Pólítískt hugrekki Unnur Hrefna Jóhannsdóttir skrifar 20. júní 2025 09:00 Loksins, loksins! Nú liggur fyrir að núverandi ríkisstjórn ætli að stöðva strax kjaragliðnun launa og lífeyris. Það kann við fyrstu sýn að virðast sem sú breyting, að örorkulífeyrir hækki hækka í samræmi við við launaþróun en aldrei minna en verðlag vísitölu neysluverðs, geti ekki verið mjög mikil. En hún breytir miklu og bætir stöðu og lífskjör öryrkja. Áfram á að tryggja að hækkunin verði aldrei minni en sú hækkun sem verður á verðlagi. Þetta á að gera til að stuðla að því að lífeyririnn fylgi almennri kjaraþróun á vinnumarkaði og tryggja að lífeyristakar dragist ekki aftur úr í kaupmætti eins og afar lengi hefur verið raunin. En hversu mikil var kjaragliðnunin nú? Ef við tökum örorkulífeyrinn sem dæmi, þá er hann rúmlega 100.000 kr. lægri en lægstu launtaxtar. Flestar viðmiðunarupphæðir skerðingamarka eins og fjármagnstekna og lífeyrissjóðstekna hafa ekki hækkað síðan árið 2009 sem þýðir í raun að þau hafi verið fryst. Þá hlýtur öllum að vera ljóst hvílíkt óréttlæti það er,en þetta hefur hefur líka þýtt að örorkulífeyristakar hafa dregist aftur úr í kaupmætti á mjög löngu tímabili og það þarfnast tafarlausrar endurskoðunar. Aldursviðbótin er líka sanngirnismál Breytingarnar varðandi launavísitöluna munu binda enda á ólíkindanlegan og ósanngjarnan útreikning ríkisvaldins hingað til á viðmiðum örorkulífeyris samkvæmt lögum. Í valdatíð þessarar ríkistjórnar mun því hagur örorkulífeyristaka vondandi fara batnandi. Það skiptir máli hver er við völd og hverjir hafa pólítískt hugrekki til þess að hugsa til jaðarsettra hópa. Jafnaðarstefnan virkar. Annað réttlætismál er aldursviðbótin, sem fatlað fólk sem hingað til hefur fengið eftir því á hvaða aldri það veikist eða verður fyrir slysi sem leiðir til örorku. Hingað til hefur þessi viðbót fallið niður við 67 ára aldur, þegar fatlað fólk kemst á ellilífeyri. Þessi aldursupphæð er ekki há og verður 31.290 kr. nýju frumvarpi og skattskyld eins og örorkulífeyrinn og tekjur annarra þjóðfélagshópa. Það er sanngirnismál að aldursviðbótin haldist ævilangt, eins og áðurnefnd ríkisstjórn leggur til – og er mikið gleðiefni. Um mannréttindi öryrkja Nýleg rannsókn Vörðu rannsóknarstofnun vinnumarkaðarins sýnir, að um þriðjungur fatlaðs fólks á Íslandi býr við efnislegan skort eða verulegan efnahagslegan skort og eru einstæðir foreldrar í séstökum áhættuflokki. Meira en helmingur öryrkja metur fjárhagsstöðu sína slæma.Um 70% öryrkja geta ekki mætt óvæntum útgjöldum að upphæð 80.000 kr. án þess að stofna til skuldar og húsnæðiskostnaður er þung byrði um tæplega helmings fatlaðs fólks. Þá býr sjö af hverjum tíu við slæma andlega líðan. Þrátt fyrir þessar og fleiri staðreyndir eru alltaf einhverjir sem velta fyrir sér hugsanlegum kostnaði við að bæta lífsskilyrði fatlaðs fólks. En fátækt og slæm andleg líðan er líka kostnaðarsöm fyrir samfélagið og áformaðar breytingar munu ef vill ekki leiða til þess að hvoru tveggja taki stakkaskiptum,en eru vissulega skref í rétta átt til þess skilnings að fatlað fólk eigi kröfu til fullra mannréttinda og jafngildrar þátttöku í samfélaginu. Jöfnun tækifæra Fötlun og örorka hafa verið vaxandi viðfangsefni vestrænna velferðarríkja síðustu áratugi og skýrist það m.a. af hækkandi lífaldri, en sjúkdómar og jafnvel almennt lífsstrit er líklegra til að henda fólk eftir miðjan aldur. Annað sem kemur til er það bæði til að hugmyndir um mannréttindi minnihlutahópa, jöfnun tækifæra og bætt kjör þeirra sem ekki eru í stakk búin að til að vera á hinum venjulega vinnumarkaði eiga nú frekar upp á pallborðið. Nýtt örorkulífeyriskerfi tekur við i þann 1. september nk. en lög þess efnis tóku gildi í tíð síðustu ríkisstjórnar, einkum að undirlagi þáverandi félags- og vinnumarkaðsráðherra Guðmundar Inga Guðbrandssonar, sem var ráðherra VG. Í nýja kerfinu eru færri greiðsluflokkar en í hinu eldra, aukinn hvati til atvinnuþátttöku og það er sagt að það sé gagnsærra en hið gamla auk þess sem dregið er úr tekjutengingum að einhverju marki. Það er ekki komin reynsla á þetta nýja kerfi en það er von um að aukin tækifæri á vinnumarkaði verði til þess að bæta kjör og lífsgæði öryrkja. Það er því mikilvægt að störfin séu til í veruleikanum og þá bæði á opinberum og almennum vinnumarkaði en til þessa hefur sú ekki verið raunin. Almenni vinnumarkaðurinn verður líka að koma til móts við það fólk sem er á örorku og getur unnið hlutastörf. Verður fólk að iðjuleysingum? Almannatryggingum ríkra samfélaga hefur verið ætlað að tryggja fólki sem orðið hefur fyrir slysi eða sjúkdómi og verður í kjölfar þess fyrir skerðingu á lífsviðurværi sínu, launaðri atvinnu, lífeyri sem gerir þeim kleift að lifa mannsæmandi lífi. Það skiptir því máli að tryggja öryrkjum viðundandi framfærslutekjur, annað er dýrara. Þá skiptir einnig máli að stuðla að því að fatlað fólk fái raunhæf tækifæri til að vera virkir meðlimir í samfélagsfjölskyldunni. Nú hafa verið stigin tvö og jafnvel þrjú skref að því markmiði og er það vel. Tryggingavernd almennings á að vera víðtæk og virk – hún á ekki að vera draumsýn. Það gæti vissulega verið einhver útgjaldaaukning í krónum talið en ávinngurinn fyrir samfélagið í heild bætir hana upp. Í hagfræðinni er gjarnan talað um að hætta sé á ferðum ef lífeyrisréttur öryrkja sé of góður miðað við t.d. lægstu laun. Það geti haft í för með sér að fólk freistist til að hverfa frá vinnu og velji sér líf á ,,bótum” í stað þess að velja sjálfsbjörg með atvinnuþátttöku. Forsendur útreiknings á lífeyri öryrkja eru mjög breytilegar og fara m.a. eftir ýmsum skerðingum eins og atvinnutekna, lífeyrissjóðstekna og fjármagnstekna, Ef við tökum sem dæmi einstaklings sem býr ekki einn (og er þá án heimilisuppbótar) og aldursviðbótin er lág miðað við kerfið í dag þá er umhæðin um 360 þúsund fyrir skatt. Meðallaun á vinumarkaði árið 2024 voru 758 þúsund og miðgildið 753 þúsund. Hvatinn er því meiri til að vera á vinnumarkaði, fyrir utan hin mikilvægu félagslegu tengsl sem myndast þar en öryrkjar eru mjög einangraður hópur í samfélaginu. Neikvæð stimplun er mannskemmandi Hin hliðin á þessu sjónarhorni er sú, að þeir sem geta illa bjargað sér á vinnumarkaði, eru dæmdir til að lifa í fátækt eins og margar rannsóknir sýna. Þetta sjónarhorn í hagfræðinni fær ekki staðist því vinnan skipar almennt stóran sess í lífi nútímafólks, ekki síst hér á landi. Það borgar sig ekki að kasta krónunni en spara aurinn. Neikvæð stimplun hefur lengi fylgt þeim sem eru á örorkulífeyri. Vinnan er einnig nátengd sjálfsmynd fólks og hefur því mun víðtækara gildi fyrir fólk en aðeins tekjuöflunargildið. Aukinni velferð þarf því ekki fylgja aukinn kostnaður þegar á allt er litið, t.d. baráttunni við fátækt sem er staðreynd hér á landi þó svo margir vilji afneita henni og svo það sem hér að ofan er nefnt. Mannauður fólks nýtist verr í samfélagsumhverfi fátæktar og félagslegur vandi eykst. Að treysta á stoðir almannatrygginga Meginreglan í framkvæmd laga 62/2007 virðist hafa verið sú að vísitölu neysluverðs hafi verið fylgt þó að hún hækki mun minna en launavísitala. Þetta hefur leitt til mikillar kjaragliðnunar örokulífeyris á árunum 2007- 2025. Tekið er af þeim sem síst skyldi og þeim sem minnst hafa. Þessir hópar hafa mismikinn rétt í lífeyrissjóðum og margir lítinn sem engan og eru þeir verst staddir þar sem þeir þurfa að treysta eingöngu eða að stórum hluta á almannatryggingar. Að treysta stoðir almannatrygginga lýsir því pólitísku hugrekki í nýfrjálshyggjuumhverfi samtímans. Höfundur er kennari, blaðamaður og öryrki. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Tryggingar Lífeyrissjóðir Málefni fatlaðs fólks Mannréttindi Mest lesið Hugtakið valdarán gengisfellt Hjörtur J. Guðmundsson Skoðun Áform um að eyðileggja Ísland! Jóna Imsland Skoðun Fjármálalæsi í fríinu – fjárfesting sem endist lengur en sólbrúnkan! Íris Björk Hreinsdóttir Skoðun Að þröngva lífsskoðun upp á annað fólk Sævar Þór Jónsson Skoðun Ábyrgðin er þeirra Vilhjálmur Árnason Skoðun Rölt að botninum Smári McCarthy Skoðun Lýðskrum Skattfylkingarinnar Magnea Gná Jóhannsdóttir Skoðun Tekur ný ríkisstjórn af skarið? Árni Einarsson Skoðun Krabbamein – reddast þetta? Halla Þorvaldsdóttir Skoðun Í skugga virkjana, þegar náttúran fær ekki að tala: Hvammsvirkjun lamin í gegn með góðu og illu Gunnar Þór Jónsson,Svanborg R. Jónsdóttir Skoðun Skoðun Skoðun Í skugga virkjana, þegar náttúran fær ekki að tala: Hvammsvirkjun lamin í gegn með góðu og illu Gunnar Þór Jónsson,Svanborg R. Jónsdóttir skrifar Skoðun Fjármálalæsi í fríinu – fjárfesting sem endist lengur en sólbrúnkan! Íris Björk Hreinsdóttir skrifar Skoðun Hugtakið valdarán gengisfellt Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Ábyrgðin er þeirra Vilhjálmur Árnason skrifar Skoðun Dæmt um form, ekki efni Hörður Arnarson skrifar Skoðun Að þröngva lífsskoðun upp á annað fólk Sævar Þór Jónsson skrifar Skoðun Um fundarstjórn forseta Bryndís Haraldsdóttir skrifar Skoðun Hjálpartæki – fyrir hverja? Júlíana Magnúsdóttir skrifar Skoðun Menntasjóður námsmanna og ECTS einingar Matthías Arngrímsson skrifar Skoðun Áform um að eyðileggja Ísland! Jóna Imsland skrifar Skoðun Í 1.129 daga hefur Alþingi hunsað jaðarsettasta hóp samfélagsins Grímur Atlason skrifar Skoðun Tekur ný ríkisstjórn af skarið? Árni Einarsson skrifar Skoðun Strandveiðar í gíslingu – Alþingi sveltir sjávarbyggðir Árni Björn Kristbjörnsson skrifar Skoðun Rölt að botninum Smári McCarthy skrifar Skoðun Að fortíð skal hyggja þegar framtíð skal byggja Einar G. Harðarson skrifar Skoðun Málþóf spillingar og græðgi á Alþingi Jón Frímann Jónsson skrifar Skoðun Lýðskrum Skattfylkingarinnar Magnea Gná Jóhannsdóttir skrifar Skoðun Krabbamein – reddast þetta? Halla Þorvaldsdóttir skrifar Skoðun Valdið yfir sjávarútvegsmálunum Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Lummuleg áform heilbrigðisráðherra Ragnar Sigurður Kristjánsson skrifar Skoðun Hver á að fá súrefnisgrímuna fyrst? Davíð Bergmann. skrifar Skoðun Baráttan um kjör eldra fólks Jónína Björk Óskarsdóttir skrifar Skoðun Menntamál íslenskra grunnskólabarna hafa verið til umfjöllunar – sem er vel. Miklu verra er tilefnið Karen Rúnarsdóttir skrifar Skoðun Elsku Íslendingar, styðjum saman Grindavík Dagmar Valsdóttir skrifar Skoðun Svigrúm Eydísar á fölskum grunni Kristinn Karl Brynjarsson skrifar Skoðun Betri vegur til Þorlákshafnar er samkeppnismál Ólafur Stephensen skrifar Skoðun Óvirðing við lýðræðislegar hefðir, gegn stjórnarskrá, trúnaðarbrot gagnvart kjósendum Arnar Þór Jónsson skrifar Skoðun Lík brennd í Grafarvogi Diljá Mist Einarsdóttir skrifar Skoðun Er handahlaup valdeflandi? Davíð Már Sigurðsson skrifar Skoðun Á jaðrinum með Jesú Daníel Ágúst Gautason skrifar Sjá meira
Loksins, loksins! Nú liggur fyrir að núverandi ríkisstjórn ætli að stöðva strax kjaragliðnun launa og lífeyris. Það kann við fyrstu sýn að virðast sem sú breyting, að örorkulífeyrir hækki hækka í samræmi við við launaþróun en aldrei minna en verðlag vísitölu neysluverðs, geti ekki verið mjög mikil. En hún breytir miklu og bætir stöðu og lífskjör öryrkja. Áfram á að tryggja að hækkunin verði aldrei minni en sú hækkun sem verður á verðlagi. Þetta á að gera til að stuðla að því að lífeyririnn fylgi almennri kjaraþróun á vinnumarkaði og tryggja að lífeyristakar dragist ekki aftur úr í kaupmætti eins og afar lengi hefur verið raunin. En hversu mikil var kjaragliðnunin nú? Ef við tökum örorkulífeyrinn sem dæmi, þá er hann rúmlega 100.000 kr. lægri en lægstu launtaxtar. Flestar viðmiðunarupphæðir skerðingamarka eins og fjármagnstekna og lífeyrissjóðstekna hafa ekki hækkað síðan árið 2009 sem þýðir í raun að þau hafi verið fryst. Þá hlýtur öllum að vera ljóst hvílíkt óréttlæti það er,en þetta hefur hefur líka þýtt að örorkulífeyristakar hafa dregist aftur úr í kaupmætti á mjög löngu tímabili og það þarfnast tafarlausrar endurskoðunar. Aldursviðbótin er líka sanngirnismál Breytingarnar varðandi launavísitöluna munu binda enda á ólíkindanlegan og ósanngjarnan útreikning ríkisvaldins hingað til á viðmiðum örorkulífeyris samkvæmt lögum. Í valdatíð þessarar ríkistjórnar mun því hagur örorkulífeyristaka vondandi fara batnandi. Það skiptir máli hver er við völd og hverjir hafa pólítískt hugrekki til þess að hugsa til jaðarsettra hópa. Jafnaðarstefnan virkar. Annað réttlætismál er aldursviðbótin, sem fatlað fólk sem hingað til hefur fengið eftir því á hvaða aldri það veikist eða verður fyrir slysi sem leiðir til örorku. Hingað til hefur þessi viðbót fallið niður við 67 ára aldur, þegar fatlað fólk kemst á ellilífeyri. Þessi aldursupphæð er ekki há og verður 31.290 kr. nýju frumvarpi og skattskyld eins og örorkulífeyrinn og tekjur annarra þjóðfélagshópa. Það er sanngirnismál að aldursviðbótin haldist ævilangt, eins og áðurnefnd ríkisstjórn leggur til – og er mikið gleðiefni. Um mannréttindi öryrkja Nýleg rannsókn Vörðu rannsóknarstofnun vinnumarkaðarins sýnir, að um þriðjungur fatlaðs fólks á Íslandi býr við efnislegan skort eða verulegan efnahagslegan skort og eru einstæðir foreldrar í séstökum áhættuflokki. Meira en helmingur öryrkja metur fjárhagsstöðu sína slæma.Um 70% öryrkja geta ekki mætt óvæntum útgjöldum að upphæð 80.000 kr. án þess að stofna til skuldar og húsnæðiskostnaður er þung byrði um tæplega helmings fatlaðs fólks. Þá býr sjö af hverjum tíu við slæma andlega líðan. Þrátt fyrir þessar og fleiri staðreyndir eru alltaf einhverjir sem velta fyrir sér hugsanlegum kostnaði við að bæta lífsskilyrði fatlaðs fólks. En fátækt og slæm andleg líðan er líka kostnaðarsöm fyrir samfélagið og áformaðar breytingar munu ef vill ekki leiða til þess að hvoru tveggja taki stakkaskiptum,en eru vissulega skref í rétta átt til þess skilnings að fatlað fólk eigi kröfu til fullra mannréttinda og jafngildrar þátttöku í samfélaginu. Jöfnun tækifæra Fötlun og örorka hafa verið vaxandi viðfangsefni vestrænna velferðarríkja síðustu áratugi og skýrist það m.a. af hækkandi lífaldri, en sjúkdómar og jafnvel almennt lífsstrit er líklegra til að henda fólk eftir miðjan aldur. Annað sem kemur til er það bæði til að hugmyndir um mannréttindi minnihlutahópa, jöfnun tækifæra og bætt kjör þeirra sem ekki eru í stakk búin að til að vera á hinum venjulega vinnumarkaði eiga nú frekar upp á pallborðið. Nýtt örorkulífeyriskerfi tekur við i þann 1. september nk. en lög þess efnis tóku gildi í tíð síðustu ríkisstjórnar, einkum að undirlagi þáverandi félags- og vinnumarkaðsráðherra Guðmundar Inga Guðbrandssonar, sem var ráðherra VG. Í nýja kerfinu eru færri greiðsluflokkar en í hinu eldra, aukinn hvati til atvinnuþátttöku og það er sagt að það sé gagnsærra en hið gamla auk þess sem dregið er úr tekjutengingum að einhverju marki. Það er ekki komin reynsla á þetta nýja kerfi en það er von um að aukin tækifæri á vinnumarkaði verði til þess að bæta kjör og lífsgæði öryrkja. Það er því mikilvægt að störfin séu til í veruleikanum og þá bæði á opinberum og almennum vinnumarkaði en til þessa hefur sú ekki verið raunin. Almenni vinnumarkaðurinn verður líka að koma til móts við það fólk sem er á örorku og getur unnið hlutastörf. Verður fólk að iðjuleysingum? Almannatryggingum ríkra samfélaga hefur verið ætlað að tryggja fólki sem orðið hefur fyrir slysi eða sjúkdómi og verður í kjölfar þess fyrir skerðingu á lífsviðurværi sínu, launaðri atvinnu, lífeyri sem gerir þeim kleift að lifa mannsæmandi lífi. Það skiptir því máli að tryggja öryrkjum viðundandi framfærslutekjur, annað er dýrara. Þá skiptir einnig máli að stuðla að því að fatlað fólk fái raunhæf tækifæri til að vera virkir meðlimir í samfélagsfjölskyldunni. Nú hafa verið stigin tvö og jafnvel þrjú skref að því markmiði og er það vel. Tryggingavernd almennings á að vera víðtæk og virk – hún á ekki að vera draumsýn. Það gæti vissulega verið einhver útgjaldaaukning í krónum talið en ávinngurinn fyrir samfélagið í heild bætir hana upp. Í hagfræðinni er gjarnan talað um að hætta sé á ferðum ef lífeyrisréttur öryrkja sé of góður miðað við t.d. lægstu laun. Það geti haft í för með sér að fólk freistist til að hverfa frá vinnu og velji sér líf á ,,bótum” í stað þess að velja sjálfsbjörg með atvinnuþátttöku. Forsendur útreiknings á lífeyri öryrkja eru mjög breytilegar og fara m.a. eftir ýmsum skerðingum eins og atvinnutekna, lífeyrissjóðstekna og fjármagnstekna, Ef við tökum sem dæmi einstaklings sem býr ekki einn (og er þá án heimilisuppbótar) og aldursviðbótin er lág miðað við kerfið í dag þá er umhæðin um 360 þúsund fyrir skatt. Meðallaun á vinumarkaði árið 2024 voru 758 þúsund og miðgildið 753 þúsund. Hvatinn er því meiri til að vera á vinnumarkaði, fyrir utan hin mikilvægu félagslegu tengsl sem myndast þar en öryrkjar eru mjög einangraður hópur í samfélaginu. Neikvæð stimplun er mannskemmandi Hin hliðin á þessu sjónarhorni er sú, að þeir sem geta illa bjargað sér á vinnumarkaði, eru dæmdir til að lifa í fátækt eins og margar rannsóknir sýna. Þetta sjónarhorn í hagfræðinni fær ekki staðist því vinnan skipar almennt stóran sess í lífi nútímafólks, ekki síst hér á landi. Það borgar sig ekki að kasta krónunni en spara aurinn. Neikvæð stimplun hefur lengi fylgt þeim sem eru á örorkulífeyri. Vinnan er einnig nátengd sjálfsmynd fólks og hefur því mun víðtækara gildi fyrir fólk en aðeins tekjuöflunargildið. Aukinni velferð þarf því ekki fylgja aukinn kostnaður þegar á allt er litið, t.d. baráttunni við fátækt sem er staðreynd hér á landi þó svo margir vilji afneita henni og svo það sem hér að ofan er nefnt. Mannauður fólks nýtist verr í samfélagsumhverfi fátæktar og félagslegur vandi eykst. Að treysta á stoðir almannatrygginga Meginreglan í framkvæmd laga 62/2007 virðist hafa verið sú að vísitölu neysluverðs hafi verið fylgt þó að hún hækki mun minna en launavísitala. Þetta hefur leitt til mikillar kjaragliðnunar örokulífeyris á árunum 2007- 2025. Tekið er af þeim sem síst skyldi og þeim sem minnst hafa. Þessir hópar hafa mismikinn rétt í lífeyrissjóðum og margir lítinn sem engan og eru þeir verst staddir þar sem þeir þurfa að treysta eingöngu eða að stórum hluta á almannatryggingar. Að treysta stoðir almannatrygginga lýsir því pólitísku hugrekki í nýfrjálshyggjuumhverfi samtímans. Höfundur er kennari, blaðamaður og öryrki.
Í skugga virkjana, þegar náttúran fær ekki að tala: Hvammsvirkjun lamin í gegn með góðu og illu Gunnar Þór Jónsson,Svanborg R. Jónsdóttir Skoðun
Skoðun Í skugga virkjana, þegar náttúran fær ekki að tala: Hvammsvirkjun lamin í gegn með góðu og illu Gunnar Þór Jónsson,Svanborg R. Jónsdóttir skrifar
Skoðun Fjármálalæsi í fríinu – fjárfesting sem endist lengur en sólbrúnkan! Íris Björk Hreinsdóttir skrifar
Skoðun Menntamál íslenskra grunnskólabarna hafa verið til umfjöllunar – sem er vel. Miklu verra er tilefnið Karen Rúnarsdóttir skrifar
Skoðun Óvirðing við lýðræðislegar hefðir, gegn stjórnarskrá, trúnaðarbrot gagnvart kjósendum Arnar Þór Jónsson skrifar
Í skugga virkjana, þegar náttúran fær ekki að tala: Hvammsvirkjun lamin í gegn með góðu og illu Gunnar Þór Jónsson,Svanborg R. Jónsdóttir Skoðun