Íslenskar löggæslustofnanir sem lögmæt skotmörk Bjarni Már Magnússon skrifar 8. mars 2025 23:30 Að undanförnu hefur umræða um varnar- og öryggismál orðið háværari, af ástæðum sem óþarfi er að rekja hér. Í því samhengi hefur verið rætt um hvernig Ísland geti styrkt eigin varnir. Utanríkisráðherra hefur ekki útilokað varanlega viðveru varnarliðs og vill efla innlenda greiningargetu. Undirritaður telur skynsamlegt að stofna íslenskt varnarlið með stöðu hers og til að efla greiningargetu á sviði öryggis- og varnarmála er nærtækast að stofna leyniþjónustu með getu til gagnnjósna. Slíkt virðist þó vera tabú í íslenskri umræðu, og þess í stað er iðulega talað um að efla Landhelgisgæsluna og lögregluna. Þótt það sé skynsamlegt út frá frumskyldu ríkisins um vernd borgaranna, þá orkar það tvímælis ef þessar stofnanir eiga að taka að sér hernaðarlegra hlutverk í meira mæli en nú og jafnvel að geta tekið þátt í vörnum landsins. Afleiðingar beinnar þátttöku í hernaði Samkvæmt alþjóðlegum mannúðarrétti, eins og hann er settur fram í Genfarsamningunum frá 1949 og viðbótarbókunum frá 1977, geta lögreglusveitir (þar með talið íslenska lögreglan og Landhelgisgæslan) við ákveðnar aðstæður tekið þátt í hernaðaraðgerðum, bæði alþjóðlegum og í innanlandsátökum. Slík aðkoma hefur þó alvarleg lagaleg áhrif, þar sem alþjóðlegur mannúðarréttur gerir skýran greinarmun á óbreyttum borgurum og stríðandi aðilum (combatants). Venjulegir lögreglumenn teljast óbreyttir borgarar nema þeir séu formlega kallaðir í herinn eða taki beinan þátt í hernaðarátökum. Í slíkum tilfellum glata þeir réttarstöðu sinni sem óbreyttir borgarar og verða lögmæt skotmörk, rétt eins og hermenn. Þetta á sérstaklega við um lögreglusveitir sem gegna bæði borgaralegu og hernaðarlegu hlutverki, líkt og þjóðvarðlið í sumum ríkjum. Slíkar sveitir geta verið kallaðar til herþjónustu ef á reynir. Ef það er gert hvílir ákveðin tilkynningarskylda á ríki, sbr. 2. mgr. 43. gr. viðbótarbókunar I frá 1977. Ef Ísland myndi ákveða að fela lögreglunni eða Landhelgisgæslunni aukið hernaðarlegt hlutverk, gæti það því leitt til þess að starfsmenn þessara stofnana yrðu skotmörk í vopnuðum átökum. Lögmæt skotmörk í átökum Samkvæmt 51. gr. umræddrar viðbótarbókunar missa óbreyttir borgarar, þar á meðal lögreglumenn, vernd sína gegn árásum ef þeir taka beinan þátt í hernaði. Þetta getur falið í sér þátttöku í bardögum, upplýsingaöflun í þágu hers eða annan hernaðarlegan stuðning, hvort sem er fyrir innlent eða erlent herlið. Þeir sem taka þátt í slíkum aðgerðum njóta réttarstöðu stríðsfanga ef þeir eru teknir höndum og verða að fara eftir alþjóðlegum mannúðarrétti, þar á meðal þeim reglum sem gilda um hernað. Sama lögmál gildir um lögreglusveitir í staðbundnum vopnuðum átökum, eins og borgarastríðum, Í slíkum tilvikum gæti lögreglan verið talin stríðandi aðili og sætt sömu meðferð og hermenn af hálfu óvina. Heiðarleg umræða Ef Ísland vill efla eigin varnir í gegnum Landhelgisgæsluna og lögregluna, verður að útskýra mjög nákvæmlega hver hugmyndin með því er. Slík stefna kallar á skýra afmörkun hlutverka þessara stofnana og þarf að vera byggð á raunhæfu mati á því hvort þær geti sinnt auknu hernaðarlegu hlutverki og hvort það sé æskilegt. Ef markmiðið er að auka varnir gegn ytri ógnum, verður jafnframt að vera hægt að ræða af hreinskilni kosti og galla þess að stofna her. Það virðist hins vegar ríkja almenn hræðsla við slíka umræðu, eins og hugmyndin um íslenskan her sé svo ógnvænleg að hún komi ekki einu sinni til greina. Fyrir utan það að nokkurs misskilnings gætir hjá mörgum um hlutverk og starfsemi herja í nútímanum. Þessi viðhorf setja íslenska ráðamenn í erfiða stöðu. Þeir sem reyna að ræða þessi mál af yfirvegun eiga á hættu að verða atyrtir. Afleiðingin er sú að öryggismálin festast í óljósum málamiðlunum, þar sem stefna er mótuð án þess að viðurkenna raunverulega þörf eða mögulegar afleiðingar. Ef Ísland telur sig þurfa raunverulegan varnarviðbúnað, er ekkert rökrétt við að reyna að koma honum fyrir innan borgaralegra stofnana sem hafa allt annað hlutverk og njóta sérstakrar verndar samkvæmt alþjóðlegum mannúðarrétti. Það er bæði heiðarlegra og skynsamlegra að taka þessa umræðu af festu og ræða kosti og galla þess að stofna her fremur en að forðast hana með ómarkvissum tilraunum til varnaruppbyggingar. Þegar á reynir, gæti komið í ljós að allt hálfkák reyndist okkur gagnslaust. Höfundur er prófessor við lagadeild Háskólans á Bifröst Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Öryggis- og varnarmál Bjarni Már Magnússon Lögreglan Landhelgisgæslan Mest lesið Í skugga kerfis sem brást! Harpa Hildiberg Böðvarsdóttir Skoðun Helför Palestínumanna í beinni útsendingu – viljum við vera samsek? Ólafur Ingólfsson Skoðun Jöfn vernd fyrir öll börn í veröldinni Gunnar Hersveinn Skoðun Hættum að bregðast íslensku hryssunni Rósa Líf Darradóttir Skoðun Byggð í Norðvesturkjördæmi: lífæð framtíðar Íslands Ragnar Rögnvaldsson Skoðun D-vítamín mín besta forvörn Auður Elisabet Jóhannsdóttir Skoðun Metnaður eða metnaðarleysi? Sumarrós Sigurðardóttir Skoðun Líflínan Ingibjörg Isaksen Skoðun Börnin bíða meðan lausnin stendur auð Álfhildur Leifsdóttir Skoðun Arðsemi og tilgangur - eitt útilokar ekki annað Elva Rakel Jónsdóttir,Erla Ósk Ásgeirsdottir Skoðun Skoðun Skoðun Í skugga kerfis sem brást! Harpa Hildiberg Böðvarsdóttir skrifar Skoðun Jöfn vernd fyrir öll börn í veröldinni Gunnar Hersveinn skrifar Skoðun Helför Palestínumanna í beinni útsendingu – viljum við vera samsek? Ólafur Ingólfsson skrifar Skoðun Byggð í Norðvesturkjördæmi: lífæð framtíðar Íslands Ragnar Rögnvaldsson skrifar Skoðun Hverju hef ég stjórn á? Álfheiður Ingólfsdóttir skrifar Skoðun Metnaður eða metnaðarleysi? Sumarrós Sigurðardóttir skrifar Skoðun „Þetta er allt í vinnslu“ María Pétursdóttir skrifar Skoðun Arðsemi og tilgangur - eitt útilokar ekki annað Elva Rakel Jónsdóttir,Erla Ósk Ásgeirsdottir skrifar Skoðun Iðnaðarstefna – stökkpallur inn í næsta hagvaxtarskeið Sigurður Hannesson skrifar Skoðun Hættum að bregðast íslensku hryssunni Rósa Líf Darradóttir skrifar Skoðun Börnin bíða meðan lausnin stendur auð Álfhildur Leifsdóttir skrifar Skoðun Áður en það verður of seint María Rut Kristinsdóttir skrifar Skoðun Lygin lekur niður á hökuna Jón Daníelsson skrifar Skoðun Líflínan Ingibjörg Isaksen skrifar Skoðun Ríkisfyrirtæki sem virðir ekki æðsta valdið Bryndís Haraldsdóttir skrifar Skoðun Neikvæðni í garð sjávarútvegs á Íslandi – orsakir og afleiðingar Kristín Þórarinsdóttir skrifar Skoðun Við erum hafið Guillaume Bazard skrifar Skoðun Deja Vu Sverrir Agnarsson skrifar Skoðun Mun mannkynið lifa af gervigreindina? Björgmundur Örn Guðmundsson skrifar Skoðun Ríkisstofnun rassskellt Björn Ólafsson skrifar Skoðun Gjaldfrjálsar skólamáltíðir – margþættur ávinningur Ludvig Guðmundsson,Guðrún E. Gunnarsdóttir skrifar Skoðun Orkuöflun á eyjaklösum - Vestmannaeyjar og Orkneyjar Gísli Stefánsson skrifar Skoðun Hugrekki getur af sér hugrekki Þorbjörg Þorvaldsdóttir skrifar Skoðun D-vítamín mín besta forvörn Auður Elisabet Jóhannsdóttir skrifar Skoðun Húmanisminn í kærleikanum og kærleikurinn í húmanismanum Arndís Anna Kristínardóttir Gunnarsdóttir skrifar Skoðun Helför gyðinga gegn íbúum Palestínu Birgir Dýrfjörð skrifar Skoðun Leiðréttingin leiðrétt Sigurgeir Brynjar Kristgeirsson skrifar Skoðun Hvað skiptir okkur mestu máli? Dóra Guðrún Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Mikilvægt skref til sáttar Guðmundur Ari Sigurjónsson skrifar Skoðun Staðið með þjóðinni Hanna Katrín Friðriksson skrifar Sjá meira
Að undanförnu hefur umræða um varnar- og öryggismál orðið háværari, af ástæðum sem óþarfi er að rekja hér. Í því samhengi hefur verið rætt um hvernig Ísland geti styrkt eigin varnir. Utanríkisráðherra hefur ekki útilokað varanlega viðveru varnarliðs og vill efla innlenda greiningargetu. Undirritaður telur skynsamlegt að stofna íslenskt varnarlið með stöðu hers og til að efla greiningargetu á sviði öryggis- og varnarmála er nærtækast að stofna leyniþjónustu með getu til gagnnjósna. Slíkt virðist þó vera tabú í íslenskri umræðu, og þess í stað er iðulega talað um að efla Landhelgisgæsluna og lögregluna. Þótt það sé skynsamlegt út frá frumskyldu ríkisins um vernd borgaranna, þá orkar það tvímælis ef þessar stofnanir eiga að taka að sér hernaðarlegra hlutverk í meira mæli en nú og jafnvel að geta tekið þátt í vörnum landsins. Afleiðingar beinnar þátttöku í hernaði Samkvæmt alþjóðlegum mannúðarrétti, eins og hann er settur fram í Genfarsamningunum frá 1949 og viðbótarbókunum frá 1977, geta lögreglusveitir (þar með talið íslenska lögreglan og Landhelgisgæslan) við ákveðnar aðstæður tekið þátt í hernaðaraðgerðum, bæði alþjóðlegum og í innanlandsátökum. Slík aðkoma hefur þó alvarleg lagaleg áhrif, þar sem alþjóðlegur mannúðarréttur gerir skýran greinarmun á óbreyttum borgurum og stríðandi aðilum (combatants). Venjulegir lögreglumenn teljast óbreyttir borgarar nema þeir séu formlega kallaðir í herinn eða taki beinan þátt í hernaðarátökum. Í slíkum tilfellum glata þeir réttarstöðu sinni sem óbreyttir borgarar og verða lögmæt skotmörk, rétt eins og hermenn. Þetta á sérstaklega við um lögreglusveitir sem gegna bæði borgaralegu og hernaðarlegu hlutverki, líkt og þjóðvarðlið í sumum ríkjum. Slíkar sveitir geta verið kallaðar til herþjónustu ef á reynir. Ef það er gert hvílir ákveðin tilkynningarskylda á ríki, sbr. 2. mgr. 43. gr. viðbótarbókunar I frá 1977. Ef Ísland myndi ákveða að fela lögreglunni eða Landhelgisgæslunni aukið hernaðarlegt hlutverk, gæti það því leitt til þess að starfsmenn þessara stofnana yrðu skotmörk í vopnuðum átökum. Lögmæt skotmörk í átökum Samkvæmt 51. gr. umræddrar viðbótarbókunar missa óbreyttir borgarar, þar á meðal lögreglumenn, vernd sína gegn árásum ef þeir taka beinan þátt í hernaði. Þetta getur falið í sér þátttöku í bardögum, upplýsingaöflun í þágu hers eða annan hernaðarlegan stuðning, hvort sem er fyrir innlent eða erlent herlið. Þeir sem taka þátt í slíkum aðgerðum njóta réttarstöðu stríðsfanga ef þeir eru teknir höndum og verða að fara eftir alþjóðlegum mannúðarrétti, þar á meðal þeim reglum sem gilda um hernað. Sama lögmál gildir um lögreglusveitir í staðbundnum vopnuðum átökum, eins og borgarastríðum, Í slíkum tilvikum gæti lögreglan verið talin stríðandi aðili og sætt sömu meðferð og hermenn af hálfu óvina. Heiðarleg umræða Ef Ísland vill efla eigin varnir í gegnum Landhelgisgæsluna og lögregluna, verður að útskýra mjög nákvæmlega hver hugmyndin með því er. Slík stefna kallar á skýra afmörkun hlutverka þessara stofnana og þarf að vera byggð á raunhæfu mati á því hvort þær geti sinnt auknu hernaðarlegu hlutverki og hvort það sé æskilegt. Ef markmiðið er að auka varnir gegn ytri ógnum, verður jafnframt að vera hægt að ræða af hreinskilni kosti og galla þess að stofna her. Það virðist hins vegar ríkja almenn hræðsla við slíka umræðu, eins og hugmyndin um íslenskan her sé svo ógnvænleg að hún komi ekki einu sinni til greina. Fyrir utan það að nokkurs misskilnings gætir hjá mörgum um hlutverk og starfsemi herja í nútímanum. Þessi viðhorf setja íslenska ráðamenn í erfiða stöðu. Þeir sem reyna að ræða þessi mál af yfirvegun eiga á hættu að verða atyrtir. Afleiðingin er sú að öryggismálin festast í óljósum málamiðlunum, þar sem stefna er mótuð án þess að viðurkenna raunverulega þörf eða mögulegar afleiðingar. Ef Ísland telur sig þurfa raunverulegan varnarviðbúnað, er ekkert rökrétt við að reyna að koma honum fyrir innan borgaralegra stofnana sem hafa allt annað hlutverk og njóta sérstakrar verndar samkvæmt alþjóðlegum mannúðarrétti. Það er bæði heiðarlegra og skynsamlegra að taka þessa umræðu af festu og ræða kosti og galla þess að stofna her fremur en að forðast hana með ómarkvissum tilraunum til varnaruppbyggingar. Þegar á reynir, gæti komið í ljós að allt hálfkák reyndist okkur gagnslaust. Höfundur er prófessor við lagadeild Háskólans á Bifröst
Arðsemi og tilgangur - eitt útilokar ekki annað Elva Rakel Jónsdóttir,Erla Ósk Ásgeirsdottir Skoðun
Skoðun Helför Palestínumanna í beinni útsendingu – viljum við vera samsek? Ólafur Ingólfsson skrifar
Skoðun Arðsemi og tilgangur - eitt útilokar ekki annað Elva Rakel Jónsdóttir,Erla Ósk Ásgeirsdottir skrifar
Skoðun Neikvæðni í garð sjávarútvegs á Íslandi – orsakir og afleiðingar Kristín Þórarinsdóttir skrifar
Skoðun Gjaldfrjálsar skólamáltíðir – margþættur ávinningur Ludvig Guðmundsson,Guðrún E. Gunnarsdóttir skrifar
Skoðun Húmanisminn í kærleikanum og kærleikurinn í húmanismanum Arndís Anna Kristínardóttir Gunnarsdóttir skrifar
Arðsemi og tilgangur - eitt útilokar ekki annað Elva Rakel Jónsdóttir,Erla Ósk Ásgeirsdottir Skoðun