Beðið fyrir verðbólgu Halla Gunnarsdóttir skrifar 18. febrúar 2025 11:31 „Ég bið fyrir verðbólgu á hverjum degi, stíg sérstakan verðbólgudans … því þegar verðbólgan hækkar hratt getum við aukið álagninguna.“ Eitthvað á þessa vegu mæltist bandarískum forstjóra fyrir nokkrum árum og opinberaði þar sannleik sem sjaldan er færður í orð, en allir þekkja: verðbólgutímar geta verið gullöld fyrir fyrirtæki. Þetta á ekki síst við um þau fyrirtæki sem geta nýtt sér fákeppni. Þegar neytendur venjast sífelldum verðhækkunum geta fyrirtæki auðveldlega velt öllum kostnaðarhækkunum út í verðlag og jafnvel aukið álagninguna á sama tíma. Réttlætingar er vart þörf, því á verðbólgutímum færast mörkin til og fólk hættir að átta sig á því hvert raunverulegt verð ætti að vera. Þessi veruleiki er Íslendingum vel kunnur. Sögulegur hagnaður í og eftir heimsfaraldur Verðbólguárin 2021–2023 voru í grunninn sérstaklega hagstæð fyrir íslensk fyrirtæki. Árið 2019 nam hagnaður fyrirtækja í viðskiptahagkerfinu 6% af tekjum þeirra, en árið 2021 hafði þetta hlutfall rúmlega tvöfaldast í 13% og hefur haldist hátt síðan. Þrátt fyrir miklar kostnaðarhækkanir stórjókst gróði fyrirtækja og fór úr 265 milljörðum árið 2019 í 741 milljarð árið 2022. Þótt hagnaðurinn hefði ekki verið jafnmikill árið eftir þá voru 536 milljarðarnir sem fyrirtæki rökuðu til sín árið 2023 samt um tvöfaldur hagnaður ársins 2019. Þetta er ekki eðlilegur vöxtur sem á rætur í dugnaði og útsjónarsemi, þetta er gróðastarfsemi á verðbólgutímum sem við borgum öll fyrir úr eigin vasa. Hefðu fyrirtækin slegið af hinum miklu arðsemiskröfum sínum hefði verðbólgan orðið lægri en raun bar vitni. Það þýðir jafnframt að ekki hefði verið ástæða til að hækka vexti upp úr öllu valdi með gríðarlegum tilkostnaði fyrir heimili í landinu. Heimilin borga sum sé gróða fyrirtækjanna ekki aðeins í gegnum hærra vöruverð, heldur líka í gegnum háa vexti og þar með húsnæðiskostnað sem er langt umfram það sem eðlilegt getur talist. Þá eru ónefndir allir skattarnir sem við greiðum beint til að mæta miklum vaxtakostnaði ríkissjóðs. Fyrirtækin áttu að halda aftur af verðhækkunum Fyrir ári síðan, að undangengnum öllum þessum fyrirtækjagróða, féllst launafólk á almennum markaði á kjarasamninga sem kváðu í grunninn á um launahækkanir sem voru lægri en verðbólga. Hugmyndin var sú að laun venjulegs fólks væru meginóvissuþátturinn varðandi verðbólguna og ef launahækkanir yrðu afar hóflegar gætu fyrirtæki haldið aftur af verðhækkunum sem aftur myndi skapa forsendur fyrir lægri verðbólgu og vöxtum. Þetta var óþægilega einföld hugmynd um orsakir og samsetningu verðbólgu, en það var engu að síður skýrt að fyrirtækin yrðu að halda aftur af verðhækkunum ef þetta samkomulag átti að ganga eftir. Og hvað hefur gerst? Þurfti að hækka tómatana um 63% í febrúar? Nú er óvíst hvort einhver tók að sér að dansa verðbólgudansinn, en í aðdraganda jóla steig forsvarsfólk nokkurra verslana og fyrirtækja fram og boðaði verðhækkanir í svo samstilltum kór að Samkeppniseftirlitið sá sig knúið til að benda á að slíkar yfirlýsingar gætu stuðlað að samhæfðum verðhækkunum, með öðrum orðum verðsamráði fyrir opnum tjöldum. Eftir því sem heimildir úr matvöruverslun herma þá brugðust heildsalar þegar í stað við merkjasendingunum og hækkuðu verð á mörgum vörum, jafnvel um tugi prósenta. Smásalan fylgdi á eftir. Verðhækkanirnar voru því nánast eins fyrirsjáanlegar og sjálf áramótin. Samkvæmt nýjustu úttekt verðlagseftirlits ASÍ hækkuðu tómatar í lausu um 63% milli janúar og febrúar í Bónus. Holta heimshorna kjúklingur í Krónunni hefur hækkað um 5–14% frá janúar og ferskt kjúklingakjöt hefur einnig hækkað verulega. Það verður sífellt dýrara að borða. Ekki sér fyrir endann á þessu og nú hafa bæði Festi og Hagar tilkynnt um að hagnaður þeirra hafi aukist milli ára 2023 og 2024, á einmitt sama tíma og öllum var gert að leggjast á árarnar við að ná verðbólgunni niður. Hver á að sýna hófsemi? Á meðan launafólk er sífellt beðið um að sýna ábyrgð og hófsemi, er atvinnulífið hvorki gagnrýnt né krafið um að slá af eigin gróða. Þetta er eins og að tveir aðilar semji um að fara hægt yfir en annar aðilinn er settur í hlekki á meðan hinn fær að valsa frjáls og stýra sínum eigin hraða. Launafólk er fast inni í samningum til fjögurra ára en fyrirtækin geta hagað álagningu sinni eins og þeim sýnist. Samtök atvinnulífsins hafa varpað frá sér allri ábyrgð með þeirri fullyrðingu að þau geti ekki skipt sér af verðlagi þar sem það gæti varðað við samkeppnislög, sem er talsverð afbökun á veruleikanum. Fyrirtæki sem bjuggu við sögulegt góðæri á sama tíma og fólk saup seyðið af verðbólgunni verða að axla ábyrgð ef núverandi kjarasamningar eiga að halda. Af hverju eiga heimilin og launafólk alltaf að borga brúsann? Hvers vegna ættu stór fyrirtæki að fá að dansa í gegnum verðbólguna með aukinn hagnað á meðan venjulegt fólk er krafið um aðhald? Ef fyrirtækin ætla ekki að sýna samfélagslega ábyrgð sjálf með því að halda aftur af hagnaðarsókn, þá er ljóst að svona kjarasamninga verður aldrei hægt að gera aftur. Höfundur er formaður VR og í framboði í kosningum sem fram fara 6. til 13. mars nk. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Halla Gunnarsdóttir Formannskjör í VR 2025 Mest lesið Halldór 28.06.2025 Halldór Falleinkunn skólakerfis? Helga Þórisdóttir Skoðun Hvers vegna berðu kross? Hrafnhildur Sigurðardóttir Skoðun Hvar er auðlindarentan? Birta Karen Tryggvadóttir Skoðun Þannig gerum við þetta? Ísak Ernir Kristinsson Skoðun Stærsta framfaraskref í námsmati íslenskra barna í áratugi Guðmundur Ingi Kristinsson Skoðun Sniðgangan á Rapyd slær öll met Björn B. Björnsson Skoðun Hver borgar brúsann? Ingibjörg Isaksen Skoðun Þjónusta sem gleður – skilar sér beint í kassann Margrét Reynisdóttir Skoðun Augnablikið Magnús Jóhann Hjartarson Skoðun Skoðun Skoðun Skattafíkn í skjóli réttlætis: Tímavélin stillt á 2012 Kristinn Karl Brynjarsson skrifar Skoðun Hver borgar brúsann? Ingibjörg Isaksen skrifar Skoðun Hvers vegna berðu kross? Hrafnhildur Sigurðardóttir skrifar Skoðun Þannig gerum við þetta? Ísak Ernir Kristinsson skrifar Skoðun Stærsta framfaraskref í námsmati íslenskra barna í áratugi Guðmundur Ingi Kristinsson skrifar Skoðun Falleinkunn skólakerfis? Helga Þórisdóttir skrifar Skoðun Þjónusta sem gleður – skilar sér beint í kassann Margrét Reynisdóttir skrifar Skoðun Hvar er auðlindarentan? Birta Karen Tryggvadóttir skrifar Skoðun Miðflokkurinn – Rödd skynseminnar í borginni Ómar Már Jónsson skrifar Skoðun Virði barna og ungmenna Álfhildur Leifsdóttir,Hólmfríður Jennýjar Árnadóttir skrifar Skoðun Sættir þú þig við þetta? Jón Pétur Zimsen skrifar Skoðun Alþingi gleymir aftur fötluðum börnum Lúðvík Júlíusson skrifar Skoðun Lægri gjöld, fleiri tækifæri Bragi Bjarnason skrifar Skoðun Tölum um stóra valdaframsalsmálið Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Litla landið sem kennir heiminum – Ísland og þróunarsamvinna í gegnum menntun GRÓ skólanna Verena Karlsdóttir,Hreiðar Þór Valtýsson,Þór Heiðar Ásgeirsson skrifar Skoðun Öflugar varnir krefjast stöndugra fréttamiðla Sigríður Dögg Auðunsdóttir skrifar Skoðun Gott frumvarp, en hvað með verklagið? Bogi Ragnarsson skrifar Skoðun Augnablikið Magnús Jóhann Hjartarson skrifar Skoðun Listnám er lífsbjörg – opið bréf til ráðherra mennta, félags og heilbrigðismála, til stuðnings Söngskóla Sigurðar Demetz Dagbjört Andrésdóttir skrifar Skoðun Það þarf ekki að biðjast afsökunar á því að segja satt Þórður Snær Júlíusson skrifar Skoðun Lífeyrissjóðirnir og Íslandsbanki, hluthafafundur á mánudag Bolli Héðinsson skrifar Skoðun „Þegar arkitektinn fer á flug“ - opinber umræða á villigötum Eyrún Arnarsdóttir skrifar Skoðun Heilbrigðiskerfið þarf stjórnvöld með bein í nefinu Svandís Svavarsdóttir skrifar Skoðun Börn eru hvorki veiðigjöld né öryggis- og varnarmál Grímur Atlason skrifar Skoðun Í vörn gegn sjálfum sér? Ólafur Stephensen skrifar Skoðun Mig langar að byggja heim með frið og umlykja með ást Guðmunda G. Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Þjóðin stendur með sjúkraliðum Sandra B. Franks skrifar Skoðun Vegið að íslenska lífeyriskerfinu Björgvin Jón Bjarnason,Þóra Eggertsdóttir,Halldór Kristinsson,Guðmundur Svavarsson,Elsa Björk Pétursdóttir,Jón Ólafur Halldórsson,Arnar Hjaltalín skrifar Skoðun Ísland gjaldþrota vegna fatlaðs fólks? Alma Ýr Ingólfsdóttir skrifar Skoðun Veiðigjöld, gaslýsingar og valdníðsla Kristinn Karl Brynjarsson skrifar Sjá meira
„Ég bið fyrir verðbólgu á hverjum degi, stíg sérstakan verðbólgudans … því þegar verðbólgan hækkar hratt getum við aukið álagninguna.“ Eitthvað á þessa vegu mæltist bandarískum forstjóra fyrir nokkrum árum og opinberaði þar sannleik sem sjaldan er færður í orð, en allir þekkja: verðbólgutímar geta verið gullöld fyrir fyrirtæki. Þetta á ekki síst við um þau fyrirtæki sem geta nýtt sér fákeppni. Þegar neytendur venjast sífelldum verðhækkunum geta fyrirtæki auðveldlega velt öllum kostnaðarhækkunum út í verðlag og jafnvel aukið álagninguna á sama tíma. Réttlætingar er vart þörf, því á verðbólgutímum færast mörkin til og fólk hættir að átta sig á því hvert raunverulegt verð ætti að vera. Þessi veruleiki er Íslendingum vel kunnur. Sögulegur hagnaður í og eftir heimsfaraldur Verðbólguárin 2021–2023 voru í grunninn sérstaklega hagstæð fyrir íslensk fyrirtæki. Árið 2019 nam hagnaður fyrirtækja í viðskiptahagkerfinu 6% af tekjum þeirra, en árið 2021 hafði þetta hlutfall rúmlega tvöfaldast í 13% og hefur haldist hátt síðan. Þrátt fyrir miklar kostnaðarhækkanir stórjókst gróði fyrirtækja og fór úr 265 milljörðum árið 2019 í 741 milljarð árið 2022. Þótt hagnaðurinn hefði ekki verið jafnmikill árið eftir þá voru 536 milljarðarnir sem fyrirtæki rökuðu til sín árið 2023 samt um tvöfaldur hagnaður ársins 2019. Þetta er ekki eðlilegur vöxtur sem á rætur í dugnaði og útsjónarsemi, þetta er gróðastarfsemi á verðbólgutímum sem við borgum öll fyrir úr eigin vasa. Hefðu fyrirtækin slegið af hinum miklu arðsemiskröfum sínum hefði verðbólgan orðið lægri en raun bar vitni. Það þýðir jafnframt að ekki hefði verið ástæða til að hækka vexti upp úr öllu valdi með gríðarlegum tilkostnaði fyrir heimili í landinu. Heimilin borga sum sé gróða fyrirtækjanna ekki aðeins í gegnum hærra vöruverð, heldur líka í gegnum háa vexti og þar með húsnæðiskostnað sem er langt umfram það sem eðlilegt getur talist. Þá eru ónefndir allir skattarnir sem við greiðum beint til að mæta miklum vaxtakostnaði ríkissjóðs. Fyrirtækin áttu að halda aftur af verðhækkunum Fyrir ári síðan, að undangengnum öllum þessum fyrirtækjagróða, féllst launafólk á almennum markaði á kjarasamninga sem kváðu í grunninn á um launahækkanir sem voru lægri en verðbólga. Hugmyndin var sú að laun venjulegs fólks væru meginóvissuþátturinn varðandi verðbólguna og ef launahækkanir yrðu afar hóflegar gætu fyrirtæki haldið aftur af verðhækkunum sem aftur myndi skapa forsendur fyrir lægri verðbólgu og vöxtum. Þetta var óþægilega einföld hugmynd um orsakir og samsetningu verðbólgu, en það var engu að síður skýrt að fyrirtækin yrðu að halda aftur af verðhækkunum ef þetta samkomulag átti að ganga eftir. Og hvað hefur gerst? Þurfti að hækka tómatana um 63% í febrúar? Nú er óvíst hvort einhver tók að sér að dansa verðbólgudansinn, en í aðdraganda jóla steig forsvarsfólk nokkurra verslana og fyrirtækja fram og boðaði verðhækkanir í svo samstilltum kór að Samkeppniseftirlitið sá sig knúið til að benda á að slíkar yfirlýsingar gætu stuðlað að samhæfðum verðhækkunum, með öðrum orðum verðsamráði fyrir opnum tjöldum. Eftir því sem heimildir úr matvöruverslun herma þá brugðust heildsalar þegar í stað við merkjasendingunum og hækkuðu verð á mörgum vörum, jafnvel um tugi prósenta. Smásalan fylgdi á eftir. Verðhækkanirnar voru því nánast eins fyrirsjáanlegar og sjálf áramótin. Samkvæmt nýjustu úttekt verðlagseftirlits ASÍ hækkuðu tómatar í lausu um 63% milli janúar og febrúar í Bónus. Holta heimshorna kjúklingur í Krónunni hefur hækkað um 5–14% frá janúar og ferskt kjúklingakjöt hefur einnig hækkað verulega. Það verður sífellt dýrara að borða. Ekki sér fyrir endann á þessu og nú hafa bæði Festi og Hagar tilkynnt um að hagnaður þeirra hafi aukist milli ára 2023 og 2024, á einmitt sama tíma og öllum var gert að leggjast á árarnar við að ná verðbólgunni niður. Hver á að sýna hófsemi? Á meðan launafólk er sífellt beðið um að sýna ábyrgð og hófsemi, er atvinnulífið hvorki gagnrýnt né krafið um að slá af eigin gróða. Þetta er eins og að tveir aðilar semji um að fara hægt yfir en annar aðilinn er settur í hlekki á meðan hinn fær að valsa frjáls og stýra sínum eigin hraða. Launafólk er fast inni í samningum til fjögurra ára en fyrirtækin geta hagað álagningu sinni eins og þeim sýnist. Samtök atvinnulífsins hafa varpað frá sér allri ábyrgð með þeirri fullyrðingu að þau geti ekki skipt sér af verðlagi þar sem það gæti varðað við samkeppnislög, sem er talsverð afbökun á veruleikanum. Fyrirtæki sem bjuggu við sögulegt góðæri á sama tíma og fólk saup seyðið af verðbólgunni verða að axla ábyrgð ef núverandi kjarasamningar eiga að halda. Af hverju eiga heimilin og launafólk alltaf að borga brúsann? Hvers vegna ættu stór fyrirtæki að fá að dansa í gegnum verðbólguna með aukinn hagnað á meðan venjulegt fólk er krafið um aðhald? Ef fyrirtækin ætla ekki að sýna samfélagslega ábyrgð sjálf með því að halda aftur af hagnaðarsókn, þá er ljóst að svona kjarasamninga verður aldrei hægt að gera aftur. Höfundur er formaður VR og í framboði í kosningum sem fram fara 6. til 13. mars nk.
Skoðun Stærsta framfaraskref í námsmati íslenskra barna í áratugi Guðmundur Ingi Kristinsson skrifar
Skoðun Litla landið sem kennir heiminum – Ísland og þróunarsamvinna í gegnum menntun GRÓ skólanna Verena Karlsdóttir,Hreiðar Þór Valtýsson,Þór Heiðar Ásgeirsson skrifar
Skoðun Listnám er lífsbjörg – opið bréf til ráðherra mennta, félags og heilbrigðismála, til stuðnings Söngskóla Sigurðar Demetz Dagbjört Andrésdóttir skrifar
Skoðun Vegið að íslenska lífeyriskerfinu Björgvin Jón Bjarnason,Þóra Eggertsdóttir,Halldór Kristinsson,Guðmundur Svavarsson,Elsa Björk Pétursdóttir,Jón Ólafur Halldórsson,Arnar Hjaltalín skrifar