Hvernig á að skipa dómara? Skúli Magnússon skrifar 17. mars 2015 00:00 Í nýlegum tillögum að millidómstigi er gert ráð fyrir grundvallarbreytingu við skipan dómara. Samkvæmt núgildandi reglum tekur fimm manna dómnefnd afstöðu til þess hvaða umsækjandi um dómarastöðu sé hæfastur. Er óheimilt að skipa mann sem nefndin hefur ekki talið hæfastan, nema ráðherra afli samþykkis Alþingis og verður þá viðkomandi samt sem áður að fullnægja hæfisskilyrðum að mati nefndarinnar (t.d. um að teljast hæfur til að gegna embætti í ljósi starfsferils og lögfræðilegrar þekkingar). Með þessu fyrirkomulagi eru nefndinni, sem í sitja tveir menn tilnefndir af Hæstarétti, annar sem formaður, en hinir frá dómstólaráði, Lögmannafélagi Íslands og Alþingi, fengin veruleg áhrif um það hverjir fara með dómsvald í landinu, sumir myndu segja úrslitavald. Í öllu falli hefur ráðherra án undantekninga farið að tillögu nefndarinnar frá því reglurnar tóku gildi árið 2010.Hlutverk dómnefndar takmarkað Samkvæmt hinum nýju tillögum verður hlutverk nýrrar dómnefndar takmarkað við að fjalla um hæfi dómaraefna án þess að tekin sé afstaða til þess hver teljist hæfastur. Þegar um er að ræða hæstaréttardómara ber ráðherra hins vegar að afla samþykkis Alþingis fyrir þeim manni sem hann hyggst leggja til við forseta Íslands að verði skipaður. Á mannamáli þýðir þetta að við skipun héraðsdómara og landsréttardómara (sbr. hið nýja millidómstig) mun ráðherra njóta stóraukins svigrúms til að velja á milli hæfra umsækjenda. Við skipun hæstaréttardómara mun hið sama eiga við, þó þannig að ráðherra þarf að afla stuðnings þingsins. Með hliðsjón af því að hér á landi hefur stjórnmálamenning mótast í kringum meirihlutastjórnir og þingræði (ólíkt t.d. Bandaríkjunum hvaðan fyrirmyndin er líklegast sótt), verður að teljast alls óljóst hversu virkt eftirlit þingsins yrði við þessa ákvörðunartöku ráðherra. Dómstólar gætu endurskoðað lögmæti ákvörðunar ráðherra en aldrei fellt hana úr gildi. Tilhögun við skipun dómara, ekki síst hæstaréttardómara, er í eðli sínu viðkvæmt og flókið mál. Dómstólar og þar með dómarar eiga að vera (og eiga að sýnast vera) sjálfstæðir og óháðir öðrum þáttum valdsins, þ. á m. ríkisstjórn og ráðherrum. Skipun dómara er hins vegar stjórnvaldsákvörðun sem ráðherrar bera ábyrgð á, bæði pólitíska og lagalega, gagnvart Alþingi, jafnvel þegar skipun er formlega á hendi forseta Íslands (sbr. hæstaréttardómara). Samkvæmt grunnreglum íslenskrar stjórnskipunar hlýtur eftirlit og aðhald með ráðherra fyrst og fremst að vera hjá Alþingi sem aftur sækir umboð sitt til þjóðarinnar á grundvelli kosninga. Öflugt aðhald frá faglegri stjórnsýslu, t.d. dómnefnd, svo og ýmissa eftirlitsstofnana er óaðskiljanlegur þáttur lýðræðislegs samfélags, svo ekki sé minnst á umfjöllun fjölmiðla og fræðimanna. Að þessu leyti fela millidómstigstillögurnar í sér hreina afturför sem auk þess samræmist illa alþjóðlegum tilmælum.Ráðherra án aðhalds Það kerfi við skipun dómara sem tíðkaðist fram til ársins 2010 bauð upp á aðhalds- og eftirlitsleysi Alþingis með ráðherra sem gat farið sínu fram, hvað sem tautaði og raulaði. Það segir e.t.v. sína sögu um vandræðaganginn að ferlið við skipun dómara var eitt af þeim atriðum sem Framkvæmdastjórn ESB lýsti áhyggjum yfir á sínum tíma. Með breytingunni árið 2010 var bætt úr þessum göllum með því að taka raunverulegt skipunarvald af ráðherra og fela það að verulegu leyti faglegri stjórnsýslunefnd. Sú leið er ekki hafin yfir gagnrýni með hliðsjón af grunnreglum um reikningsskap og ábyrgð við meðferð framkvæmdavalds. Sú leið að áskilja einfalt meirihluta samþykki þingsins er heldur ekki hafin yfir gagnrýni. Hugsa mætti sér ýmsar aðrar leiðir, t.d. samþykki 2/3 Alþingis (eða eftirlits- og stjórnskipunarnefndar þingsins) við tillögu ráðherra, þó þannig að niðurstaða dómefndar um hvaða umsækjandi teldist hæfastur réði ef ráðherra og þing hefðu ekki komið sér saman um dómaraefni innan ákveðins tíma. Engin myndi efast um aðhald þingsins við þessar aðstæður en jafnvel þetta fyrirkomulag er ekki gallalaust. Allt þarf þetta frekari skoðunar og umræðu við. Það kemur óneitanlega nokkuð á óvart að gert sé ráð fyrir grundvallarbreytingum við skipun dómara sem lið í stofnun millidómstigs. Slík breyting var ekki óhjákvæmilegur þáttur í slíkri tillögugerð. Hvað sem því líður verður mál sem þetta ekki afgreitt nema lagt sé mat á reynslu undangenginna ára og áratuga, ekki aðeins hér á landi heldur einnig erlendis, og allir tiltækir kostir skoðaðir. Einungis að lokinni slíkri athugun getur farið fram nauðsynlegt samráð og umræða um hvaða leið beri að fara. Fyrirliggjandi tillaga getur e.t.v. skoðast sem upphaf slíkrar umræðu en er bersýnilega ófullnægjandi grundvöllur fyrir umsvifalausri breytingu. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Alþingi Mest lesið Ef Trump tapar kosningunum… Jun Þór Morikawa Skoðun Þegar móðir mín kvaddi okkur fyrir einu ári síðan í dag Gísli Hvanndal Jakobsson Skoðun Davíð Oddsson stendur ekki við eigin ritsjórnarstefnu - Þolir og birtir ekki gagnrýni á eigin skrif Ole Anton Bieltvedt Skoðun Ómarktæk skoðanakönnun Marinó G. Njálsson Skoðun Framlengjum séreignarleiðina til að vernda heimilin Vilhjálmur Hilmarsson Skoðun Er krónan að valda átökum á milli kynslóða? Guðmundur Ragnarsson Skoðun Bóf-ar(ion)? Gunnar Hólmsteinn Ársælsson Skoðun Þegar ómennskan vitnar í lög Bubbi Morthens Skoðun Álit Einhverfupaunksins um ABA meðferð og kennslu á Íslandi Sigrún Ósk Stefánsdóttir Skoðun Áherslur ráðherra skipta máli Heimir Örn Árnason Skoðun Skoðun Skoðun Er krónan að valda átökum á milli kynslóða? Guðmundur Ragnarsson skrifar Skoðun Varhugaverð þróun í leikskólamálum Finnbjörn A. Hermannsson,Guðrún Margrét Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Bóf-ar(ion)? Gunnar Hólmsteinn Ársælsson skrifar Skoðun Þetta er ekki allt að koma með fjárlagafrumvarpinu Eyjólfur Ármannsson skrifar Skoðun Ómarktæk skoðanakönnun Marinó G. Njálsson skrifar Skoðun Ef Trump tapar kosningunum… Jun Þór Morikawa skrifar Skoðun Viðskiptaþvinganir gegn Ísrael Steinunn Þóra Árnadóttir skrifar Skoðun Áherslur ráðherra skipta máli Heimir Örn Árnason skrifar Skoðun Snúum hjólunum áfram Andrés Ingi Jónsson skrifar Skoðun Búðu til pláss – fyrir öll börn Birna Þórarinsdóttir skrifar Skoðun Davíð Oddsson stendur ekki við eigin ritsjórnarstefnu - Þolir og birtir ekki gagnrýni á eigin skrif Ole Anton Bieltvedt skrifar Skoðun Framlengjum séreignarleiðina til að vernda heimilin Vilhjálmur Hilmarsson skrifar Skoðun Líf án ótta og gjöfin í andlegri vakningu Birna Guðný Björnsdóttir skrifar Skoðun Kenningar úr gildi svo að kirkjan þarf að komast á annað stig Matthildur Björnsdóttir skrifar Skoðun Dansaðu vindur Berglind Ósk Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Þessi stórskrítnu norm í óbarnvænu samfélagi Sólveig María Svavarsdóttir skrifar Skoðun Um vaxtahækkanir og verð á hveiti Haukur Skúlason skrifar Skoðun Öryggi byggir á mönnun og launum Jórunn Frímannsdóttir skrifar Skoðun Álit Einhverfupaunksins um ABA meðferð og kennslu á Íslandi Sigrún Ósk Stefánsdóttir skrifar Skoðun Mammon hefur náð lífeyrissjóðum á sitt band Halla Signý Kristjánsdóttir skrifar Skoðun Forgangsorkan verður ekki skert Tinna Traustadóttir skrifar Skoðun Umhyggja - hvað er það? Árný Ingvarsdóttir skrifar Skoðun „Við höfðum öll rangt fyrir okkur“ Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Akureyrarbær greiðir götu kvennaathvarfs á Akureyri eins og kostur er Ásthildur Sturludóttir skrifar Skoðun Þegar móðir mín kvaddi okkur fyrir einu ári síðan í dag Gísli Hvanndal Jakobsson skrifar Skoðun Íþróttahreyfingin og gerviverktaka Ástþór Jón Ragnheiðarson skrifar Skoðun Tölum um tilfinningar Amanda Ásdís Jóhannsdóttir skrifar Skoðun Óttinn við íslensku rafkrónuna Birna Guðný Björnsdóttir skrifar Skoðun Áskorun til Sjúkratrygginga Íslands – hugsum í lausnum Björn Bjarki Þorsteinsson skrifar Skoðun Afnemum launamisrétti Guðmundur Ingi Guðbrandsson skrifar Sjá meira
Í nýlegum tillögum að millidómstigi er gert ráð fyrir grundvallarbreytingu við skipan dómara. Samkvæmt núgildandi reglum tekur fimm manna dómnefnd afstöðu til þess hvaða umsækjandi um dómarastöðu sé hæfastur. Er óheimilt að skipa mann sem nefndin hefur ekki talið hæfastan, nema ráðherra afli samþykkis Alþingis og verður þá viðkomandi samt sem áður að fullnægja hæfisskilyrðum að mati nefndarinnar (t.d. um að teljast hæfur til að gegna embætti í ljósi starfsferils og lögfræðilegrar þekkingar). Með þessu fyrirkomulagi eru nefndinni, sem í sitja tveir menn tilnefndir af Hæstarétti, annar sem formaður, en hinir frá dómstólaráði, Lögmannafélagi Íslands og Alþingi, fengin veruleg áhrif um það hverjir fara með dómsvald í landinu, sumir myndu segja úrslitavald. Í öllu falli hefur ráðherra án undantekninga farið að tillögu nefndarinnar frá því reglurnar tóku gildi árið 2010.Hlutverk dómnefndar takmarkað Samkvæmt hinum nýju tillögum verður hlutverk nýrrar dómnefndar takmarkað við að fjalla um hæfi dómaraefna án þess að tekin sé afstaða til þess hver teljist hæfastur. Þegar um er að ræða hæstaréttardómara ber ráðherra hins vegar að afla samþykkis Alþingis fyrir þeim manni sem hann hyggst leggja til við forseta Íslands að verði skipaður. Á mannamáli þýðir þetta að við skipun héraðsdómara og landsréttardómara (sbr. hið nýja millidómstig) mun ráðherra njóta stóraukins svigrúms til að velja á milli hæfra umsækjenda. Við skipun hæstaréttardómara mun hið sama eiga við, þó þannig að ráðherra þarf að afla stuðnings þingsins. Með hliðsjón af því að hér á landi hefur stjórnmálamenning mótast í kringum meirihlutastjórnir og þingræði (ólíkt t.d. Bandaríkjunum hvaðan fyrirmyndin er líklegast sótt), verður að teljast alls óljóst hversu virkt eftirlit þingsins yrði við þessa ákvörðunartöku ráðherra. Dómstólar gætu endurskoðað lögmæti ákvörðunar ráðherra en aldrei fellt hana úr gildi. Tilhögun við skipun dómara, ekki síst hæstaréttardómara, er í eðli sínu viðkvæmt og flókið mál. Dómstólar og þar með dómarar eiga að vera (og eiga að sýnast vera) sjálfstæðir og óháðir öðrum þáttum valdsins, þ. á m. ríkisstjórn og ráðherrum. Skipun dómara er hins vegar stjórnvaldsákvörðun sem ráðherrar bera ábyrgð á, bæði pólitíska og lagalega, gagnvart Alþingi, jafnvel þegar skipun er formlega á hendi forseta Íslands (sbr. hæstaréttardómara). Samkvæmt grunnreglum íslenskrar stjórnskipunar hlýtur eftirlit og aðhald með ráðherra fyrst og fremst að vera hjá Alþingi sem aftur sækir umboð sitt til þjóðarinnar á grundvelli kosninga. Öflugt aðhald frá faglegri stjórnsýslu, t.d. dómnefnd, svo og ýmissa eftirlitsstofnana er óaðskiljanlegur þáttur lýðræðislegs samfélags, svo ekki sé minnst á umfjöllun fjölmiðla og fræðimanna. Að þessu leyti fela millidómstigstillögurnar í sér hreina afturför sem auk þess samræmist illa alþjóðlegum tilmælum.Ráðherra án aðhalds Það kerfi við skipun dómara sem tíðkaðist fram til ársins 2010 bauð upp á aðhalds- og eftirlitsleysi Alþingis með ráðherra sem gat farið sínu fram, hvað sem tautaði og raulaði. Það segir e.t.v. sína sögu um vandræðaganginn að ferlið við skipun dómara var eitt af þeim atriðum sem Framkvæmdastjórn ESB lýsti áhyggjum yfir á sínum tíma. Með breytingunni árið 2010 var bætt úr þessum göllum með því að taka raunverulegt skipunarvald af ráðherra og fela það að verulegu leyti faglegri stjórnsýslunefnd. Sú leið er ekki hafin yfir gagnrýni með hliðsjón af grunnreglum um reikningsskap og ábyrgð við meðferð framkvæmdavalds. Sú leið að áskilja einfalt meirihluta samþykki þingsins er heldur ekki hafin yfir gagnrýni. Hugsa mætti sér ýmsar aðrar leiðir, t.d. samþykki 2/3 Alþingis (eða eftirlits- og stjórnskipunarnefndar þingsins) við tillögu ráðherra, þó þannig að niðurstaða dómefndar um hvaða umsækjandi teldist hæfastur réði ef ráðherra og þing hefðu ekki komið sér saman um dómaraefni innan ákveðins tíma. Engin myndi efast um aðhald þingsins við þessar aðstæður en jafnvel þetta fyrirkomulag er ekki gallalaust. Allt þarf þetta frekari skoðunar og umræðu við. Það kemur óneitanlega nokkuð á óvart að gert sé ráð fyrir grundvallarbreytingum við skipun dómara sem lið í stofnun millidómstigs. Slík breyting var ekki óhjákvæmilegur þáttur í slíkri tillögugerð. Hvað sem því líður verður mál sem þetta ekki afgreitt nema lagt sé mat á reynslu undangenginna ára og áratuga, ekki aðeins hér á landi heldur einnig erlendis, og allir tiltækir kostir skoðaðir. Einungis að lokinni slíkri athugun getur farið fram nauðsynlegt samráð og umræða um hvaða leið beri að fara. Fyrirliggjandi tillaga getur e.t.v. skoðast sem upphaf slíkrar umræðu en er bersýnilega ófullnægjandi grundvöllur fyrir umsvifalausri breytingu.
Davíð Oddsson stendur ekki við eigin ritsjórnarstefnu - Þolir og birtir ekki gagnrýni á eigin skrif Ole Anton Bieltvedt Skoðun
Skoðun Varhugaverð þróun í leikskólamálum Finnbjörn A. Hermannsson,Guðrún Margrét Guðmundsdóttir skrifar
Skoðun Davíð Oddsson stendur ekki við eigin ritsjórnarstefnu - Þolir og birtir ekki gagnrýni á eigin skrif Ole Anton Bieltvedt skrifar
Skoðun Álit Einhverfupaunksins um ABA meðferð og kennslu á Íslandi Sigrún Ósk Stefánsdóttir skrifar
Skoðun Akureyrarbær greiðir götu kvennaathvarfs á Akureyri eins og kostur er Ásthildur Sturludóttir skrifar
Davíð Oddsson stendur ekki við eigin ritsjórnarstefnu - Þolir og birtir ekki gagnrýni á eigin skrif Ole Anton Bieltvedt Skoðun