Hulunni svipt af Rússlandi Finnur Th. Eiríksson skrifar 2. júní 2023 11:00 Undanfarið hálft annað ár hefur umræðuhefðin um Rússland tekið nokkrum breytingum. Í rúma þrjá áratugi hafði lítið borið á gagnrýni vestrænna stjórnmálamanna á Rússland. Sömuleiðis hafði dregið úr viðleitni fræðimanna til að fjalla um Sovétríkin og Rússland á gagnrýninn hátt. Þvert á móti hafði hluti fræðasamfélagsins að ýmsu leyti tekið upp orðræðu sovéskra og rússneskra yfirvalda. Þessi staða hefur meðal annars verið ómeðvituð afleiðing þeirrar vinnureglu að fræðasamfélagið ætti að horfa gagnrýnni augum á Vesturlönd en aðra heimshluta – tvöfaldur staðall sem hefur skekkt heimssýn margra. En nú, í kjölfar innrásar Pútíns í Úkraínu, er útlit fyrir að breyting verði þar á. Virtir Rússlandsfræðingar hafa lagt til að fræðasamfélagið breyti afstöðu sinni til Rússlands. Í því samhengi má nefna grein Susan Smith-Peter, doktors í Rússlandsfræðum, en hún skrifar: „Sem sérfræðingar um Rússland þurfum við að leggjast í alvarlega siðferðislega sjálfsskoðun um hvernig við höfum tekið sjónarhorni rússneskra yfirvalda sem sjálfgefnu. Höfum við á einhvern hátt tekið þátt í upphafningu á Rússlandi líkt og Pútín hefur gert á svo öfgafullan hátt?“ Annað dæmi er Dr. Marina Mogilner, einn ritstjóra tímaritsins Ab Imperio, sem er þeirrar skoðunar að það þurfi að „afnýlenduvæða“ svið rússneskra fræða. Aukinn fjöldi skrifa af þessu tagi gæti bent til þess að viðteknar söguskoðanir um Rússland séu að breytast í grundvallaratriðum. Rússland sem nýlenduveldi, sovétlýðveldi og forsetaveldi Fræðasamfélagið hefur áratugum saman verið óvægið í gagnrýni sinni á nýlenduvæðingu Vestur-Evrópu. En tæpri öld eftir að Kólumbus rambaði á Norður-Ameríku hóf Rússneska keisaradæmið sams konar nýlenduvæðingu í Síberíu. Ein og sér er Síbería stærri en Kanada að flatarmáli og er því um að ræða gríðarlegt landflæmi. Frumbyggjar Síberíu áttu ekkert skyldara við Rússa en frumbyggjar Ameríku áttu við Vestur-Evrópubúa. En hingað til hafa fáir viljað skilgreina yfirtöku Rússa á Síberíu sem dæmi um nýlenduvæðingu. Svipaður tvöfaldur staðall var einnig áberandi þegar Sovétríkin – arftaki Rússneska keisaradæmisins – hélt á lofti linnulausri gagnrýni á vestræna heimsvaldastefnu á tímum kalda stríðsins. Þessi gagnrýni kom auðvitað úr hörðustu átt. Sovétríkin ráku sína eigin heimsvaldastefnu sem gaf vestrænni heimsvaldastefnu ekkert eftir. Undir yfirskini frelsis og mannréttinda voru heilu þjóðirnar og heimshlutarnir hnepptir í þrældóm kommúnismans. Þegar Sovétríkin liðuðust í sundur snarfækkaði yfirlýstum kommúnistaríkjum á heimsvísu. Þau ríki sem enn í dag byggja á kommúnisma eru undantekningarlaust alræðisríki sem fáir taka mark á. Fyrrum Sovétríkin tóku ýmist upp lýðræði eða urðu að grímulausum fasistaríkjum. Hvað varðar sjálft Rússland, þá missti það af tækifæri sínu til að verða lýðræðisríki. Árið 1993, þegar rússneska þingið hafði um skeið mótmælt afleitri efnahagsstefnu Bóris Jeltsín, átti sér stað stjórnarbylting. Að lokum fékk Jeltsín herinn í lið með sér og þann 4. október lét hann varpa sprengjum á rússneska þinghúsið. Tveimur mánuðum síðar var ný stjórnarskrá samþykkt sem jók völd forsetans til muna. Síðan þá hefur í besta falli verið hægt að tala um gervilýðræði í Rússlandi. Afstöðubreyting Vesturlanda Hrun heimskommúnismans markaði kaflaskil í mannkynssögunni. Tíundi áratugurinn einkenndist af almennri jákvæðni í garð hinna nýfrelsuðu ríkja Austur-Evrópu, þeirra á meðal Rússlands, svo lítið bar á gagnrýnni umfjöllun um Jeltsín í vestrænum fjölmiðlum. Árin eftir 2000 einkenndust einnig af varkárni fjölmiðla og stjórnmálamanna gagnvart Rússlandi. Til dæmis var tiltölulega lítið fjallað um innrás og innlimun Rússlands á svæðum Georgíu árið 2008. Það var ekki fyrr en við sambærilega innlimun á svæðum Úkraínu árið 2014 sem örla fór á afstöðubreytingu gagnvart rússneskum yfirvöldum. Botninn tók svo úr þegar herir Pútíns gerðu innrás í Úkraínu í fyrra. Síðan þá hafa vestrænir fjölmiðlar og stjórnmálamenn blessunarlega fundið sig knúna til að fjalla á gagnrýninn hátt um rússnesk yfirvöld. Uppgjör við nálæga fortíð Í tæpa þrjá áratugi reyndu fulltrúar Vesturlanda að sannfæra sig og aðra um að yfirvöld í Rússlandi væru þeim vinveitt. En ýmislegt hefur komið upp úr kafinu varðandi fjandsamleg afskipti rússneskra yfirvalda af málefnum Vesturlanda undanfarna áratugi. Þar má nefna tilraunir til að hafa áhrif á niðurstöður kosninga og dreifing áróðurs á samskiptamiðlum. Á komandi árum mun eiga sér stað uppgjör við þetta tímabil, ekki síður innan fræðasamfélagsins og á vettvangi stjórnmálanna. Í lok greinar sinnar segir Dr. Smith-Peter: „Ég tel mig vera á batavegi eftir að hafa haft sjónarhorn „rússneskrar ríkishyggju“ og alls ekki aðskilda þeim vandamálum sem ég hef bent á.“ Mig langar að hvetja fræðasamfélagið á Íslandi til að leggjast í sambærilega sjálfsskoðun. Ég hvet það til að velta fyrir sér hvort umrætt sjónarhorn hafi einnig verið til staðar hér á landi, því enn er margt á huldu varðandi samskipti Rússlands og Vesturlanda fyrir innrásina í Úkraínu. Án vafa leynast þar verðug rannsóknarverkefni sem myndu njóta góðs af nýju og gagnrýnu sjónarhorni. Höfundur er málvísindanemi og áhugamaður um alþjóðamál. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Finnur Thorlacius Eiríksson Innrás Rússa í Úkraínu Mest lesið Svargrein: Ísland á víst að íhuga aðild að ESB Ágúst Ólafur Ágústsson Skoðun Gerir háskólanám þig að grunnskólakennara? Davíð Már Sigurðsson Skoðun Kirkjuklukkur hringja Bjarni Karlsson Skoðun „Er allt í lagi?“ Olga Björt Þórðardóttir Skoðun Einmanaleiki: Skortir þig tengsl við þig eða aðra? Sigrún Þóra Sveinsdóttir Skoðun Sumarfríinu aflýst Sigurður Helgi Pálmason Skoðun Göngum í Haag hópinn Þórhildur Sunna Ævarsdóttir Skoðun Fordómar gagnvart hinsegin fólki – Reynslusaga Geir Gunnar Markússon Skoðun Úr skotgröfum í netkerfin: Netárásir á innviði Vesturlanda Ýmir Vigfússon Skoðun Stríð skapar ekki frið Sanna Magdalena Mörtudóttir Skoðun Skoðun Skoðun Þegar fjölbreytileikinn verður ógn: Afneitun, andstaða og ótti við hið mannlega Haukur Logi Jóhannsson skrifar Skoðun Einmanaleiki: Skortir þig tengsl við þig eða aðra? Sigrún Þóra Sveinsdóttir skrifar Skoðun Svargrein: Ísland á víst að íhuga aðild að ESB Ágúst Ólafur Ágústsson skrifar Skoðun Fjölbreytni í endurhæfingu skiptir máli Hólmfríður Einarsdóttir skrifar Skoðun Sumarfríinu aflýst Sigurður Helgi Pálmason skrifar Skoðun Úr skotgröfum í netkerfin: Netárásir á innviði Vesturlanda Ýmir Vigfússon skrifar Skoðun Fordómar gagnvart hinsegin fólki – Reynslusaga Geir Gunnar Markússon skrifar Skoðun „Er allt í lagi?“ Olga Björt Þórðardóttir skrifar Skoðun Göngum í Haag hópinn Þórhildur Sunna Ævarsdóttir skrifar Skoðun Kirkjuklukkur hringja Bjarni Karlsson skrifar Skoðun Gerir háskólanám þig að grunnskólakennara? Davíð Már Sigurðsson skrifar Skoðun Stríð skapar ekki frið Sanna Magdalena Mörtudóttir skrifar Skoðun Íslenska stóðhryssan og Evrópa Hallgerður Ljósynja Hauksdóttir skrifar Skoðun Hvammsvirkjun – Skyldur ráðherra og réttur samfélagsins Eggert Valur Guðmundsson skrifar Skoðun Norska leiðin er fasismi Jón Frímann Jónsson skrifar Skoðun Um mýkt, menntun og von Sigurður Árni Reynisson skrifar Skoðun Höfum alla burði til þess Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Tímabær rannsókn dómsmálaráðuneytisins Sigmundur Davíð Gunnlaugsson skrifar Skoðun Umsókn krefst ákvörðunar – ekki ákalls Erna Bjarnadóttir skrifar Skoðun Hjálp, barnið mitt spilar Roblox! Kristín Magnúsdóttir skrifar Skoðun Líkindi með guðstrú og djöflatrú Gunnar Björgvinsson skrifar Skoðun Ævinlega þakkláti flóttamaðurinn Zeljka Kristín Klobucar skrifar Skoðun Vér vesalingar Ingólfur Sverrisson skrifar Skoðun Leikrit Landsvirkjunar Snæbjörn Guðmundsson skrifar Skoðun Við þurfum ekki að loka landinu – við þurfum að opna augun Þorbjörg Sigríður Gunnlaugsdóttir skrifar Skoðun Svona eða hinsegin, hvert okkar verður næst? Unnar Geir Unnarsson skrifar Skoðun Reynisfjara og mannréttindasáttmáli Evrópu Róbert R. Spanó skrifar Skoðun Að hlúa að foreldrum: Forvörn sem skiptir máli Áróra Huld Bjarnadóttir skrifar Skoðun Ákall til íslenskra stjórnmálamanna Magnús Árni Skjöld Magnússon skrifar Skoðun Þurfum við virkilega „leyniþjónustu”? Helen Ólafsdóttir skrifar Sjá meira
Undanfarið hálft annað ár hefur umræðuhefðin um Rússland tekið nokkrum breytingum. Í rúma þrjá áratugi hafði lítið borið á gagnrýni vestrænna stjórnmálamanna á Rússland. Sömuleiðis hafði dregið úr viðleitni fræðimanna til að fjalla um Sovétríkin og Rússland á gagnrýninn hátt. Þvert á móti hafði hluti fræðasamfélagsins að ýmsu leyti tekið upp orðræðu sovéskra og rússneskra yfirvalda. Þessi staða hefur meðal annars verið ómeðvituð afleiðing þeirrar vinnureglu að fræðasamfélagið ætti að horfa gagnrýnni augum á Vesturlönd en aðra heimshluta – tvöfaldur staðall sem hefur skekkt heimssýn margra. En nú, í kjölfar innrásar Pútíns í Úkraínu, er útlit fyrir að breyting verði þar á. Virtir Rússlandsfræðingar hafa lagt til að fræðasamfélagið breyti afstöðu sinni til Rússlands. Í því samhengi má nefna grein Susan Smith-Peter, doktors í Rússlandsfræðum, en hún skrifar: „Sem sérfræðingar um Rússland þurfum við að leggjast í alvarlega siðferðislega sjálfsskoðun um hvernig við höfum tekið sjónarhorni rússneskra yfirvalda sem sjálfgefnu. Höfum við á einhvern hátt tekið þátt í upphafningu á Rússlandi líkt og Pútín hefur gert á svo öfgafullan hátt?“ Annað dæmi er Dr. Marina Mogilner, einn ritstjóra tímaritsins Ab Imperio, sem er þeirrar skoðunar að það þurfi að „afnýlenduvæða“ svið rússneskra fræða. Aukinn fjöldi skrifa af þessu tagi gæti bent til þess að viðteknar söguskoðanir um Rússland séu að breytast í grundvallaratriðum. Rússland sem nýlenduveldi, sovétlýðveldi og forsetaveldi Fræðasamfélagið hefur áratugum saman verið óvægið í gagnrýni sinni á nýlenduvæðingu Vestur-Evrópu. En tæpri öld eftir að Kólumbus rambaði á Norður-Ameríku hóf Rússneska keisaradæmið sams konar nýlenduvæðingu í Síberíu. Ein og sér er Síbería stærri en Kanada að flatarmáli og er því um að ræða gríðarlegt landflæmi. Frumbyggjar Síberíu áttu ekkert skyldara við Rússa en frumbyggjar Ameríku áttu við Vestur-Evrópubúa. En hingað til hafa fáir viljað skilgreina yfirtöku Rússa á Síberíu sem dæmi um nýlenduvæðingu. Svipaður tvöfaldur staðall var einnig áberandi þegar Sovétríkin – arftaki Rússneska keisaradæmisins – hélt á lofti linnulausri gagnrýni á vestræna heimsvaldastefnu á tímum kalda stríðsins. Þessi gagnrýni kom auðvitað úr hörðustu átt. Sovétríkin ráku sína eigin heimsvaldastefnu sem gaf vestrænni heimsvaldastefnu ekkert eftir. Undir yfirskini frelsis og mannréttinda voru heilu þjóðirnar og heimshlutarnir hnepptir í þrældóm kommúnismans. Þegar Sovétríkin liðuðust í sundur snarfækkaði yfirlýstum kommúnistaríkjum á heimsvísu. Þau ríki sem enn í dag byggja á kommúnisma eru undantekningarlaust alræðisríki sem fáir taka mark á. Fyrrum Sovétríkin tóku ýmist upp lýðræði eða urðu að grímulausum fasistaríkjum. Hvað varðar sjálft Rússland, þá missti það af tækifæri sínu til að verða lýðræðisríki. Árið 1993, þegar rússneska þingið hafði um skeið mótmælt afleitri efnahagsstefnu Bóris Jeltsín, átti sér stað stjórnarbylting. Að lokum fékk Jeltsín herinn í lið með sér og þann 4. október lét hann varpa sprengjum á rússneska þinghúsið. Tveimur mánuðum síðar var ný stjórnarskrá samþykkt sem jók völd forsetans til muna. Síðan þá hefur í besta falli verið hægt að tala um gervilýðræði í Rússlandi. Afstöðubreyting Vesturlanda Hrun heimskommúnismans markaði kaflaskil í mannkynssögunni. Tíundi áratugurinn einkenndist af almennri jákvæðni í garð hinna nýfrelsuðu ríkja Austur-Evrópu, þeirra á meðal Rússlands, svo lítið bar á gagnrýnni umfjöllun um Jeltsín í vestrænum fjölmiðlum. Árin eftir 2000 einkenndust einnig af varkárni fjölmiðla og stjórnmálamanna gagnvart Rússlandi. Til dæmis var tiltölulega lítið fjallað um innrás og innlimun Rússlands á svæðum Georgíu árið 2008. Það var ekki fyrr en við sambærilega innlimun á svæðum Úkraínu árið 2014 sem örla fór á afstöðubreytingu gagnvart rússneskum yfirvöldum. Botninn tók svo úr þegar herir Pútíns gerðu innrás í Úkraínu í fyrra. Síðan þá hafa vestrænir fjölmiðlar og stjórnmálamenn blessunarlega fundið sig knúna til að fjalla á gagnrýninn hátt um rússnesk yfirvöld. Uppgjör við nálæga fortíð Í tæpa þrjá áratugi reyndu fulltrúar Vesturlanda að sannfæra sig og aðra um að yfirvöld í Rússlandi væru þeim vinveitt. En ýmislegt hefur komið upp úr kafinu varðandi fjandsamleg afskipti rússneskra yfirvalda af málefnum Vesturlanda undanfarna áratugi. Þar má nefna tilraunir til að hafa áhrif á niðurstöður kosninga og dreifing áróðurs á samskiptamiðlum. Á komandi árum mun eiga sér stað uppgjör við þetta tímabil, ekki síður innan fræðasamfélagsins og á vettvangi stjórnmálanna. Í lok greinar sinnar segir Dr. Smith-Peter: „Ég tel mig vera á batavegi eftir að hafa haft sjónarhorn „rússneskrar ríkishyggju“ og alls ekki aðskilda þeim vandamálum sem ég hef bent á.“ Mig langar að hvetja fræðasamfélagið á Íslandi til að leggjast í sambærilega sjálfsskoðun. Ég hvet það til að velta fyrir sér hvort umrætt sjónarhorn hafi einnig verið til staðar hér á landi, því enn er margt á huldu varðandi samskipti Rússlands og Vesturlanda fyrir innrásina í Úkraínu. Án vafa leynast þar verðug rannsóknarverkefni sem myndu njóta góðs af nýju og gagnrýnu sjónarhorni. Höfundur er málvísindanemi og áhugamaður um alþjóðamál.
Skoðun Þegar fjölbreytileikinn verður ógn: Afneitun, andstaða og ótti við hið mannlega Haukur Logi Jóhannsson skrifar
Skoðun Við þurfum ekki að loka landinu – við þurfum að opna augun Þorbjörg Sigríður Gunnlaugsdóttir skrifar