Fátækt á Íslandi: Áskoranir, viðkvæmir hópar og leiðir til úrbóta Friðþjófur Helgi Karlsson skrifar 10. maí 2025 14:30 Í hugum margra tengist Ísland hugmyndum um velmegun, jafnræði og sterkt samfélag. Það kemur því mörgum á óvart að þúsundir Íslendinga, þar á meðal mörg börn, búa við fátækt. Þrátt fyrir að staðan hér sé almennt betri en víða annars staðar í Evrópu, hefur þróunin á undanförnum árum sýnt að fátækt er raunverulegt vandamál sem krefst markvissra aðgerða. Staðan á Íslandi í dag Samkvæmt nýjustu gögnum Hagstofu Íslands voru um 9% einstaklinga á Íslandi undir lágtekjumörkum árið 2023, sem samsvarar til tæplega 35.000 manns. Þetta hlutfall hefur haldist nokkuð stöðugt undanfarin ár, en vert er að taka fram að fátækt meðal barna mælist hærri en hjá fullorðnum — um 13,1% íslenskra barna bjuggu við þær aðstæður að heimilistekjur voru undir lágtekjumörkum árið 2023. Það sem gerir þessa þróun að áhyggjuefni eru ekki aðeins tölurnar sjálfar heldur hvaða hópar búa við mesta áhættu. Fátækt bitnar ekki jafnt á öllum – ákveðnir hópar eru sérstaklega útsettir og búa við verri lífsskilyrði en aðrir. Þessir hópar þurfa sérstaka athygli ef árangur á að nást í baráttunni gegn fátækt. Viðkvæmustu hóparnir Rannsóknir sýna að einstaklingar og fjölskyldur sem búa við ákveðnar félagslegar aðstæður eru líklegri til að lifa við fátækt. Í fyrsta lagi eru það einstæðir foreldrar sem eru í sérstakri hættu; nærri fimmtungur barna sem búa hjá einstæðu foreldri er undir lágtekjumörkum. Þeir sem leigja húsnæði, í stað þess að eiga eigið húsnæði, eru einnig í mun meiri hættu – 18,8% heimila í leiguhúsnæði voru undir lágtekjumörkum árið 2023, samanborið við 6,4% heimila í eigin húsnæði. Innflytjendur og börn þeirra eru enn einn viðkvæmur hópur. Þessi hópur glímir oft við verri vinnumarkaðsstöðu, lægra menntunarstig og minna aðgengi að félagslegum úrræðum, sem allt getur aukið hættu á fátækt. Þá má ekki gleyma börnum öryrkja og fólks með fötlun, en þau börn búa oftar við fátækt en aðrir hópar í samfélaginu. Aðgerðir sem brýnt er að ráðast í Til að draga úr fátækt þarf að grípa til víðtækra og samhæfðra aðgerða sem ná til bæði félagslegra og efnahagslegra þátta. Fyrst og fremst þarf að tryggja öryggi í húsnæðismálum. Byggja þarf mun meira af ódýru og hagkvæmu húsnæði, sérstaklega leiguíbúðum sem eru á viðráðanlegu verði fyrir tekjulága hópa. Einnig þarf að styrkja húsnæðisbótakerfið þannig að fólk í viðkvæmri stöðu hafi raunverulegan aðgang að öruggu og heilnæmu húsnæði. Í öðru lagi þarf að hækka og bæta félagslegar greiðslur. Þetta á sérstaklega við um barnabætur og örorkubætur sem eru mikilvægar tekjulindir fyrir viðkvæma hópa. Slíkar greiðslur verða að nægja til að mæta grunnþörfum eins og mat, húsnæði, heilbrigðisþjónustu og þátttöku í samfélaginu. Þriðja mikilvægasta atriðið er að tryggja aðgang allra barna að gjaldfrjálsri grunnþjónustu. Þetta felur í sér ókeypis skólamáltíðir, aðgengi að íþrótta- og tómstundastarfi og lægri eða engum gjöldum fyrir grunnmenntun á öllum skólastigum og aðra þjónustu sem er lykilatriði í þroska barns. Að lokum þarf að leggja áherslu á atvinnuþátttöku og menntun foreldra. Með því að veita stuðning við endurmenntun, starfsþjálfun og atvinnuleit aukast líkurnar á því að foreldrar komist í störf sem tryggja þeim sjálfbærar tekjur fyrir heimili sín. Er raunhæft að útrýma fátækt á Íslandi? Að útrýma allri fátækt getur virst óraunhæft markmið, en að draga verulega úr henni er bæði mögulegt og innan seilingar. Staðan hjá okkur og frændum okkar á hinum Norðurlöndunum sýnir okkur að með öflugum velferðarkerfum, góðu aðgengi að menntun, öruggum húsnæðismarkaði og jöfnum tækifærum er hægt að halda fátækt í lágmarki. Ísland á nú þegar sterkan grunn — lítið atvinnuleysi, almennt sterkt félagslegt öryggisnet og ríka menntunarhefð — en þennan grunn þarf að styrkja og aðlaga að breyttum aðstæðum í samfélaginu. Þess ber að geta í þessu samhengi að þótt að Norðurlöndin skori almennt vel í alþjóðlegum samanburði og horft sé til þeirra sem fyrirmyndarsamfélaga þegar kemur að sterkri velferðarþjónustu þá erum við að horfa upp á þá stöðu að 12 – 20% barna í þessum löndum búa við fátækt og félagslega einangrun samkvæmt nýjustu mælingum. Það sýnir okkur að jafnvel í sterkustu velferðarkerfum þarf sífellt að halda vakandi athygli, skoða nýjar lausnir og ná fram þverpólitískum vilja til að tryggja að enginn verði skilinn eftir. Skýr stefna og samstillt átak Fátækt á Íslandi er ekki óyfirstíganlegt vandamál, en hún krefst skýrrar stefnu og samstillts átaks. Með markvissum aðgerðum í húsnæðismálum, félagslegri vernd, gjaldfrjálsri grunnþjónustu og auknum atvinnu- og menntunartækifærum fyrir alla, getur Ísland orðið fyrirmyndarland í baráttunni gegn fátækt. Það að tryggja öllum börnum, fjölskyldum og einstaklingum mannsæmandi lífskjör er ekki aðeins siðferðileg skylda — það er fjárfesting í framtíð samfélagsins. Ísland getur – og ætti – að setja sér það markmið að verða land þar sem enginn þarf að búa við skort. Höfundur er fv. skólastjóri og bæjarfulltrúi. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Félagsmál Mest lesið Verri framkoma en hjá Trump Hjörtur J. Guðmundsson Skoðun Ísrael – brostnir draumar og lygar Ingibjörg Þóra Haraldsdóttir Skoðun Ætla þau að halda áfram að grafa sína eigin gröf? Kolbrún Áslaugar Baldursdóttir Skoðun Þú ert búin að eyðileggja líf mitt!!! Sandra Ósk Jóhannsdóttir Skoðun Landið talar Davíð Arnar Oddgeirsson Skoðun Þegar hið smáa verður risastórt Sigurjón Þórðarson Skoðun Halldór 26.07.2025 Halldór Tekur sér stöðu með Evrópusambandinu Hjörtur J. Guðmundsson Skoðun Ein af hverjum fjórum Silja Höllu Egilsdóttir Skoðun Vertu drusla! Álfhildur Leifsdóttir,Hólmfríður Jennýjar Árnadóttir Skoðun Skoðun Skoðun Verri framkoma en hjá Trump Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Landið talar Davíð Arnar Oddgeirsson skrifar Skoðun Ætla þau að halda áfram að grafa sína eigin gröf? Kolbrún Áslaugar Baldursdóttir skrifar Skoðun Ísrael – brostnir draumar og lygar Ingibjörg Þóra Haraldsdóttir skrifar Skoðun Ein af hverjum fjórum Silja Höllu Egilsdóttir skrifar Skoðun Vertu drusla! Álfhildur Leifsdóttir,Hólmfríður Jennýjar Árnadóttir skrifar Skoðun Þegar hið smáa verður risastórt Sigurjón Þórðarson skrifar Skoðun Þú ert búin að eyðileggja líf mitt!!! Sandra Ósk Jóhannsdóttir skrifar Skoðun Tekur sér stöðu með Evrópusambandinu Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Feluleikur ríkisstjórnarinnar? Lárus Guðmundsson skrifar Skoðun Ég heiti Elísa og ég er Drusla Elísa Rún Svansdóttir skrifar Skoðun Grindavík má enn bíða Gísli Stefánsson skrifar Skoðun Aðventukerti og aðgangshindranir Kristín María Birgisdóttir skrifar Skoðun Lífið í tjaldi á Gaza Viðar Hreinsson,Israa Saed skrifar Skoðun Gaza og sjálfbærni mennskunnar Elva Rakel Jónsdóttir skrifar Skoðun Börnin og hungursneyðin í Gaza Sverrir Ólafsson skrifar Skoðun Kynbundið ofbeldi Sigríður Ingibjörg Ingadóttir,Steinunn Bragadóttir skrifar Skoðun Aðdragandi aðildar þarf umboð Erna Bjarnadóttir skrifar Skoðun Yfirlýsing frá Kára Stefánssyni um hrakfarir hans í samskiptum við íhaldssaman blaðamann Kári Stefánsson skrifar Skoðun Þétting byggðar er ekki vandamálið Dóra Björt Guðjónsdóttir skrifar Skoðun Þrengt að þjóðarleikvanginum Þorvaldur Örlygsson skrifar Skoðun Ert þú drusla? Katrín Sigríður J. Steingrímsdóttir,Elísa Rún Svansdóttir,Lilja Íris Long Birnudóttir,Lísa Margrét Gunnarsdóttir,Margrét Baldursdóttir,Silja Höllu Egilsdóttir skrifar Skoðun Sameiginleg yfirlýsing 28 ríkja um málefni Palestínu, hvers virði er hún? Einar Ólafsson skrifar Skoðun Alltof mörg sveitarfélög á Íslandi! Gunnar Alexander Ólafsson skrifar Skoðun Öryggi betur tryggt – fangelsismál færð til nútímans Þorbjörg Sigríður Gunnlaugsdóttir skrifar Skoðun Lýðheilsan að veði? Willum Þór Þórsson skrifar Skoðun Evrópusambandsaðild - valdefling íslensks almennings Magnús Árni Skjöld Magnússon skrifar Skoðun Köllum Skjöld Íslands réttu nafni: Rasískt götugengi Ian McDonald skrifar Skoðun Hverjir eru komnir með nóg? Nichole Leigh Mosty skrifar Skoðun Að leigja okkar eigin innviði Halldóra Mogensen skrifar Sjá meira
Í hugum margra tengist Ísland hugmyndum um velmegun, jafnræði og sterkt samfélag. Það kemur því mörgum á óvart að þúsundir Íslendinga, þar á meðal mörg börn, búa við fátækt. Þrátt fyrir að staðan hér sé almennt betri en víða annars staðar í Evrópu, hefur þróunin á undanförnum árum sýnt að fátækt er raunverulegt vandamál sem krefst markvissra aðgerða. Staðan á Íslandi í dag Samkvæmt nýjustu gögnum Hagstofu Íslands voru um 9% einstaklinga á Íslandi undir lágtekjumörkum árið 2023, sem samsvarar til tæplega 35.000 manns. Þetta hlutfall hefur haldist nokkuð stöðugt undanfarin ár, en vert er að taka fram að fátækt meðal barna mælist hærri en hjá fullorðnum — um 13,1% íslenskra barna bjuggu við þær aðstæður að heimilistekjur voru undir lágtekjumörkum árið 2023. Það sem gerir þessa þróun að áhyggjuefni eru ekki aðeins tölurnar sjálfar heldur hvaða hópar búa við mesta áhættu. Fátækt bitnar ekki jafnt á öllum – ákveðnir hópar eru sérstaklega útsettir og búa við verri lífsskilyrði en aðrir. Þessir hópar þurfa sérstaka athygli ef árangur á að nást í baráttunni gegn fátækt. Viðkvæmustu hóparnir Rannsóknir sýna að einstaklingar og fjölskyldur sem búa við ákveðnar félagslegar aðstæður eru líklegri til að lifa við fátækt. Í fyrsta lagi eru það einstæðir foreldrar sem eru í sérstakri hættu; nærri fimmtungur barna sem búa hjá einstæðu foreldri er undir lágtekjumörkum. Þeir sem leigja húsnæði, í stað þess að eiga eigið húsnæði, eru einnig í mun meiri hættu – 18,8% heimila í leiguhúsnæði voru undir lágtekjumörkum árið 2023, samanborið við 6,4% heimila í eigin húsnæði. Innflytjendur og börn þeirra eru enn einn viðkvæmur hópur. Þessi hópur glímir oft við verri vinnumarkaðsstöðu, lægra menntunarstig og minna aðgengi að félagslegum úrræðum, sem allt getur aukið hættu á fátækt. Þá má ekki gleyma börnum öryrkja og fólks með fötlun, en þau börn búa oftar við fátækt en aðrir hópar í samfélaginu. Aðgerðir sem brýnt er að ráðast í Til að draga úr fátækt þarf að grípa til víðtækra og samhæfðra aðgerða sem ná til bæði félagslegra og efnahagslegra þátta. Fyrst og fremst þarf að tryggja öryggi í húsnæðismálum. Byggja þarf mun meira af ódýru og hagkvæmu húsnæði, sérstaklega leiguíbúðum sem eru á viðráðanlegu verði fyrir tekjulága hópa. Einnig þarf að styrkja húsnæðisbótakerfið þannig að fólk í viðkvæmri stöðu hafi raunverulegan aðgang að öruggu og heilnæmu húsnæði. Í öðru lagi þarf að hækka og bæta félagslegar greiðslur. Þetta á sérstaklega við um barnabætur og örorkubætur sem eru mikilvægar tekjulindir fyrir viðkvæma hópa. Slíkar greiðslur verða að nægja til að mæta grunnþörfum eins og mat, húsnæði, heilbrigðisþjónustu og þátttöku í samfélaginu. Þriðja mikilvægasta atriðið er að tryggja aðgang allra barna að gjaldfrjálsri grunnþjónustu. Þetta felur í sér ókeypis skólamáltíðir, aðgengi að íþrótta- og tómstundastarfi og lægri eða engum gjöldum fyrir grunnmenntun á öllum skólastigum og aðra þjónustu sem er lykilatriði í þroska barns. Að lokum þarf að leggja áherslu á atvinnuþátttöku og menntun foreldra. Með því að veita stuðning við endurmenntun, starfsþjálfun og atvinnuleit aukast líkurnar á því að foreldrar komist í störf sem tryggja þeim sjálfbærar tekjur fyrir heimili sín. Er raunhæft að útrýma fátækt á Íslandi? Að útrýma allri fátækt getur virst óraunhæft markmið, en að draga verulega úr henni er bæði mögulegt og innan seilingar. Staðan hjá okkur og frændum okkar á hinum Norðurlöndunum sýnir okkur að með öflugum velferðarkerfum, góðu aðgengi að menntun, öruggum húsnæðismarkaði og jöfnum tækifærum er hægt að halda fátækt í lágmarki. Ísland á nú þegar sterkan grunn — lítið atvinnuleysi, almennt sterkt félagslegt öryggisnet og ríka menntunarhefð — en þennan grunn þarf að styrkja og aðlaga að breyttum aðstæðum í samfélaginu. Þess ber að geta í þessu samhengi að þótt að Norðurlöndin skori almennt vel í alþjóðlegum samanburði og horft sé til þeirra sem fyrirmyndarsamfélaga þegar kemur að sterkri velferðarþjónustu þá erum við að horfa upp á þá stöðu að 12 – 20% barna í þessum löndum búa við fátækt og félagslega einangrun samkvæmt nýjustu mælingum. Það sýnir okkur að jafnvel í sterkustu velferðarkerfum þarf sífellt að halda vakandi athygli, skoða nýjar lausnir og ná fram þverpólitískum vilja til að tryggja að enginn verði skilinn eftir. Skýr stefna og samstillt átak Fátækt á Íslandi er ekki óyfirstíganlegt vandamál, en hún krefst skýrrar stefnu og samstillts átaks. Með markvissum aðgerðum í húsnæðismálum, félagslegri vernd, gjaldfrjálsri grunnþjónustu og auknum atvinnu- og menntunartækifærum fyrir alla, getur Ísland orðið fyrirmyndarland í baráttunni gegn fátækt. Það að tryggja öllum börnum, fjölskyldum og einstaklingum mannsæmandi lífskjör er ekki aðeins siðferðileg skylda — það er fjárfesting í framtíð samfélagsins. Ísland getur – og ætti – að setja sér það markmið að verða land þar sem enginn þarf að búa við skort. Höfundur er fv. skólastjóri og bæjarfulltrúi.
Skoðun Yfirlýsing frá Kára Stefánssyni um hrakfarir hans í samskiptum við íhaldssaman blaðamann Kári Stefánsson skrifar
Skoðun Ert þú drusla? Katrín Sigríður J. Steingrímsdóttir,Elísa Rún Svansdóttir,Lilja Íris Long Birnudóttir,Lísa Margrét Gunnarsdóttir,Margrét Baldursdóttir,Silja Höllu Egilsdóttir skrifar
Skoðun Sameiginleg yfirlýsing 28 ríkja um málefni Palestínu, hvers virði er hún? Einar Ólafsson skrifar
Skoðun Öryggi betur tryggt – fangelsismál færð til nútímans Þorbjörg Sigríður Gunnlaugsdóttir skrifar