Börn með fjölþættan vanda – horft til framtíðar Kolbrún Áslaugar Baldursdóttir skrifar 15. september 2025 08:03 Fyrsta umræða um fjárlög 2026 fór fram á Alþingi í síðustu viku. Ríkisstjórnin hefur einsett sér að taka til í ríkisfjármálunum til að auka skilvirkni þeirra án þess að það komi niður á helstu þáttum velferðarkerfisins. Þar er af mörgu að taka, t.d. varðandi þjónustu við minnihlutahópa, eldri borgara og öryrkja. Heilbrigðiskerfið hefur verið svelt í mörg ár. Fjármagn til flókinna og stórra heilbrigðiskerfa hefur í engu fylgt fólksfjölgun og nú er svo komið að senda þarf sjúklinga til meðferðar erlendis í meira mæli en nokkrum sinnum áður. Það tekur tíma að vinda ofan af áralangri vanrækslu þótt vissulega hafi margt gott verið gert í gegnum árin. Sé litið á heildarmálaefnasvið barna og fjölskyldna má sjá um 9,1 prósenta aukningu framlaga milli ára, eða upp á tæplega 7 milljarða króna. Um 300 milljónir fara í varanlegan stuðning við geðþjónustu við börn og aldraða. Af öðrum þáttum þá má meðal annars nefna hækkun í fæðingarorlofsmál og til barnabóta um 23 milljarða. Þá er þremur milljörðum veitt í stuðning við börn með fjölþættan vanda í samræmi við samkomulag ríkis og sveitarfélaga um að ríkið taki málaflokkinn alfarið yfir. En hvað er „fjölþættur“ vandi? Það er margt að skoða þegar kemur að þessum viðkvæma málaflokki. Fyrsta skrefið er að skilgreina hvað átt er við með fjölþættum vanda. Fjölþættur vandi tekur til flestra sviða heilbrigðis- og félagsmálakerfisins. Sem stendur liggja ekki fyrir neinar opinberar skilgreiningar í lögum og reglugerðum um hvað felst í fjölþættum vanda. Oftast er þó miðað við að barnið glími við röskun í tauga- og vitsmunaþroska og/eða tengslavandkvæði og/eða geðræn einkenni. Í einstaka tilfellum getur vímuefnavandi einnig verið til staðar. Í allmörgum tilfellum er í grunninn um að ræða barnaverndarmál með sögu um mikla vanrækslu og/eða ofbeldi. Þessi málaflokkur er með þeim flóknari á sviði barnamála fyrir þær sakir að börn með fjölþættan vanda eru ekki aðeins með greiningu vegna eins ákveðins sjúkdóms, fötlunar, fíknar eða aðrar greiningar heldur eru með margar greiningar. Þjónusta og stuðningsúrræði Þjónusta og stuðningur við börn með fjölþættan vanda og foreldra þeirra er flókin og umfangsmikil eðli málsins samkvæmt. Í flestum tilfellum er þörf á að tryggja öryggi barnsins og umhverfis þess allan sólarhringinn með búsetu utan heimilis til skamms eða lengri tíma og mögulega varanlega. Þessi málaflokkur felur því í sér fjölmargar áskoranir. Leggja þarf áherslu á víðtækar lausnir og forðast að einblína á einn hluta vandans. Barn sem er til dæmis með fötlun auk fíknivanda er með fjölþættan vanda. Nauðsynlegt er að geta boðið börnum með fjölþættan vanda vistun eða dvöl á meðferðarheimili þar sem þau fá viðhlítandi meðferð og umönnun. Það er gott að vita til þess að ríkisstjórnin er einmitt að vinna í málunum út frá þessari sýn. Einnig þarf að horfa til þeirra barna sem þarfnast þjónustu á grundvelli laga um langvarandi stuðningsþarfir, óháð greiningu. Sá hópur barna þarfnast oft umfangsmikillar þjónustu, mögulega fram á fullorðinsár. Veita þarf þessum börnum meðferð og hegðunarmótandi nálgun með það að markmiði að draga úr þjónustuþörf til að vinna að því að þau þurfi ekki að búa á stofnunum allt sitt líf. Ríkisstjórnin vinnur að viðeigandi úrræðum sem taka þétt utan um börn með þriðja stigs þjónustuþörf. Börn með fötlun, sjúkdóma og/eða tilfinninga- og hegðunarvanda eiga að sitja við sama borð við skipulagningu þriðja stigs þjónustu. Ákall hefur verið um meðferðarheimili; vistun utan heimilis fyrir börn með fíknivanda. Sannarlega er þörf á slíku úrræði. Reynslan sýnir hins vegar að titölulega fá börn þarfnast vistunar utan heimilis til langs tíma vegna vímuefnavanda og fylgikvilla hans einvörðungu. Þess vegna er kannski ekki rétt að skilgreina þennan hóp með langveikum börnum eða telja þau með börnum með fjölþættan vanda. Horft til framtíðar Í tiltölulega nýrri skýrslu stýrihóps um fyrirkomulag þjónustu við börn með fjölþættan vanda eru settar fram 14 tillögur um úrræði og útfærslu. Allar tillögurnar eru góðar. Eftir situr hins vegar að huga að því hvernig koma á til móts við langveik börn. Börn sem ekki geta búið á eigin heimili vegna nauðsynjar á mikilli umönnun, mikilli hjúkrunar- og stuðningsþörf, eða börn sem glíma við afleiðingar vanrækslu og ofbeldis. Í sumar var stofnaður stýrihópur um eftirfylgni samkomulags ríkis og sveitarfélaga sem var undirritað í marsmánuði þvert á flokka. Undirrituð á sæti í hópnum. Hópurinn hefur það hlutverk að styðja við þau sem sinna verkefninu á vettvangi stjórnarráðsins og stuðla að framgangi þeirra verkefna sem samkomulagið lýtur að. Ég er bjartsýn á að allir þingmenn þvert á flokka munu fylkja sér baki við þennan málaflokk og verkefni sem lúta að velferð barna og ungmenna. Höfundur er sálfræðingur og þingmaður Flokks fólksins. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Kolbrún Áslaugar Baldursdóttir Mest lesið Engin eftirspurn eftir Viðreisnar- og Samfylkingarmódelinu Andri Steinn Hilmarsson Skoðun Opið bréf til umhverfis-, orku- og loftslagsráðherra Bogi Ragnarsson Skoðun Afnám tilfærslu milli skattþrepa Breki Pálsson Skoðun Tölum íslensku um bíðandi börn: Uppgjöf, svarthol og lögbrot Vigdís Gunnarsdóttir Skoðun Þegar heilinn sveltur: Tími til að endurhugsa stefnu í geðheilbrigðismálum Vigdís M. Jónsdóttir Skoðun Það sem Njáll sagði ykkur ekki Inga Lind Karlsdóttir Skoðun Íslenska þjóð, þú ert núna að gleyma Sighvatur Björgvinsson Skoðun Ég á þetta ég má þetta Arnar Atlason Skoðun Ísrael á ekki heima á gleðileikum evrópskra sjónvarpsstöðva sem starfa í almannaþágu Stefán Jón Hafstein Skoðun Íslenskir flóttamenn - í okkar eigin landi Gunnar Magnús Diego Skoðun Skoðun Skoðun Sótt að réttindum kvenna — núna Svandís Svavarsdóttir skrifar Skoðun Afnám tilfærslu milli skattþrepa Breki Pálsson skrifar Skoðun Þegar heilinn sveltur: Tími til að endurhugsa stefnu í geðheilbrigðismálum Vigdís M. Jónsdóttir skrifar Skoðun Opið bréf til umhverfis-, orku- og loftslagsráðherra Bogi Ragnarsson skrifar Skoðun Íslenska þjóð, þú ert núna að gleyma Sighvatur Björgvinsson skrifar Skoðun Tölum íslensku um bíðandi börn: Uppgjöf, svarthol og lögbrot Vigdís Gunnarsdóttir skrifar Skoðun Fjórði hver vinnur í verslun og þjónustu Benedikt S. Benediktsson skrifar Skoðun Engin eftirspurn eftir Viðreisnar- og Samfylkingarmódelinu Andri Steinn Hilmarsson skrifar Skoðun Pabbar, mömmur, afar, ömmur Jón Pétur Zimsen skrifar Skoðun Vellíðan í vinnu Ingrid Kuhlman skrifar Skoðun Hefur vanfjármögnun sveitarfélaga áhrif á byggingarkostnað? Jón Ingi Hákonarson skrifar Skoðun Þar sem gervigreind er raunverulega að breyta öllu Björgmundur Örn Guðmundsson skrifar Skoðun Eru vegir fyrir ferðamenn mikilvægari en vegir fyrir fólk sem býr hér? Petrína Þórunn Jónsdóttir skrifar Skoðun Er Evrópa á villigötum? Efnahagsleg hnignun kallar á róttæka endurskoðun Eggert Sigurbergsson skrifar Skoðun Samræmd nálgun að öryggi og skilvirkni á ytri landamærum - Innleiðing EES á Íslandi Arngrímur Guðmundsson skrifar Skoðun Íslenskir flóttamenn - í okkar eigin landi Gunnar Magnús Diego skrifar Skoðun Ísrael á ekki heima á gleðileikum evrópskra sjónvarpsstöðva sem starfa í almannaþágu Stefán Jón Hafstein skrifar Skoðun Mótum framtíðina saman Jónína Hauksdóttir ,Magnús Þór Jónsson skrifar Skoðun Leikskóli þarf meira en þak og veggi. Kópavogsmódelið og Akureyrarleiðin sem leið að aukinni velferð barna Anna Elísa Hreiðarsdóttir,Svava Björg Mörk skrifar Skoðun Jákvæð áhrif dánaraðstoðar á sorgarferli aðstandenda og umönnunaraðila í Viktoríuríki í Ástralíu Ingrid Kuhlman skrifar Skoðun Kæra Epli, skilur þú mig? Lilja Dögg Jónsdóttir skrifar Skoðun Þorgerður og erlendu dómstólarnir Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Barnafjölskyldur í Reykjavík eiga betra skilið Þorbjörg Sigríður Gunnlaugsdóttir skrifar Skoðun Lyftum umræðunni á örlítið hærra plan Jóna Hlíf Halldórsdóttir skrifar Skoðun Lykillinn að hamingju og heilbrigði Auður Kjartansdóttir skrifar Skoðun Staða bænda styrkt Hanna Katrín Friðriksson skrifar Skoðun Transumræðan og ruglið um fjölda kynja Einar Steingrímsson skrifar Skoðun Leikskólar eru ekki munaður Íris Eva Gísladóttir skrifar Skoðun Vísindarannsóknir og þróun – til umhugsunar í tiltekt Þorgerður J. Einarsdóttir skrifar Skoðun 752 dánir vegna geðheilsuvanda – enginn vegna fjölþáttaógnar Grímur Atlason skrifar Sjá meira
Fyrsta umræða um fjárlög 2026 fór fram á Alþingi í síðustu viku. Ríkisstjórnin hefur einsett sér að taka til í ríkisfjármálunum til að auka skilvirkni þeirra án þess að það komi niður á helstu þáttum velferðarkerfisins. Þar er af mörgu að taka, t.d. varðandi þjónustu við minnihlutahópa, eldri borgara og öryrkja. Heilbrigðiskerfið hefur verið svelt í mörg ár. Fjármagn til flókinna og stórra heilbrigðiskerfa hefur í engu fylgt fólksfjölgun og nú er svo komið að senda þarf sjúklinga til meðferðar erlendis í meira mæli en nokkrum sinnum áður. Það tekur tíma að vinda ofan af áralangri vanrækslu þótt vissulega hafi margt gott verið gert í gegnum árin. Sé litið á heildarmálaefnasvið barna og fjölskyldna má sjá um 9,1 prósenta aukningu framlaga milli ára, eða upp á tæplega 7 milljarða króna. Um 300 milljónir fara í varanlegan stuðning við geðþjónustu við börn og aldraða. Af öðrum þáttum þá má meðal annars nefna hækkun í fæðingarorlofsmál og til barnabóta um 23 milljarða. Þá er þremur milljörðum veitt í stuðning við börn með fjölþættan vanda í samræmi við samkomulag ríkis og sveitarfélaga um að ríkið taki málaflokkinn alfarið yfir. En hvað er „fjölþættur“ vandi? Það er margt að skoða þegar kemur að þessum viðkvæma málaflokki. Fyrsta skrefið er að skilgreina hvað átt er við með fjölþættum vanda. Fjölþættur vandi tekur til flestra sviða heilbrigðis- og félagsmálakerfisins. Sem stendur liggja ekki fyrir neinar opinberar skilgreiningar í lögum og reglugerðum um hvað felst í fjölþættum vanda. Oftast er þó miðað við að barnið glími við röskun í tauga- og vitsmunaþroska og/eða tengslavandkvæði og/eða geðræn einkenni. Í einstaka tilfellum getur vímuefnavandi einnig verið til staðar. Í allmörgum tilfellum er í grunninn um að ræða barnaverndarmál með sögu um mikla vanrækslu og/eða ofbeldi. Þessi málaflokkur er með þeim flóknari á sviði barnamála fyrir þær sakir að börn með fjölþættan vanda eru ekki aðeins með greiningu vegna eins ákveðins sjúkdóms, fötlunar, fíknar eða aðrar greiningar heldur eru með margar greiningar. Þjónusta og stuðningsúrræði Þjónusta og stuðningur við börn með fjölþættan vanda og foreldra þeirra er flókin og umfangsmikil eðli málsins samkvæmt. Í flestum tilfellum er þörf á að tryggja öryggi barnsins og umhverfis þess allan sólarhringinn með búsetu utan heimilis til skamms eða lengri tíma og mögulega varanlega. Þessi málaflokkur felur því í sér fjölmargar áskoranir. Leggja þarf áherslu á víðtækar lausnir og forðast að einblína á einn hluta vandans. Barn sem er til dæmis með fötlun auk fíknivanda er með fjölþættan vanda. Nauðsynlegt er að geta boðið börnum með fjölþættan vanda vistun eða dvöl á meðferðarheimili þar sem þau fá viðhlítandi meðferð og umönnun. Það er gott að vita til þess að ríkisstjórnin er einmitt að vinna í málunum út frá þessari sýn. Einnig þarf að horfa til þeirra barna sem þarfnast þjónustu á grundvelli laga um langvarandi stuðningsþarfir, óháð greiningu. Sá hópur barna þarfnast oft umfangsmikillar þjónustu, mögulega fram á fullorðinsár. Veita þarf þessum börnum meðferð og hegðunarmótandi nálgun með það að markmiði að draga úr þjónustuþörf til að vinna að því að þau þurfi ekki að búa á stofnunum allt sitt líf. Ríkisstjórnin vinnur að viðeigandi úrræðum sem taka þétt utan um börn með þriðja stigs þjónustuþörf. Börn með fötlun, sjúkdóma og/eða tilfinninga- og hegðunarvanda eiga að sitja við sama borð við skipulagningu þriðja stigs þjónustu. Ákall hefur verið um meðferðarheimili; vistun utan heimilis fyrir börn með fíknivanda. Sannarlega er þörf á slíku úrræði. Reynslan sýnir hins vegar að titölulega fá börn þarfnast vistunar utan heimilis til langs tíma vegna vímuefnavanda og fylgikvilla hans einvörðungu. Þess vegna er kannski ekki rétt að skilgreina þennan hóp með langveikum börnum eða telja þau með börnum með fjölþættan vanda. Horft til framtíðar Í tiltölulega nýrri skýrslu stýrihóps um fyrirkomulag þjónustu við börn með fjölþættan vanda eru settar fram 14 tillögur um úrræði og útfærslu. Allar tillögurnar eru góðar. Eftir situr hins vegar að huga að því hvernig koma á til móts við langveik börn. Börn sem ekki geta búið á eigin heimili vegna nauðsynjar á mikilli umönnun, mikilli hjúkrunar- og stuðningsþörf, eða börn sem glíma við afleiðingar vanrækslu og ofbeldis. Í sumar var stofnaður stýrihópur um eftirfylgni samkomulags ríkis og sveitarfélaga sem var undirritað í marsmánuði þvert á flokka. Undirrituð á sæti í hópnum. Hópurinn hefur það hlutverk að styðja við þau sem sinna verkefninu á vettvangi stjórnarráðsins og stuðla að framgangi þeirra verkefna sem samkomulagið lýtur að. Ég er bjartsýn á að allir þingmenn þvert á flokka munu fylkja sér baki við þennan málaflokk og verkefni sem lúta að velferð barna og ungmenna. Höfundur er sálfræðingur og þingmaður Flokks fólksins.
Þegar heilinn sveltur: Tími til að endurhugsa stefnu í geðheilbrigðismálum Vigdís M. Jónsdóttir Skoðun
Ísrael á ekki heima á gleðileikum evrópskra sjónvarpsstöðva sem starfa í almannaþágu Stefán Jón Hafstein Skoðun
Skoðun Þegar heilinn sveltur: Tími til að endurhugsa stefnu í geðheilbrigðismálum Vigdís M. Jónsdóttir skrifar
Skoðun Engin eftirspurn eftir Viðreisnar- og Samfylkingarmódelinu Andri Steinn Hilmarsson skrifar
Skoðun Eru vegir fyrir ferðamenn mikilvægari en vegir fyrir fólk sem býr hér? Petrína Þórunn Jónsdóttir skrifar
Skoðun Er Evrópa á villigötum? Efnahagsleg hnignun kallar á róttæka endurskoðun Eggert Sigurbergsson skrifar
Skoðun Samræmd nálgun að öryggi og skilvirkni á ytri landamærum - Innleiðing EES á Íslandi Arngrímur Guðmundsson skrifar
Skoðun Ísrael á ekki heima á gleðileikum evrópskra sjónvarpsstöðva sem starfa í almannaþágu Stefán Jón Hafstein skrifar
Skoðun Leikskóli þarf meira en þak og veggi. Kópavogsmódelið og Akureyrarleiðin sem leið að aukinni velferð barna Anna Elísa Hreiðarsdóttir,Svava Björg Mörk skrifar
Skoðun Jákvæð áhrif dánaraðstoðar á sorgarferli aðstandenda og umönnunaraðila í Viktoríuríki í Ástralíu Ingrid Kuhlman skrifar
Þegar heilinn sveltur: Tími til að endurhugsa stefnu í geðheilbrigðismálum Vigdís M. Jónsdóttir Skoðun
Ísrael á ekki heima á gleðileikum evrópskra sjónvarpsstöðva sem starfa í almannaþágu Stefán Jón Hafstein Skoðun