Sögulegur dómur Hæstaréttar – staðfestir sjálfstæði Alþingis Erna Bjarnadóttir skrifar 27. maí 2025 16:03 Dómur Hæstaréttar Íslands í síðustu viku um breytingar á búvörulögum er þýðingarmikill fyrir íslenskt lýðræði og stjórnarskrárbundna þrískiptingu ríkisvaldsins. Í málinu var tekist á um hvort Alþingi hefði brotið gegn stjórnarskránni þegar gerðar voru verulegar breytingar á frumvarpi við meðferð þess á Alþingi. Umdeildur héraðsdómur í hnotskurn Upphaf málsins má rekja til þess er Alþingi samþykkti undanþágu fyrir kjötafurðastöðvar frá tilteknum ákvæðum samkeppnislaga með breytingu á svonefndum búvörulögum. Innes ehf óskaði eftir að Samkeppniseftirlitið (SKE) léti sig málið varða en fékk synjun og höfðaði í kjölfarið dómsmál á hendur SKE. Málið fékk flýtimeðferð fyrir héraðsdómi sem komst að þeirri niðurstöðu að þingmálið hefði ekki verið rætt við þrjár umræður í skilningi 44. gr. Stjórnarskrárinnar og dæmdi lögin því ölögmæt. Mikilvægi málsins fyrir íslenska stjórnskipun Sú staðreynd að Hæstiréttur var skipaður sjö dómurum við meðferð málsins endurspeglar mikilvægi málsins fyrir íslenska stjórnskipun. Niðurstaða réttarins var skýr: Alþingi hefur ríkt og sjálfstætt vald til að ákveða hvernig það mótar lög. Það er fyrst og fremst þingið sjálft – ekki framkvæmdavaldið né dómstólar – sem leggja línurnar um efni og form lagasetningar. Þessi niðurstaða styrkir stöðu þingræðisins þar sem kjörnir fulltrúar á Alþingi fara með löggjafarvaldið, ekki aðrir. Ef þau sjónarmið sem urðu undir í málinu hefðu fengið brautargengi, þá hefði Alþingi í reynd verið gert að einhvers konar stjórnsýslunefnd sem afgreiðir mál eftir forskrift framkvæmdavaldsins. Það hefði verið alvarleg aðför að grundvallarreglunni um þrískiptingu ríkisvaldsins og hlutverki Alþingis sem sjálfstæðs löggjafarvalds og þannig valdamesta hluta ríkisvaldsins. Gagnrýnt var að frumvarpinu hefði verið breytt svo mikið í þinglegri meðferð að það ætti að teljast nýtt mál og því hefði þurft að ræða það að nýju við þrjár umræður og afla umsagna um það á ný. Í dómi Hæstiréttar var lögð áhersla á að Alþingi njóti töluverðs svigrúms til breytinga á lagafrumvörpum, svo framarlega sem grundvallaratriði stjórnarskrárinnar um lýðræðislega og opna umræðu þingmála séu virt. Í dómnum kom einnig fram skýr afstaða til stöðu umsagna í löggjafarstarfi. Umsagnir um lagafrumvörp eru mikilvægar og geta orðið Alþingi til leiðbeiningar, en það er og verður á valdi löggjafans sjálfs að meta inntak og vægi þeirra í lokaafgreiðslu mála. Fyrrverandi forseti EFTA-dómstólsins leggur orð í belg Carl Baudenbacher, fyrrverandi forseti EFTA-dómstólsins, hefur opinberlega fagnað þessari niðurstöðu. Hann hafði áður bent á að Ísland hefði verulegt svigrúm samkvæmt EES-samningnum til að móta eigin undanþágur frá samkeppnisreglum í landbúnaði og væri ekki bundið af þeim undanþágum sem finna má innan ESB. Baudenbacher telur að dómur Hæstaréttar styrki stöðu Íslands innan EES samstarfsins og staðfesti að löggjafinn hafi verulegt svigrúm til að móta eigin reglur á þessu sviði. EES-samningurinn einn og sér komi ekki í veg fyrir það. Umfjöllun um dóm Hæstaréttar Eftir að dómur Hæstaréttar féll hefur hann mætt harðri gagnrýni frá fulltrúum hagsmunasamtaka innflutningsfyrirtækja og jafnvel SKE sjálfs sem þó var áfrýjandi í málinu og vann það fyrir Hæstarétti þar sem fallist var á dómkröfur þess. Framkvæmdastjóri Félags atvinnurekenda, hefur haldið því fram að SKE eigi og megi hvetja þingmenn til að fella gildandi lög – jafnvel með harkalegri orðræðu þegar umsagnir eru veittar nefndum Alþingis. Þessum skilningi verður að mótmæla. Eins og alþekkt er verða stjórnvöld, hér SKE, að byggja háttsemi sína á lögum en engin lagastoð er fyrir framgöngu SKE í þessu máli. Hér má tiltaka að ákvæði samkeppnislaga, sérstaklega c-liður 8. gr., veitir SKE eingöngu heimild til að benda „stjórnvöldum“ – það er framkvæmdarvaldinu – á leiðir til að bæta samkeppni. Alþingi og alþingismenn falla ekki undir skilgreiningu stjórnvalda í þessu samhengi. Þá kemur skýrt fram í 18. gr. samkeppnislaga að ef SKE telur að ákvæði laga stríði gegn markmiðum laganna og torveldi frjálsa samkeppni þá skulu vekja athygli ráðherra á því í áliti en að lokinni þeirri kynningu skuli álitið birt almenningi. Nú er mál að linni - dómur er fallinn Dómur Hæstaréttar staðfestir með afgerandi hætti að Alþingi er ekki undir hæl framkvæmdavaldsins eða dómstóla, það er hið þjóðkjörna þing sem er hinn raunverulegi löggjafi landsins. Þetta er mikilvægur sigur fyrir íslenskt lýðræði og grundvallaratriði íslenskrar stjórnskipunar. Höfundur er hagfræðingur hjá Mjólkursamsölunni og með diploma í opinberri stjórnsýslu. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Erna Bjarnadóttir Undanþága kjötafurðastöðva frá samkeppnislögum Mest lesið Halldór 23.8.2025 Halldór Vanþekking eða vísvitandi blekkingar? Hjörtur J. Guðmundsson Skoðun „I believe the children are our future…“ Karen Rúnarsdóttir Skoðun Heildstætt heilbrigðiskerfi – hagur okkar allra Alma D. Möller Skoðun Skólaskætingur Þórdís Kolbrún R. Gylfadóttir Skoðun Andaðu rólega elskan... Ester Hilmarsdóttir Skoðun Eldri borgarar – áhrif aðildar að Evrópusambandinu (ESB) Þorvaldur Ingi Jónsson Skoðun Þéttingarstefnan hefur brugðist og Dóra breytir um umræðuefni Aðalsteinn Haukur Sverrisson Skoðun Ný sókn í menntamálum Guðmundur Ari Sigurjónsson Skoðun Er Akureyri að missa háskólann sinn? Aðalbjörn Jóhannsson Skoðun Skoðun Skoðun Heildstætt heilbrigðiskerfi – hagur okkar allra Alma D. Möller skrifar Skoðun Vanþekking eða vísvitandi blekkingar? Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun „I believe the children are our future…“ Karen Rúnarsdóttir skrifar Skoðun Mikilvægi félagasamtaka og magnað maraþon Þuríður Harpa Sigurðardóttir skrifar Skoðun Allt sem ég þarf að gera Dagbjartur Kristjánsson skrifar Skoðun Eldri borgarar – áhrif aðildar að Evrópusambandinu (ESB) Þorvaldur Ingi Jónsson skrifar Skoðun Meiri gæði og mun minni álögur - Hveragerðisleiðin í leikskólamálum Jóhanna Ýr Jóhannsdóttir,Sandra Sigurðardóttir,Dagný Sif Sigurbjörnsdóttir,Halldór Benjamín Hreinsson,Njörður Sigurðsson skrifar Skoðun Reykjavíkurborg stígur fyrsta skrefið í snjallvæðingu umferðarljósa! Einar Sveinbjörn Guðmundsson skrifar Skoðun Framtíðin í fyrsta sæti – mikilvægi forgangsröðunar á tillögum Kópavogsbæjar í grunnskólamálum Sigrún Ólöf Ingólfsdóttir skrifar Skoðun Notkun ökklabanda Guðmundur Ingi Þóroddsson skrifar Skoðun Skólaskætingur Þórdís Kolbrún R. Gylfadóttir skrifar Skoðun Þéttingarstefnan hefur brugðist og Dóra breytir um umræðuefni Aðalsteinn Haukur Sverrisson skrifar Skoðun Ný sókn í menntamálum Guðmundur Ari Sigurjónsson skrifar Skoðun Þjóðarmorð, fálmandi mjálm eða aðgerðir? Viðar Hreinsson skrifar Skoðun Vin í eyðimörkinni – almenningsbókasöfn borgarinnar Sanna Magdalena Mörtudóttir skrifar Skoðun Er Akureyri að missa háskólann sinn? Aðalbjörn Jóhannsson skrifar Skoðun Tíu staðreyndir um alvarlegustu kvenréttindakrísu heims Stella Samúelsdóttir skrifar Skoðun Ég vildi óska þess að ég hefði hreinlega fengið krabbamein Íris Elfa Þorkelsdóttir skrifar Skoðun Mestu aularnir í Vetrarbrautinni Kári Helgason skrifar Skoðun Fjárfestum í fyrsta bekk, frekar en fangelsum Hjördís Eva Þórðardóttir skrifar Skoðun Eftirlíking vitundar og hætturnar sem henni fylgja Þorsteinn Siglaugsson skrifar Skoðun Andaðu rólega elskan... Ester Hilmarsdóttir skrifar Skoðun Gagnvirkni líkama og vitundar til heilbrigðis Þórdís Hólm Filipsdóttir skrifar Skoðun Nýjar lausnir í kennslu – gamlar hindranir Bogi Ragnarsson skrifar Skoðun Kópavogsleiðinn Ragnar Þór Pétursson skrifar Skoðun Samstarf sem skilar raunverulegum loftslagsaðgerðum Nótt Thorberg skrifar Skoðun Lærum að lesa og reikna Jón Pétur Zimsen skrifar Skoðun Loforðið sem borgarstjóri gleymdi Magnea Gná Jóhannsdóttir skrifar Skoðun Kristrún, það er bannað að plata Snorri Másson skrifar Skoðun Öndunaræfingar í boði SFS Vala Árnadóttir skrifar Sjá meira
Dómur Hæstaréttar Íslands í síðustu viku um breytingar á búvörulögum er þýðingarmikill fyrir íslenskt lýðræði og stjórnarskrárbundna þrískiptingu ríkisvaldsins. Í málinu var tekist á um hvort Alþingi hefði brotið gegn stjórnarskránni þegar gerðar voru verulegar breytingar á frumvarpi við meðferð þess á Alþingi. Umdeildur héraðsdómur í hnotskurn Upphaf málsins má rekja til þess er Alþingi samþykkti undanþágu fyrir kjötafurðastöðvar frá tilteknum ákvæðum samkeppnislaga með breytingu á svonefndum búvörulögum. Innes ehf óskaði eftir að Samkeppniseftirlitið (SKE) léti sig málið varða en fékk synjun og höfðaði í kjölfarið dómsmál á hendur SKE. Málið fékk flýtimeðferð fyrir héraðsdómi sem komst að þeirri niðurstöðu að þingmálið hefði ekki verið rætt við þrjár umræður í skilningi 44. gr. Stjórnarskrárinnar og dæmdi lögin því ölögmæt. Mikilvægi málsins fyrir íslenska stjórnskipun Sú staðreynd að Hæstiréttur var skipaður sjö dómurum við meðferð málsins endurspeglar mikilvægi málsins fyrir íslenska stjórnskipun. Niðurstaða réttarins var skýr: Alþingi hefur ríkt og sjálfstætt vald til að ákveða hvernig það mótar lög. Það er fyrst og fremst þingið sjálft – ekki framkvæmdavaldið né dómstólar – sem leggja línurnar um efni og form lagasetningar. Þessi niðurstaða styrkir stöðu þingræðisins þar sem kjörnir fulltrúar á Alþingi fara með löggjafarvaldið, ekki aðrir. Ef þau sjónarmið sem urðu undir í málinu hefðu fengið brautargengi, þá hefði Alþingi í reynd verið gert að einhvers konar stjórnsýslunefnd sem afgreiðir mál eftir forskrift framkvæmdavaldsins. Það hefði verið alvarleg aðför að grundvallarreglunni um þrískiptingu ríkisvaldsins og hlutverki Alþingis sem sjálfstæðs löggjafarvalds og þannig valdamesta hluta ríkisvaldsins. Gagnrýnt var að frumvarpinu hefði verið breytt svo mikið í þinglegri meðferð að það ætti að teljast nýtt mál og því hefði þurft að ræða það að nýju við þrjár umræður og afla umsagna um það á ný. Í dómi Hæstiréttar var lögð áhersla á að Alþingi njóti töluverðs svigrúms til breytinga á lagafrumvörpum, svo framarlega sem grundvallaratriði stjórnarskrárinnar um lýðræðislega og opna umræðu þingmála séu virt. Í dómnum kom einnig fram skýr afstaða til stöðu umsagna í löggjafarstarfi. Umsagnir um lagafrumvörp eru mikilvægar og geta orðið Alþingi til leiðbeiningar, en það er og verður á valdi löggjafans sjálfs að meta inntak og vægi þeirra í lokaafgreiðslu mála. Fyrrverandi forseti EFTA-dómstólsins leggur orð í belg Carl Baudenbacher, fyrrverandi forseti EFTA-dómstólsins, hefur opinberlega fagnað þessari niðurstöðu. Hann hafði áður bent á að Ísland hefði verulegt svigrúm samkvæmt EES-samningnum til að móta eigin undanþágur frá samkeppnisreglum í landbúnaði og væri ekki bundið af þeim undanþágum sem finna má innan ESB. Baudenbacher telur að dómur Hæstaréttar styrki stöðu Íslands innan EES samstarfsins og staðfesti að löggjafinn hafi verulegt svigrúm til að móta eigin reglur á þessu sviði. EES-samningurinn einn og sér komi ekki í veg fyrir það. Umfjöllun um dóm Hæstaréttar Eftir að dómur Hæstaréttar féll hefur hann mætt harðri gagnrýni frá fulltrúum hagsmunasamtaka innflutningsfyrirtækja og jafnvel SKE sjálfs sem þó var áfrýjandi í málinu og vann það fyrir Hæstarétti þar sem fallist var á dómkröfur þess. Framkvæmdastjóri Félags atvinnurekenda, hefur haldið því fram að SKE eigi og megi hvetja þingmenn til að fella gildandi lög – jafnvel með harkalegri orðræðu þegar umsagnir eru veittar nefndum Alþingis. Þessum skilningi verður að mótmæla. Eins og alþekkt er verða stjórnvöld, hér SKE, að byggja háttsemi sína á lögum en engin lagastoð er fyrir framgöngu SKE í þessu máli. Hér má tiltaka að ákvæði samkeppnislaga, sérstaklega c-liður 8. gr., veitir SKE eingöngu heimild til að benda „stjórnvöldum“ – það er framkvæmdarvaldinu – á leiðir til að bæta samkeppni. Alþingi og alþingismenn falla ekki undir skilgreiningu stjórnvalda í þessu samhengi. Þá kemur skýrt fram í 18. gr. samkeppnislaga að ef SKE telur að ákvæði laga stríði gegn markmiðum laganna og torveldi frjálsa samkeppni þá skulu vekja athygli ráðherra á því í áliti en að lokinni þeirri kynningu skuli álitið birt almenningi. Nú er mál að linni - dómur er fallinn Dómur Hæstaréttar staðfestir með afgerandi hætti að Alþingi er ekki undir hæl framkvæmdavaldsins eða dómstóla, það er hið þjóðkjörna þing sem er hinn raunverulegi löggjafi landsins. Þetta er mikilvægur sigur fyrir íslenskt lýðræði og grundvallaratriði íslenskrar stjórnskipunar. Höfundur er hagfræðingur hjá Mjólkursamsölunni og með diploma í opinberri stjórnsýslu.
Skoðun Meiri gæði og mun minni álögur - Hveragerðisleiðin í leikskólamálum Jóhanna Ýr Jóhannsdóttir,Sandra Sigurðardóttir,Dagný Sif Sigurbjörnsdóttir,Halldór Benjamín Hreinsson,Njörður Sigurðsson skrifar
Skoðun Reykjavíkurborg stígur fyrsta skrefið í snjallvæðingu umferðarljósa! Einar Sveinbjörn Guðmundsson skrifar
Skoðun Framtíðin í fyrsta sæti – mikilvægi forgangsröðunar á tillögum Kópavogsbæjar í grunnskólamálum Sigrún Ólöf Ingólfsdóttir skrifar
Skoðun Þéttingarstefnan hefur brugðist og Dóra breytir um umræðuefni Aðalsteinn Haukur Sverrisson skrifar