Skoðun Líttupp - ertu að missa af einhverju? Skúli Bragi Geirdal skrifar Skoðun Betri hellir, stærri kylfur? Ingvar Þóroddsson skrifar Skoðun Er loftslagskvíðinn horfinn? Sonja Huld Guðjónsdóttir skrifar Skoðun Okur fákeppni og ofurvextir halda uppi verðbólgu Þorsteinn Sæmundsson skrifar Sjá meira
Í fjölmiðlum á síðustu dögum hefur Arnar Ævarsson, fyrrverandi verkefnastjóri ytra mats hjá Reykjavíkurborg vakið athygli fyrir afar hörð ummæli um ástand mats á skólastarfi á Íslandi. Hann fullyrðir að innra og ytra mat sé „algjört fúsk“, að skólakerfið einkennist af „metnaðarleysi og meðvirkni“ og að það ríki „engin fagleg viðmiðun“ í eftirliti með gæðum skólastarfs. Þó vissulega séu veikleikar til staðar í framkvæmd innra og ytra mats, eins og rakið hefur verið í fjölda skýrslna og greininga, eru yfirlýsingar hans illa ígrundaðar og skortir allan faglegan og gagnrýnin rökstuðning. Órökstudd ásökun um meðvirkni skólastjórnenda Arnar heldur því fram að skólastjórnendur séu „meðvirkir“ og geri ekkert til að bæta skólana. Meðvirkni er tilfinningalegt samspil sem lýsir ósjálfstæði og afneitun. Að varpa því yfir á fagstétt án skilgreiningar eða rökstuðnings er ekki sanngjarnt né faglegt. Þessi ásökun er ekkert annað en alhæfing sem hvorki byggist á gögnum né styðst við fræðilegar greiningar. Hann nefnir ekki dæmi um mælanlega hegðun sem sýni meðvirkni, né dregur hann fram gögn sem sýna að skólastjórar hafni umbótum eða faglegri innleiðingu mats. Þvert á móti sýna rannsóknir eins og meistararitgerð undirritaðs (2019) að skólastjórar vilja svo sannarlega taka þátt í umbótum enda þeirra faglega skylda en skortur á stuðningi, tíma og fjármagni hamli því oft. Tilvísanir í ytra mat byggðar á reynslu úr einu sveitarfélagi Arnar gagnrýnir sérstaklega Reykjavíkurborg og gefur í skyn að sú reynsla endurspegli stöðu alls landsins. Það er fræðilega varhugavert svo ekki sé kveðið fastar að orði að yfirfæra niðurstöður eða upplifun úr einu umhverfi á landið í heild. Nálgun hans brýtur gegn grundvallarreglum eigindlegra rannsókna, þar sem samhengi og aðstæður ráða túlkun. Reykjavíkurborg hefur í mörgum tilfellum dregið vagninn í að framkvæma ytra mat á sínum skólum og þannig verið leiðandi í að innleiða umbótamiðað ferli. Í öðrum sveitarfélögum hafa skólastjórar og fræðsluyfirvöld einnig unnið að umbótum með árangursríkri þróun á innra og ytra mati (t.d. í Hafnarfirði og Ísafjarðarbæ) sem sýnir að staðan er mun fjölbreyttari en Arnar gefur til kynna. Rangfærslur um að engin skóli framkvæmi innra mat á réttan hátt Fullyrðing hans um að „enginn skóli framkvæmi innra mat“ á réttan hátt stenst ekki. Þó hægt sé að gagnrýna gæði og dýpt innra mats í sumum skólum, liggja fyrir fjölmargar matsáætlanir sem hafa verið metnar sem faglegar í ytra mati (sjá t.d. ytra mat á Gerðaskóla, Grunnskóla Vestmannaeyja, og Fellaskóla 2021). Innra mat er lögbundið og misvel útfært, en það er einfaldlega röng og ósanngjörn alhæfing að það sé hvergi framkvæmt á réttan hátt. Óvönduð framsetning dregur úr trúverðugleika gagnrýni Lýsingar á skólakerfinu sem „fyrirtæki sem vonar að það endi ekki í blöðunum“ og að matsferlið sé „feluleikur“ eru lýsingar sem byggjast á tilfinningalegum áhrifum en ekki faglegri greiningu. Slík orðræða þjónar fremur dramatískri framsetningu en eflingu umræðu um umbætur. Hún getur grafið undan trausti á kennurum og stjórnendum, og ýtt skólasamfélaginu í vörn frekar en samvinnu. Réttmætar áhyggjur af fjárskorti – en takmarkaður rökstuðningur um afleiðingar Það er rétt að fjárveitingar til ytra mats hafa dregist saman og er það áhyggjuefni. En í stað þess að sýna fram á hvernig þessi samdráttur hefur haft áhrif á tiltekin viðmið, kennsluhætti eða þjónustu við nemendur velur hann að gefa í skyn að „allt kerfið“ sé spillt. Slík ummæli eru ekki bara órökstudd – þau eru hættuleg. Þau kasta rýrð á þúsundir kennara og stjórnenda sem daglega vinna af heilindum að því að veita börnum menntun og stuðning við ótrúlega flóknar aðstæður. Hvers konar faglegt samtal viljum við? Krafa um gagnrýni á menntakerfið er eðlileg og nauðsynleg. En til þess að hún verði uppbyggileg þarf hún m.a. að byggjast á: Raungögnum – ekki tilfinningalegum dómum. Greiningu á fjölbreyttum aðstæðum – ekki eigin reynslu eingöngu. Skýrri aðgreiningu – milli kerfisgalla og einstakra þátta. Tillögum að úrbótum – ekki bara lýsingu á vandanum. Niðurstaða Arnar Ævarsson hefur vakið athygli á mikilvægu máli: skorti á reglubundnu og faglegu ytra mati. Því ber að fagna. En orðræða hans einkennist af dramatískum alhæfingum og lítt rökstuddum ásökunum um meðvirkni, metnaðarleysi og fölsun. Slíkt dregur úr möguleikum til umbóta, grefur undan trausti og veikir umræðuna sem hann sjálfur segist vilja efla. Faglegt samtal þarf að byggjast á málefnalegri gagnrýni en einnig virðingu fyrir þeirri vinnu sem er unnin og því fjölbreytta landslagi sem íslenskir grunnskólar starfa í. Í stað þess að slá fram yfirlýsingum eins og „allt er fúsk“ þá væri áhrifaríkara að byggja upp rökstudda greiningu, styðja við þá sem vilja bæta starf sitt – og skapa þannig raunverulegan hvata til umbóta. Höfundur er fv. skólastjóri og bæjarfulltrúi.
Leikur að lýðræðinu Ása Valdís Árnadóttir,Björn Kristinn Pálmarsson,Smári Bergmann Kolbeinsson Skoðun
Þöggun, hroki og afneitun voru móttökur Samfylkingarinnar til okkar Elín A. Eyfjörð Ármannsdóttir Skoðun
Ákall til stjórnvalda - Ekki skattleggja útivist og áhugamál enn frekar Arnar Þór Hafsteinsson Skoðun
Skoðun Hvers virði er starfsleyfið okkar? Eva Hauksdóttir,Katrín Sigurðardóttir,Laufey Elísabet Gissurardóttir,Steinunn Bergmann,Þóra Leósdóttir skrifar
Skoðun Ákall til stjórnvalda - Ekki skattleggja útivist og áhugamál enn frekar Arnar Þór Hafsteinsson skrifar
Skoðun Leikur að lýðræðinu Ása Valdís Árnadóttir,Björn Kristinn Pálmarsson,Smári Bergmann Kolbeinsson skrifar
Skoðun Vísindin geta læknað krabbamein en ekki grænmetissafar og kaffistólpípur Dögg Guðmundsdóttir,Guðrún Nanna Egilsdóttir,Vilborg Kolbrún Vilmundardóttir skrifar
Skoðun Þöggun, hroki og afneitun voru móttökur Samfylkingarinnar til okkar Elín A. Eyfjörð Ármannsdóttir skrifar
Skoðun Verkakonur samtímans – og nýtt skeið í kvennabaráttu! Guðrún Margrét Guðmundsdóttir,Aleksandra Leonardsdóttir skrifar
Skoðun Samhljómur á meðal ÍSÍ og Íslandsspila um endursköpun spilaumhverfisins Ingvar Örn Ingvarsson skrifar
Leikur að lýðræðinu Ása Valdís Árnadóttir,Björn Kristinn Pálmarsson,Smári Bergmann Kolbeinsson Skoðun
Þöggun, hroki og afneitun voru móttökur Samfylkingarinnar til okkar Elín A. Eyfjörð Ármannsdóttir Skoðun
Ákall til stjórnvalda - Ekki skattleggja útivist og áhugamál enn frekar Arnar Þór Hafsteinsson Skoðun