Sjálfstæðisbarátta Eystrasaltsþjóða og endalok Sovétríkjanna: Þegar Ísland leiðrétti kúrsinn hjá NATO Jón Baldvin Hannibalsson skrifar 11. maí 2022 13:30 Þann 9.maí s.l.birti Morgunblaðið frétt af því, að skjöl þýska utanríkisráðuneytisins frá lokum Kalda stríðsins hefðu verið gerð opinber. Samkvæmt þeim hefðu leiðtogar Þýskalands, Kohl kanslari og Genscher utanríkisráðherra, beitt sér gegn endurreistu sjálfstæði Eystrasaltsþjóða og aðild hinna nýfrjálsu ríkja að varnarbandalagi lýðræðisríkjanna, NATO. Þáverandi utanríkisráðherra Íslands, Jón Baldvin Hannibalsson, segir, að sama máli hafi gegnt um þáverandi forseta Bandaríkjanna, George H.W. Bush. Ísland hafi beitt sér gegn yfirlýstri stefnu leiðtoga NATO og hafi sú stefna orðið ofan á. Það sem hér fer á eftir er kafli úr bók Jóns Baldvins: THE BALTIC ROAD TO FREEDOM – ICELAND´S ROLE, Lambert Academic Publishing, 2017. GLASNOST OG PERESTROIKA – opnun og kerfisbreyting – þessi vörumerki umbótavilja Gorbachevs (1987-92) opnuðu dyr þjóðafangelsismúraranna. Sjálfstæðisbarátta Eystrasaltsþjóða var vissulega þjóðernisvakning. Þessar þrjár smáþjóðir við Eystrasaltið vildu endurheimta sjálfstæði sitt. Þær höfðu verið fórnarlömb innrása, hernáms og innlimunar með valdi í Sovétríkin. En þetta var líka lýðræðisbylting. Leiðtogar sjálfstæðishreyfinganna höfðu þess vegna ástæðu til að vænta þess, að þeim yrði tekið opnum örmum af leiðtogum lýðræðisríkjanna. En þeir áttu eftir að verða fyrir sárum vonbrigðjum.Þeim var tekið eins og þeir væru óvelkomnar boðflennur, jafnvel „friðarspillar“. Þeim var sagt að leita samninga við nýlenduherrana í Kreml um aukna sjálfstjórn – en án fyrirfram skilyrða. Hvers vegna? Vegna þess að útganga þeirra úr „heimsveldi hins illa“ – svo vitnað sé til orða Reagans Bandaríkjaforseta – stefndi friðnum í hættu. Útgangan gæti orðið upphafið að upplausn Sovétríkjanna. Þar með mundi Gorbachev missa völdin og harðlínukommar kæmu til baka. Það þýddi nýtt Kalt stríð og - í versta tilviki - stríðsátök í Austur-Evrópu. Leiðtogar Vesturveldanna höfðu rétt fyrir sér að því leyti, að það var heilmikið í húfi: Frelsun þjóða Mið-og Austur-Evrópu undan hernámsoki Sovétríkjanna; friðsamleg sameining Þýskalands og áframhaldandi aðild sameinaðs Þýskalands að NATO. Afvopnunarsamningar – bæði varðandi kjarnavopn og hefðbundinn vopnabúnað, brottflutningur hernámsliða og samdráttur í herafla. Allt eru þetta alvarlegar spurningar um stríð og frið. Og leiðtogar Vesturveldanna virtust hafa bundið allar sínar vonir um tímamótasamninga um endalok Kalda stríðsins við pólitísk örlög eins manns: Mikhaels Sergevich Gorbachev. Þess vegna mátti ekkert segja eða gera, sem tefldi völdum hans í tvísýnu. Ef það þýddi, að það yrði að halda Sovétríkjunum saman, þá yrði það svo að vera. Leiðtogar stórveldanna gætu ekki eftirlátið það óþekktum uppreisnarmönnum á jaðri Sovétríkjanna að stefna öllu þessu hættu. Barátta undirokaðra þjóða fyrir endurheimtu lýðræði og sjálfstæði var þar með orðið í í andstöðu við yfirlýsta stefnu leiðtoga lýðræðisríkjanna. Þetta vakti óneitanlega upp óþægilegar spurningar. Til hvers höfðum við háð Kalt stríð í hálfa öld, ef ekki til að frelsa undirokaðar þjóðir? Var það gefið, að Gorbchev væri hinn eini sanni leiðtogi umbótaaflanna innan Sovétríkjanna? Raunsæ svör við þessum spurningum leiddu í ljós, að greiningin á innanlandsástandinu í Sovétríkjunum var vægast sagt yfirborðskennd. Stefnan var í molum. Það var þess vegna sem Bush Bandaríkjaforseti flutti sína endemis “kjúklingaræðu“ í þjóðþinginu í Kænugarði 1. ágúst 1991. Þar skoraði hann á úkrainsku þjóðina að „láta ekki ánetjast öfgaþjóðernishyggju“, heldur halda Sovétríkjunum saman í nafni friðar og stöðugleika. Þremur vikum síðar svaraði úkrainska þjóðin forsetanum með því að rúmlega 90% þjóðarinnar lýstu stuðningi sínum við sjálfstæðisyfirlýsinguna í þjóðaratkvæðagreiðslu. 145 dögum síðar voru Sovétríkin ekki lengur til. Það var Þess vegna sem Kohl, kanslari Þýskaland og Mitterrand forseti Frakka skrifuðu Landsbergis, leiðtoga Sajudis – sjálfstæðishreyfingar Litáa – sameiginlegt bréf, þar sem þeir skoruðu á hann að fresta framkvæmd sjálfstæðisyfirlýsingar Litáa og leita í staðinn samninga við Gorbachev um aukna heimastjórn – án fyrirfram skilyrða. Það var þess vegna sem leiðtogum sjáflstæðishreyfinga þjóðanna þriggja var vísað á dyr frá ráðstefnum um hina nýju „heimsskipan“ að loknu Köldu stríði. Þeim var m.a.s. ekki leyft að tala máli sínu á ráðstefnum um sjálfsákvörðunarrétt þjóða og almenn mannréttindi. Það var vegna þessa, sem við blasti ginnungargap milli opinberra yfirlýsinga leiðtoga lýðræðisríkjanna um sjálfsákvörðunarrétt þjóða og útbreiðslu lýðræðis annars vegar og eigin hagsmuna stórveldanna, sem réðu lögum og lofum í samningum bak við byrgðar dyr hins vegar. Og það var vegna þessa, sem Ísland reyndi að ljá sálfstæðisbaráttu Eystrasaltsþjóðanna rödd sína á alþjóðavettvangi – ekki síst innan NATO - þar sem þeirra eigin rödd hafði verið þögguð niður og leiðtogar lýðræðisríkjanna höfðu brugðist. Endalok Sovétríkjanna Þann 19. ágúst 1991 hófst atburðarás, sem endaði með viðurkenningu alþjóðasamfélagsins á endurreistu sjálfstæði Eystrasaltsþjóða og endalokum Sóvétríkjanna. Atburðarásin byrjaði í götuvígum og uppi á skriðdrekum í strætum Moskvu, en endaði með látlausri athöfn í Höfða í Reykjavík, fáeinum dögum sí ðar. Valdaránstilraun „harðlínumanna“ hófst í Moskvu á mánudegi 19. ágúst. Tveimur dögum síðar var haldinn fundur utanríkisráðherra NATO í Brussel. Fundurinn var haldinn í skugga valdaránsins í Moskvu. Þegar hann hófst, vissi enginn með vissu, hver réði ríkjum í Kreml. Aðalritari NATO, Manfred Wörner, var beðinn að freista þess að ná beinu sambandi við Boris Yeltsin í Moskvu. Hálftíma síðar, eða svo, flutti aðalritarinn okkur boðskap Yeltsins: Valdaránstilraunin hafði mistekist. Lýðræðisöflin hefðu tögl og haldir í Kreml. Boris Yeltsin, hinn nýi leiðtogi lýðræðisaflanna, beindi þeirri áskorun til utanríkisráðherra NATO-ríkja að gera allt sem í þeirra valdi stæði til að styðja lýðræðisöflin í Rússlandi. Þegar röðin kom að mér að tjá mig fyrir Íslands hönd um gerbreytta stöðu mála, lagði ég fyrirframsamda ræðu til hliðar, eins og oft áður. Ég skoraði á samráðherra mína að bregðast drengilega við hjálparbeiðni Yeltsins. Gamla rullan - um að ekkert mætti segja eða gera, sem tefldi völdum Gorbachevs í tvísýnu, því að þá kæmu harðlínumennirnir aftur - væri nú afsönnuð. Harðlínumennirnir hefðu nú þegar sýnt á spilin, en reynst vera tómhentir. Gorbachev, sem ætti allt sitt undir því sem forseti að halda Sovétríkjunum saman undir nýrri stjórnarskrá, væri líka úr leik. Hinn nýi leiðtogia lýðræðisaflanna væri Boris Yeltsin. Hann hefði nú þegar, sem forseti rússneska sambandslýðveldisins, skorað á rússneska hermenn að beita ekki valdi gegn óvopnuðu fólki meðal Eystrasaltsþjóða. Þjóðfulltrúaráð (e.Congress of peoples‘ deputies of the Soviet Union) hefur þegar lýst Molotov- Ribbentropf samninginn úr gildi fallinn. Þar með er viðurkennt, að hernám og innlimun Eystrasaltsþjóða í Sovétríkin var löglaust ofbeldi. Eystrasaltsþjóðirnar hefðu verið harðast leiknar allra þjóða í Mið- og Austur-Evrópu af völdum stríðsins. Þær hefðu sætt endurteknum nauðungarflutningum andstöðuhópa í útrýmingar- og þrælabúðir Stalíns, sem og skipulagðrar rússneskunarpólitík heima fyrir. Okkur bæri því siðferðileg skylda til að styðja við bakið á kröfum þeirra um endurreist sjálfstæði, ekki síður en frelsun annarra Mið- og Austur-Evrópuþjóða undan sovésku hernámi. „Mission accomplished“ Viðbrögðin við ræðu minni voru kurteisleg þögn. Á heimleiðinni tók ég yfir sendiráð Íslands í Kaupmannahöfn. Ég sat við símann klukkustundum saman og langt fram á nótt og reyndi að ná sambandi við helstu leiðtoga Eystrasaltsþjóðanna. Boðskapur minn var einfaldur: Yfirlýst stefna leiðtoga NATO er í molum, og tómarúm í Kreml. Núna er rétti tíminn til athafna. Ég sendi hinum nýskipuðu ráðherrum Eystrasaltsríkjanna formleg boðsbréf um að koma til Reykjavíkur, þar sem við myndum með formlegum hætti árétta viðurkenningu hins endurheimta sjálfstæðis þeirra og koma á diplómatískum samskiptum með formlegum hætti. Ég var þess fullviss, að aðrar þjóðir myndu brátt fylgja í kjölfarið, þannig að ekki yrði aftur snúið. Það reyndist vera rétt mat. Utanríkisráðherrarnir, Lennart Meri frá Eistlandi (síðar forseti 1992-2000), Janis Jurkans frá Lettlandi og Algirdas Saudargas frá Litáen mættu í Höfða þann 26. ágúst, 1991, þar sem við fjórir undirrituðum viðeigandi skjöl með formlegum hætti og fórum nokkrum orðum um þessi sögulegu tímamót. Fréttirnar af þessum viðburði höfðu varla fyrr borist út um heimsbyggðina, þegar boðsbréfin fóru að berast frá hverju landinu á fætur öðru: myndu utanríkisráðherrarnir – sem áður höfðu verið gerðir afturreka frá hverri ráðstefnunni á fætur annarri – vilja láta svo lítið að heimsækja höfuðborgir Evrópu og endurtaka það sem gerst hafði í Rreykjavík? Hér eftir varð ekki aftur snúið.Tilganginum var náð. Bandaríkin rönkuðu við sér nokkrum vikum síðar, degi á undan Sovétríkjunum. Fáeinum mánuðum síðar voru Sovétríkin ekki lengur til. Höfundur er heiðursborgari í Vilníus, höfuðborg Litáen Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Jón Baldvin Hannibalsson NATO Sovétríkin Utanríkismál Kalda stríðið Mest lesið Pólitískt hugrekki og pólitískt hugleysi: ólík stefna tveggja systurflokka Birgir Finnsson Skoðun Sættir þú þig við þetta? Jón Pétur Zimsen Skoðun Sniðgangan á Rapyd slær öll met Björn B. Björnsson Skoðun Augnablikið Magnús Jóhann Hjartarson Skoðun Alþingi gleymir aftur fötluðum börnum Lúðvík Júlíusson Skoðun Tölum um stóra valdaframsalsmálið Hjörtur J. Guðmundsson Skoðun Listnám er lífsbjörg – opið bréf til ráðherra mennta, félags og heilbrigðismála, til stuðnings Söngskóla Sigurðar Demetz Dagbjört Andrésdóttir Skoðun Það þarf ekki að biðjast afsökunar á því að segja satt Þórður Snær Júlíusson Skoðun Gott frumvarp, en hvað með verklagið? Bogi Ragnarsson Skoðun Litla landið sem kennir heiminum – Ísland og þróunarsamvinna í gegnum menntun GRÓ skólanna Verena Karlsdóttir,Hreiðar Þór Valtýsson,Þór Heiðar Ásgeirsson Skoðun Skoðun Skoðun Virði barna og ungmenna Álfhildur Leifsdóttir,Hólmfríður Jennýjar Árnadóttir skrifar Skoðun Sættir þú þig við þetta? Jón Pétur Zimsen skrifar Skoðun Alþingi gleymir aftur fötluðum börnum Lúðvík Júlíusson skrifar Skoðun Lægri gjöld, fleiri tækifæri Bragi Bjarnason skrifar Skoðun Tölum um stóra valdaframsalsmálið Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Litla landið sem kennir heiminum – Ísland og þróunarsamvinna í gegnum menntun GRÓ skólanna Verena Karlsdóttir,Hreiðar Þór Valtýsson,Þór Heiðar Ásgeirsson skrifar Skoðun Öflugar varnir krefjast stöndugra fréttamiðla Sigríður Dögg Auðunsdóttir skrifar Skoðun Gott frumvarp, en hvað með verklagið? Bogi Ragnarsson skrifar Skoðun Augnablikið Magnús Jóhann Hjartarson skrifar Skoðun Listnám er lífsbjörg – opið bréf til ráðherra mennta, félags og heilbrigðismála, til stuðnings Söngskóla Sigurðar Demetz Dagbjört Andrésdóttir skrifar Skoðun Það þarf ekki að biðjast afsökunar á því að segja satt Þórður Snær Júlíusson skrifar Skoðun Lífeyrissjóðirnir og Íslandsbanki, hluthafafundur á mánudag Bolli Héðinsson skrifar Skoðun „Þegar arkitektinn fer á flug“ - opinber umræða á villigötum Eyrún Arnarsdóttir skrifar Skoðun Heilbrigðiskerfið þarf stjórnvöld með bein í nefinu Svandís Svavarsdóttir skrifar Skoðun Börn eru hvorki veiðigjöld né öryggis- og varnarmál Grímur Atlason skrifar Skoðun Í vörn gegn sjálfum sér? Ólafur Stephensen skrifar Skoðun Mig langar að byggja heim með frið og umlykja með ást Guðmunda G. Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Þjóðin stendur með sjúkraliðum Sandra B. Franks skrifar Skoðun Vegið að íslenska lífeyriskerfinu Björgvin Jón Bjarnason,Þóra Eggertsdóttir,Halldór Kristinsson,Guðmundur Svavarsson,Elsa Björk Pétursdóttir,Jón Ólafur Halldórsson,Arnar Hjaltalín skrifar Skoðun Ísland gjaldþrota vegna fatlaðs fólks? Alma Ýr Ingólfsdóttir skrifar Skoðun Veiðigjöld, gaslýsingar og valdníðsla Kristinn Karl Brynjarsson skrifar Skoðun Sniðgangan á Rapyd slær öll met Björn B. Björnsson skrifar Skoðun Pólitískt hugrekki og pólitískt hugleysi: ólík stefna tveggja systurflokka Birgir Finnsson skrifar Skoðun Árið 2023 kemur aldrei aftur Heiðrún Lind Marteinsdóttir skrifar Skoðun Trumpistar eru víða Trausti Breiðfjörð Magnússon skrifar Skoðun Fasteignagjöld eru lág í Reykjavík Sara Björg Sigurðardóttir skrifar Skoðun Gerræðisleg áform í anda Ráðstjórnarríkjanna Guðmundur Fertram Sigurjónsson skrifar Skoðun Opið svar til formanns Samleik- Útsvarsgreiðendur borga leikskólann í Kópavogi! Rakel Ýr Isaksen skrifar Skoðun Nýbakaðir foreldrar og óbökuð loforð Ingveldur Anna Sigurðardóttir skrifar Skoðun Þegar bráðamóttakan drepur þig hraðar Hólmfríður Ásta Hjaltadóttir skrifar Sjá meira
Þann 9.maí s.l.birti Morgunblaðið frétt af því, að skjöl þýska utanríkisráðuneytisins frá lokum Kalda stríðsins hefðu verið gerð opinber. Samkvæmt þeim hefðu leiðtogar Þýskalands, Kohl kanslari og Genscher utanríkisráðherra, beitt sér gegn endurreistu sjálfstæði Eystrasaltsþjóða og aðild hinna nýfrjálsu ríkja að varnarbandalagi lýðræðisríkjanna, NATO. Þáverandi utanríkisráðherra Íslands, Jón Baldvin Hannibalsson, segir, að sama máli hafi gegnt um þáverandi forseta Bandaríkjanna, George H.W. Bush. Ísland hafi beitt sér gegn yfirlýstri stefnu leiðtoga NATO og hafi sú stefna orðið ofan á. Það sem hér fer á eftir er kafli úr bók Jóns Baldvins: THE BALTIC ROAD TO FREEDOM – ICELAND´S ROLE, Lambert Academic Publishing, 2017. GLASNOST OG PERESTROIKA – opnun og kerfisbreyting – þessi vörumerki umbótavilja Gorbachevs (1987-92) opnuðu dyr þjóðafangelsismúraranna. Sjálfstæðisbarátta Eystrasaltsþjóða var vissulega þjóðernisvakning. Þessar þrjár smáþjóðir við Eystrasaltið vildu endurheimta sjálfstæði sitt. Þær höfðu verið fórnarlömb innrása, hernáms og innlimunar með valdi í Sovétríkin. En þetta var líka lýðræðisbylting. Leiðtogar sjálfstæðishreyfinganna höfðu þess vegna ástæðu til að vænta þess, að þeim yrði tekið opnum örmum af leiðtogum lýðræðisríkjanna. En þeir áttu eftir að verða fyrir sárum vonbrigðjum.Þeim var tekið eins og þeir væru óvelkomnar boðflennur, jafnvel „friðarspillar“. Þeim var sagt að leita samninga við nýlenduherrana í Kreml um aukna sjálfstjórn – en án fyrirfram skilyrða. Hvers vegna? Vegna þess að útganga þeirra úr „heimsveldi hins illa“ – svo vitnað sé til orða Reagans Bandaríkjaforseta – stefndi friðnum í hættu. Útgangan gæti orðið upphafið að upplausn Sovétríkjanna. Þar með mundi Gorbachev missa völdin og harðlínukommar kæmu til baka. Það þýddi nýtt Kalt stríð og - í versta tilviki - stríðsátök í Austur-Evrópu. Leiðtogar Vesturveldanna höfðu rétt fyrir sér að því leyti, að það var heilmikið í húfi: Frelsun þjóða Mið-og Austur-Evrópu undan hernámsoki Sovétríkjanna; friðsamleg sameining Þýskalands og áframhaldandi aðild sameinaðs Þýskalands að NATO. Afvopnunarsamningar – bæði varðandi kjarnavopn og hefðbundinn vopnabúnað, brottflutningur hernámsliða og samdráttur í herafla. Allt eru þetta alvarlegar spurningar um stríð og frið. Og leiðtogar Vesturveldanna virtust hafa bundið allar sínar vonir um tímamótasamninga um endalok Kalda stríðsins við pólitísk örlög eins manns: Mikhaels Sergevich Gorbachev. Þess vegna mátti ekkert segja eða gera, sem tefldi völdum hans í tvísýnu. Ef það þýddi, að það yrði að halda Sovétríkjunum saman, þá yrði það svo að vera. Leiðtogar stórveldanna gætu ekki eftirlátið það óþekktum uppreisnarmönnum á jaðri Sovétríkjanna að stefna öllu þessu hættu. Barátta undirokaðra þjóða fyrir endurheimtu lýðræði og sjálfstæði var þar með orðið í í andstöðu við yfirlýsta stefnu leiðtoga lýðræðisríkjanna. Þetta vakti óneitanlega upp óþægilegar spurningar. Til hvers höfðum við háð Kalt stríð í hálfa öld, ef ekki til að frelsa undirokaðar þjóðir? Var það gefið, að Gorbchev væri hinn eini sanni leiðtogi umbótaaflanna innan Sovétríkjanna? Raunsæ svör við þessum spurningum leiddu í ljós, að greiningin á innanlandsástandinu í Sovétríkjunum var vægast sagt yfirborðskennd. Stefnan var í molum. Það var þess vegna sem Bush Bandaríkjaforseti flutti sína endemis “kjúklingaræðu“ í þjóðþinginu í Kænugarði 1. ágúst 1991. Þar skoraði hann á úkrainsku þjóðina að „láta ekki ánetjast öfgaþjóðernishyggju“, heldur halda Sovétríkjunum saman í nafni friðar og stöðugleika. Þremur vikum síðar svaraði úkrainska þjóðin forsetanum með því að rúmlega 90% þjóðarinnar lýstu stuðningi sínum við sjálfstæðisyfirlýsinguna í þjóðaratkvæðagreiðslu. 145 dögum síðar voru Sovétríkin ekki lengur til. Það var Þess vegna sem Kohl, kanslari Þýskaland og Mitterrand forseti Frakka skrifuðu Landsbergis, leiðtoga Sajudis – sjálfstæðishreyfingar Litáa – sameiginlegt bréf, þar sem þeir skoruðu á hann að fresta framkvæmd sjálfstæðisyfirlýsingar Litáa og leita í staðinn samninga við Gorbachev um aukna heimastjórn – án fyrirfram skilyrða. Það var þess vegna sem leiðtogum sjáflstæðishreyfinga þjóðanna þriggja var vísað á dyr frá ráðstefnum um hina nýju „heimsskipan“ að loknu Köldu stríði. Þeim var m.a.s. ekki leyft að tala máli sínu á ráðstefnum um sjálfsákvörðunarrétt þjóða og almenn mannréttindi. Það var vegna þessa, sem við blasti ginnungargap milli opinberra yfirlýsinga leiðtoga lýðræðisríkjanna um sjálfsákvörðunarrétt þjóða og útbreiðslu lýðræðis annars vegar og eigin hagsmuna stórveldanna, sem réðu lögum og lofum í samningum bak við byrgðar dyr hins vegar. Og það var vegna þessa, sem Ísland reyndi að ljá sálfstæðisbaráttu Eystrasaltsþjóðanna rödd sína á alþjóðavettvangi – ekki síst innan NATO - þar sem þeirra eigin rödd hafði verið þögguð niður og leiðtogar lýðræðisríkjanna höfðu brugðist. Endalok Sovétríkjanna Þann 19. ágúst 1991 hófst atburðarás, sem endaði með viðurkenningu alþjóðasamfélagsins á endurreistu sjálfstæði Eystrasaltsþjóða og endalokum Sóvétríkjanna. Atburðarásin byrjaði í götuvígum og uppi á skriðdrekum í strætum Moskvu, en endaði með látlausri athöfn í Höfða í Reykjavík, fáeinum dögum sí ðar. Valdaránstilraun „harðlínumanna“ hófst í Moskvu á mánudegi 19. ágúst. Tveimur dögum síðar var haldinn fundur utanríkisráðherra NATO í Brussel. Fundurinn var haldinn í skugga valdaránsins í Moskvu. Þegar hann hófst, vissi enginn með vissu, hver réði ríkjum í Kreml. Aðalritari NATO, Manfred Wörner, var beðinn að freista þess að ná beinu sambandi við Boris Yeltsin í Moskvu. Hálftíma síðar, eða svo, flutti aðalritarinn okkur boðskap Yeltsins: Valdaránstilraunin hafði mistekist. Lýðræðisöflin hefðu tögl og haldir í Kreml. Boris Yeltsin, hinn nýi leiðtogi lýðræðisaflanna, beindi þeirri áskorun til utanríkisráðherra NATO-ríkja að gera allt sem í þeirra valdi stæði til að styðja lýðræðisöflin í Rússlandi. Þegar röðin kom að mér að tjá mig fyrir Íslands hönd um gerbreytta stöðu mála, lagði ég fyrirframsamda ræðu til hliðar, eins og oft áður. Ég skoraði á samráðherra mína að bregðast drengilega við hjálparbeiðni Yeltsins. Gamla rullan - um að ekkert mætti segja eða gera, sem tefldi völdum Gorbachevs í tvísýnu, því að þá kæmu harðlínumennirnir aftur - væri nú afsönnuð. Harðlínumennirnir hefðu nú þegar sýnt á spilin, en reynst vera tómhentir. Gorbachev, sem ætti allt sitt undir því sem forseti að halda Sovétríkjunum saman undir nýrri stjórnarskrá, væri líka úr leik. Hinn nýi leiðtogia lýðræðisaflanna væri Boris Yeltsin. Hann hefði nú þegar, sem forseti rússneska sambandslýðveldisins, skorað á rússneska hermenn að beita ekki valdi gegn óvopnuðu fólki meðal Eystrasaltsþjóða. Þjóðfulltrúaráð (e.Congress of peoples‘ deputies of the Soviet Union) hefur þegar lýst Molotov- Ribbentropf samninginn úr gildi fallinn. Þar með er viðurkennt, að hernám og innlimun Eystrasaltsþjóða í Sovétríkin var löglaust ofbeldi. Eystrasaltsþjóðirnar hefðu verið harðast leiknar allra þjóða í Mið- og Austur-Evrópu af völdum stríðsins. Þær hefðu sætt endurteknum nauðungarflutningum andstöðuhópa í útrýmingar- og þrælabúðir Stalíns, sem og skipulagðrar rússneskunarpólitík heima fyrir. Okkur bæri því siðferðileg skylda til að styðja við bakið á kröfum þeirra um endurreist sjálfstæði, ekki síður en frelsun annarra Mið- og Austur-Evrópuþjóða undan sovésku hernámi. „Mission accomplished“ Viðbrögðin við ræðu minni voru kurteisleg þögn. Á heimleiðinni tók ég yfir sendiráð Íslands í Kaupmannahöfn. Ég sat við símann klukkustundum saman og langt fram á nótt og reyndi að ná sambandi við helstu leiðtoga Eystrasaltsþjóðanna. Boðskapur minn var einfaldur: Yfirlýst stefna leiðtoga NATO er í molum, og tómarúm í Kreml. Núna er rétti tíminn til athafna. Ég sendi hinum nýskipuðu ráðherrum Eystrasaltsríkjanna formleg boðsbréf um að koma til Reykjavíkur, þar sem við myndum með formlegum hætti árétta viðurkenningu hins endurheimta sjálfstæðis þeirra og koma á diplómatískum samskiptum með formlegum hætti. Ég var þess fullviss, að aðrar þjóðir myndu brátt fylgja í kjölfarið, þannig að ekki yrði aftur snúið. Það reyndist vera rétt mat. Utanríkisráðherrarnir, Lennart Meri frá Eistlandi (síðar forseti 1992-2000), Janis Jurkans frá Lettlandi og Algirdas Saudargas frá Litáen mættu í Höfða þann 26. ágúst, 1991, þar sem við fjórir undirrituðum viðeigandi skjöl með formlegum hætti og fórum nokkrum orðum um þessi sögulegu tímamót. Fréttirnar af þessum viðburði höfðu varla fyrr borist út um heimsbyggðina, þegar boðsbréfin fóru að berast frá hverju landinu á fætur öðru: myndu utanríkisráðherrarnir – sem áður höfðu verið gerðir afturreka frá hverri ráðstefnunni á fætur annarri – vilja láta svo lítið að heimsækja höfuðborgir Evrópu og endurtaka það sem gerst hafði í Rreykjavík? Hér eftir varð ekki aftur snúið.Tilganginum var náð. Bandaríkin rönkuðu við sér nokkrum vikum síðar, degi á undan Sovétríkjunum. Fáeinum mánuðum síðar voru Sovétríkin ekki lengur til. Höfundur er heiðursborgari í Vilníus, höfuðborg Litáen
Listnám er lífsbjörg – opið bréf til ráðherra mennta, félags og heilbrigðismála, til stuðnings Söngskóla Sigurðar Demetz Dagbjört Andrésdóttir Skoðun
Litla landið sem kennir heiminum – Ísland og þróunarsamvinna í gegnum menntun GRÓ skólanna Verena Karlsdóttir,Hreiðar Þór Valtýsson,Þór Heiðar Ásgeirsson Skoðun
Skoðun Litla landið sem kennir heiminum – Ísland og þróunarsamvinna í gegnum menntun GRÓ skólanna Verena Karlsdóttir,Hreiðar Þór Valtýsson,Þór Heiðar Ásgeirsson skrifar
Skoðun Listnám er lífsbjörg – opið bréf til ráðherra mennta, félags og heilbrigðismála, til stuðnings Söngskóla Sigurðar Demetz Dagbjört Andrésdóttir skrifar
Skoðun Vegið að íslenska lífeyriskerfinu Björgvin Jón Bjarnason,Þóra Eggertsdóttir,Halldór Kristinsson,Guðmundur Svavarsson,Elsa Björk Pétursdóttir,Jón Ólafur Halldórsson,Arnar Hjaltalín skrifar
Skoðun Pólitískt hugrekki og pólitískt hugleysi: ólík stefna tveggja systurflokka Birgir Finnsson skrifar
Skoðun Opið svar til formanns Samleik- Útsvarsgreiðendur borga leikskólann í Kópavogi! Rakel Ýr Isaksen skrifar
Listnám er lífsbjörg – opið bréf til ráðherra mennta, félags og heilbrigðismála, til stuðnings Söngskóla Sigurðar Demetz Dagbjört Andrésdóttir Skoðun
Litla landið sem kennir heiminum – Ísland og þróunarsamvinna í gegnum menntun GRÓ skólanna Verena Karlsdóttir,Hreiðar Þór Valtýsson,Þór Heiðar Ásgeirsson Skoðun