Óásættanleg málsmeðferð Linda Íris Emilsdóttir og Katrín Oddsdóttir skrifa 4. júní 2025 08:45 Rétturinn til að mótmæla er verndaður af stjórnarskránni, þar sem mælt er fyrir um rétt manna til að safnast saman vopnlausir. Stjórnarskráin verndar einnig skoðana- og tjáningarfrelsi allra þeirra sem á Íslandi eru, enda er slíkt frelsi grundvallarstoð lýðræðisríkja. Þennan rétt nýttu tvær ungar konur sér dagana 4.-5. september 2023, er þær mótmæltu hvalveiðum með friðsamlegum hætti með því að klifra upp í möstur hvalveiðibáta Hvals hf. og dvelja þar í um sólarhring. Áður en fjölmiðlar komu á staðinn hafði lögregla fjarlægt bakpoka annarrar konunnar og þar með allar hennar vistir og lyf. Að sögn konunnar var talsverðu harðræði beitt af hálfu lögreglu við þá aðgerð. Er konurnar komu niður úr möstrunum voru þær handteknar og færðar á lögreglustöð þar sem af þeim voru teknar skýrslur, en að því loknu voru þær frjálsar ferða sinna – eða svo segir lögregla. Það sem tók við var hins vegar tæplega tveggja ára rannsókn lögreglu, þar sem mótmælendurnir höfðu réttarstöðu sakborninga í rannsókninni, þrátt fyrir ítrekaðar tilraunir verjanda þeirra til þess að fá rannsókn málsins flýtt eða hana fellda niður. Nú nýlega var hins vegar komist að þeirri niðurstöðu að konurnar verða ákærðar og dregnar fyrir dóm vegna atvikanna sem áttu sér stað fyrir hartnær tveimur árum. Þær eru ákærðar fyrir að brjótast „niður í skip” sem þær gerðu augljóslega ekki. Einnig eru konurnar ákærðar fyrir að brjóta gegn lögum um siglingaröryggi, en þó liggur fyrir að umrædd skip áttu aldrei að sigla úr höfn, á meðan á mótmælunum stóð. Að lokum eru þær ákærðar fyrir að hlýða ekki fyrirmælum lögreglu og brjóta þar með gegn 19. grein lögreglulaga. Umrædd grein er mjög gjarnan hluti af málum sem ratað hafa til dómstóla í tengslum við mótmæli. Greinin hljóðar svona: „19. gr. Skylda til að hlýða fyrirmælum lögreglu. Almenningi er skylt að hlýða fyrirmælum sem lögreglan gefur, svo sem vegna umferðarstjórnar eða til þess að halda uppi lögum og reglu á almannafæri." Að mati okkar er lagagreinin gölluð að því leiti að inn í fyrsta málslið vantar þá grundvallarforsendu að fyrirmæli lögreglu þurfi að vera „lögmæt“ til þess að borgurum beri fortakslaus skylda til að hlýða. Síðbúið réttlæti er óréttlæti. Á ensku er spakmæli sem segir „justice delayed is justice denied“. Það hefur talsvert sannleiksgildi og sú var raunin í tilfelli ungu kvennanna sem sættu lögreglurannsókn í um 20 mánuði áður en loks var afráðið að ákæra þær fyrir að klifra upp í möstrin. Það að hafa réttarstöðu sakbornings í slíkri rannsókn er mjög þungbært og felur í sér skerðingu á ferðafrelsi einstaklinga. Óljóst er hvað var raunverulega verið að rannsaka í allan þennan tíma og hvaða hagsmunir voru þar undir, enda liggur fyrir að eigandi hvalveiðibátanna hefur lýst því yfir að mótmælin ollu engu tjóni. Þá er sérstaklega vísað til þess að á meðan mótmælum stóð var á helstu fréttamiðlum landsins bein útsending frá atburðum og því ætti að liggja nokkuð ljóst fyrir hvað þar fór fram – fyrir utan þá athafnir lögreglunnar sjálfrar er lögregluþjónar fóru upp í möstrin og höfðu afskipti af mótmælendum á meðan á mótmælunum stóð, en upptökur af þeim atvikum úr búkmyndavélum lögregluþjóna virðast að hluta til hafa glatast í fórum lögreglu. Þannig verður sakborningum ógerningur að sanna meint harðræði lögreglunnar en lögreglan byggir hins vegar á því að eiga gögn sem sýna meint lögbrot sakborninga og nota þau til að sanna ákæruatriði. Á morgun, 5. júní, tæpum tveimur árum eftir mótmælin, verður þingfest ákæra gegn konunum tveimur í Héraðsdómi Reykjavíkur. Þetta er ekki í fyrsta sinn sem hvalveiðum Íslendinga er mótmælt með þessum hætti, en þó í fyrsta skipti sem ákæruvaldið gengur svo langt að ákæra fyrir það. Rétt er að geta þess að áður hefur nafntogaður Íslendingur framkvæmt nákvæmlega sömu aðgerð í því sama sjónarmiði og umræddar konur gerðu, þ.e. að vekja athygli á dýravelferðarsjónarmiðum sem eru fótum troðin við umræddar veiðar. Þessum manni var ekki gerð nokkurs konar refsing þrátt fyrir að lög hafi lítið breyst frá því umrætt atvik átti sér stað. Hvers vegna þessum konum var fyrst gert að búa við óvissu svo lengi um hverjar lyktir máls yrðu og svo með því að gefa út ákæru gegn þeim, þegar fordæmi eru ekki um slíkt er að öllu leyti óásættanlegt. Jafnræðisregla stjórnarskrár kveður á um að óheimilt sé að mismuna fólki og því vakna áleitnar spurningar þegar ákært er fyrir háttsemi sem áður ollu ekki slíkum aðgerðum af hálfu ríkisvaldsins. Það að klifra upp í möstrin tvö umræddan morgun er aðgerð sem flokkast undir borgaralega óhlýðni. Slíkar gjörðir hafa í gegnum tíðina verið mikilvægar í baráttu fyrir mannréttindum og náttúruvernd, en í þeim felst að um friðsamlega aðgerðir er að ræða þar sem umræddir borgarar taka þó ábyrgð á því að afleiðingar, á borð við ákærumeðferð, kunni að vera af gjörðum þeirra. Sú staða að mál sem er kyrfilega upplýst hvað málsatvik varði sitji á borði lögreglu í næstum tvö ár getur talist refsing í sjálfu sér. Það er tilfellið sem um ræðir hér enda hafa sakborningar orðið fyrir margvíslegum áhrifum af því að hafa yfir höfði sér umrædda ákærumeðferð í allan þennan tíma. Ekki hafa borist svör er skýra með fullnægjandi hætti hvers vegna málsmeðferð dróst svo mjög. Um leið og við förum að refsa fyrir tjáningu erum við komin út á hála braut kælingaráhrifa en án tjáningarfrelsis er lýðræði mikil hætta búin. Sem lögmenn gerum við alvarlega athugasemd við framgöngu lögreglu og ákæruvalds í máli þessu þar sem við teljum að hinar mikilvægu grundvallarreglur um meðalhóf, málhraða og jafnræði hafi lotið í lægra haldi fyrir refsistefnu sem vegur stjórnarskrárvörðu tjáningarfrelsi, og þar með að grunnstoð réttarríkisins. Íslenska réttarríkið getur betur en þetta. Höfundar eru lögmenn. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Hvalveiðar Mest lesið Ef Veðurstofan spáði vitlausu veðri í 40 ár, væri það bara í lagi? Björn Ólafsson Skoðun Heimaþjónusta og velferðartækni: Lykillinn að sjálfbæru heilbrigðiskerfi Auður Guðmundsdóttir Skoðun Krónan, Nettó, Hagkaup, Bónus - það er kominn tími á formlega sniðgöngu Helen Ólafsdóttir Skoðun Hvers vegna skipta hagsmunir verslanakeðja meira máli en öryggi barna í Ásahverfi Reykjanesbæ? Ólafur Ívar Jónsson Skoðun Til varnar jafnlaunavottun Magnea Marinósdóttir Skoðun Málfrelsi og mörk þess á vettvangi lýðræðisins Helga Vala Helgadóttir Skoðun Sjókvíaeldi á Íslandi fjarstýrt með gervigreind frá Noregi Ingólfur Ásgeirsson Skoðun „Finnst ykkur skrýtið að ég mæti á Austurvöll – Pabba mínum var fórnað á altari niðurskurðar“ Davíð Bergmann Skoðun Hægri sósíalismi Jón Ingi Hákonarson Skoðun Um þjóð og ríki Gauti Kristmannsson Skoðun Skoðun Skoðun Til varnar jafnlaunavottun Magnea Marinósdóttir skrifar Skoðun Heimaþjónusta og velferðartækni: Lykillinn að sjálfbæru heilbrigðiskerfi Auður Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Barnaræninginn Pútín Gunnar Hólmsteinn Ársælsson skrifar Skoðun Um þjóð og ríki Gauti Kristmannsson skrifar Skoðun Málfrelsi og mörk þess á vettvangi lýðræðisins Helga Vala Helgadóttir skrifar Skoðun Sjókvíaeldi á Íslandi fjarstýrt með gervigreind frá Noregi Ingólfur Ásgeirsson skrifar Skoðun „Finnst ykkur skrýtið að ég mæti á Austurvöll – Pabba mínum var fórnað á altari niðurskurðar“ Davíð Bergmann skrifar Skoðun Hvers vegna skipta hagsmunir verslanakeðja meira máli en öryggi barna í Ásahverfi Reykjanesbæ? Ólafur Ívar Jónsson skrifar Skoðun Kjarnorkuákvæðið: Neyðarhemill en ekki léttvægt leikfang popúlista Kristinn Karl Brynjarsson skrifar Skoðun Stjórnarandstaðan er vannýtt auðlind Jón Daníelsson skrifar Skoðun Ef Veðurstofan spáði vitlausu veðri í 40 ár, væri það bara í lagi? Björn Ólafsson skrifar Skoðun Hægri sósíalismi Jón Ingi Hákonarson skrifar Skoðun 5 ára vegferð að skóla framtíðarinnar – eða ekki! Björgmundur Örn Guðmundsson skrifar Skoðun Ójafnvægi í jöfnunarkerfinu Anna Sigríður Guðnadóttir,Halla Karen Kristjánsdóttir,Lovísa Jónsdóttir skrifar Skoðun Það sem ekki má segja um það sem enginn vill sjá Viðar Hreinsson skrifar Skoðun Krónan, Nettó, Hagkaup, Bónus - það er kominn tími á formlega sniðgöngu Helen Ólafsdóttir skrifar Skoðun Löggæslumál og aðstöðuleysi í Búðardal – ákall um viðbragð og aðgerðir Björn Bjarki Þorsteinsson skrifar Skoðun Listin að verða fullkomlega ósammála sjálfri sér á mettíma Þórður Snær Júlíusson skrifar Skoðun Þingmenn auðvaldsins Karl Héðinn Kristjánsson skrifar Skoðun Arðgreiðslur í sjávarútvegi: Staðreyndir gegn fullyrðingum Elliði Vignisson skrifar Skoðun Verðugur bandamaður? Steinar Harðarson skrifar Skoðun Við þurfum nýja sýn á stjórnmál okkar - Mamdani-sýn Hlynur Már Vilhjálmsson skrifar Skoðun Sósíalistaflokkurinn heimilislaus - hvað næst? Trausti Breiðfjörð Magnússon skrifar Skoðun Rán um hábjartan dag Guðbergur Egill Eyjólfsson skrifar Skoðun Af hverju er verðbólga ennþá svona há? Ólafur Margeirsson skrifar Skoðun Sól, sumar og símafriður: 10 ráð varðandi skjánotkun í sumarfríinu Anna Laufey Stefánsdóttir,Kristín Ólöf Grétarsdóttir,Skúli Bragi Geirdal skrifar Skoðun Uppbygging hjúkrunarheimila Jónína Björk Óskarsdóttir skrifar Skoðun Jafnrétti grundvallarforsenda friðar og öryggis í heiminum Þorgerður Katrín Gunnarsdóttir skrifar Skoðun Með skynsemina að vopni Anton Guðmundsson skrifar Skoðun Af hverju er ekki 100 klst. málþóf á Alþingi um alvarlega stöðu barna? Grímur Atlason skrifar Sjá meira
Rétturinn til að mótmæla er verndaður af stjórnarskránni, þar sem mælt er fyrir um rétt manna til að safnast saman vopnlausir. Stjórnarskráin verndar einnig skoðana- og tjáningarfrelsi allra þeirra sem á Íslandi eru, enda er slíkt frelsi grundvallarstoð lýðræðisríkja. Þennan rétt nýttu tvær ungar konur sér dagana 4.-5. september 2023, er þær mótmæltu hvalveiðum með friðsamlegum hætti með því að klifra upp í möstur hvalveiðibáta Hvals hf. og dvelja þar í um sólarhring. Áður en fjölmiðlar komu á staðinn hafði lögregla fjarlægt bakpoka annarrar konunnar og þar með allar hennar vistir og lyf. Að sögn konunnar var talsverðu harðræði beitt af hálfu lögreglu við þá aðgerð. Er konurnar komu niður úr möstrunum voru þær handteknar og færðar á lögreglustöð þar sem af þeim voru teknar skýrslur, en að því loknu voru þær frjálsar ferða sinna – eða svo segir lögregla. Það sem tók við var hins vegar tæplega tveggja ára rannsókn lögreglu, þar sem mótmælendurnir höfðu réttarstöðu sakborninga í rannsókninni, þrátt fyrir ítrekaðar tilraunir verjanda þeirra til þess að fá rannsókn málsins flýtt eða hana fellda niður. Nú nýlega var hins vegar komist að þeirri niðurstöðu að konurnar verða ákærðar og dregnar fyrir dóm vegna atvikanna sem áttu sér stað fyrir hartnær tveimur árum. Þær eru ákærðar fyrir að brjótast „niður í skip” sem þær gerðu augljóslega ekki. Einnig eru konurnar ákærðar fyrir að brjóta gegn lögum um siglingaröryggi, en þó liggur fyrir að umrædd skip áttu aldrei að sigla úr höfn, á meðan á mótmælunum stóð. Að lokum eru þær ákærðar fyrir að hlýða ekki fyrirmælum lögreglu og brjóta þar með gegn 19. grein lögreglulaga. Umrædd grein er mjög gjarnan hluti af málum sem ratað hafa til dómstóla í tengslum við mótmæli. Greinin hljóðar svona: „19. gr. Skylda til að hlýða fyrirmælum lögreglu. Almenningi er skylt að hlýða fyrirmælum sem lögreglan gefur, svo sem vegna umferðarstjórnar eða til þess að halda uppi lögum og reglu á almannafæri." Að mati okkar er lagagreinin gölluð að því leiti að inn í fyrsta málslið vantar þá grundvallarforsendu að fyrirmæli lögreglu þurfi að vera „lögmæt“ til þess að borgurum beri fortakslaus skylda til að hlýða. Síðbúið réttlæti er óréttlæti. Á ensku er spakmæli sem segir „justice delayed is justice denied“. Það hefur talsvert sannleiksgildi og sú var raunin í tilfelli ungu kvennanna sem sættu lögreglurannsókn í um 20 mánuði áður en loks var afráðið að ákæra þær fyrir að klifra upp í möstrin. Það að hafa réttarstöðu sakbornings í slíkri rannsókn er mjög þungbært og felur í sér skerðingu á ferðafrelsi einstaklinga. Óljóst er hvað var raunverulega verið að rannsaka í allan þennan tíma og hvaða hagsmunir voru þar undir, enda liggur fyrir að eigandi hvalveiðibátanna hefur lýst því yfir að mótmælin ollu engu tjóni. Þá er sérstaklega vísað til þess að á meðan mótmælum stóð var á helstu fréttamiðlum landsins bein útsending frá atburðum og því ætti að liggja nokkuð ljóst fyrir hvað þar fór fram – fyrir utan þá athafnir lögreglunnar sjálfrar er lögregluþjónar fóru upp í möstrin og höfðu afskipti af mótmælendum á meðan á mótmælunum stóð, en upptökur af þeim atvikum úr búkmyndavélum lögregluþjóna virðast að hluta til hafa glatast í fórum lögreglu. Þannig verður sakborningum ógerningur að sanna meint harðræði lögreglunnar en lögreglan byggir hins vegar á því að eiga gögn sem sýna meint lögbrot sakborninga og nota þau til að sanna ákæruatriði. Á morgun, 5. júní, tæpum tveimur árum eftir mótmælin, verður þingfest ákæra gegn konunum tveimur í Héraðsdómi Reykjavíkur. Þetta er ekki í fyrsta sinn sem hvalveiðum Íslendinga er mótmælt með þessum hætti, en þó í fyrsta skipti sem ákæruvaldið gengur svo langt að ákæra fyrir það. Rétt er að geta þess að áður hefur nafntogaður Íslendingur framkvæmt nákvæmlega sömu aðgerð í því sama sjónarmiði og umræddar konur gerðu, þ.e. að vekja athygli á dýravelferðarsjónarmiðum sem eru fótum troðin við umræddar veiðar. Þessum manni var ekki gerð nokkurs konar refsing þrátt fyrir að lög hafi lítið breyst frá því umrætt atvik átti sér stað. Hvers vegna þessum konum var fyrst gert að búa við óvissu svo lengi um hverjar lyktir máls yrðu og svo með því að gefa út ákæru gegn þeim, þegar fordæmi eru ekki um slíkt er að öllu leyti óásættanlegt. Jafnræðisregla stjórnarskrár kveður á um að óheimilt sé að mismuna fólki og því vakna áleitnar spurningar þegar ákært er fyrir háttsemi sem áður ollu ekki slíkum aðgerðum af hálfu ríkisvaldsins. Það að klifra upp í möstrin tvö umræddan morgun er aðgerð sem flokkast undir borgaralega óhlýðni. Slíkar gjörðir hafa í gegnum tíðina verið mikilvægar í baráttu fyrir mannréttindum og náttúruvernd, en í þeim felst að um friðsamlega aðgerðir er að ræða þar sem umræddir borgarar taka þó ábyrgð á því að afleiðingar, á borð við ákærumeðferð, kunni að vera af gjörðum þeirra. Sú staða að mál sem er kyrfilega upplýst hvað málsatvik varði sitji á borði lögreglu í næstum tvö ár getur talist refsing í sjálfu sér. Það er tilfellið sem um ræðir hér enda hafa sakborningar orðið fyrir margvíslegum áhrifum af því að hafa yfir höfði sér umrædda ákærumeðferð í allan þennan tíma. Ekki hafa borist svör er skýra með fullnægjandi hætti hvers vegna málsmeðferð dróst svo mjög. Um leið og við förum að refsa fyrir tjáningu erum við komin út á hála braut kælingaráhrifa en án tjáningarfrelsis er lýðræði mikil hætta búin. Sem lögmenn gerum við alvarlega athugasemd við framgöngu lögreglu og ákæruvalds í máli þessu þar sem við teljum að hinar mikilvægu grundvallarreglur um meðalhóf, málhraða og jafnræði hafi lotið í lægra haldi fyrir refsistefnu sem vegur stjórnarskrárvörðu tjáningarfrelsi, og þar með að grunnstoð réttarríkisins. Íslenska réttarríkið getur betur en þetta. Höfundar eru lögmenn.
Heimaþjónusta og velferðartækni: Lykillinn að sjálfbæru heilbrigðiskerfi Auður Guðmundsdóttir Skoðun
Hvers vegna skipta hagsmunir verslanakeðja meira máli en öryggi barna í Ásahverfi Reykjanesbæ? Ólafur Ívar Jónsson Skoðun
„Finnst ykkur skrýtið að ég mæti á Austurvöll – Pabba mínum var fórnað á altari niðurskurðar“ Davíð Bergmann Skoðun
Skoðun Heimaþjónusta og velferðartækni: Lykillinn að sjálfbæru heilbrigðiskerfi Auður Guðmundsdóttir skrifar
Skoðun „Finnst ykkur skrýtið að ég mæti á Austurvöll – Pabba mínum var fórnað á altari niðurskurðar“ Davíð Bergmann skrifar
Skoðun Hvers vegna skipta hagsmunir verslanakeðja meira máli en öryggi barna í Ásahverfi Reykjanesbæ? Ólafur Ívar Jónsson skrifar
Skoðun Kjarnorkuákvæðið: Neyðarhemill en ekki léttvægt leikfang popúlista Kristinn Karl Brynjarsson skrifar
Skoðun Ójafnvægi í jöfnunarkerfinu Anna Sigríður Guðnadóttir,Halla Karen Kristjánsdóttir,Lovísa Jónsdóttir skrifar
Skoðun Krónan, Nettó, Hagkaup, Bónus - það er kominn tími á formlega sniðgöngu Helen Ólafsdóttir skrifar
Skoðun Löggæslumál og aðstöðuleysi í Búðardal – ákall um viðbragð og aðgerðir Björn Bjarki Þorsteinsson skrifar
Skoðun Sól, sumar og símafriður: 10 ráð varðandi skjánotkun í sumarfríinu Anna Laufey Stefánsdóttir,Kristín Ólöf Grétarsdóttir,Skúli Bragi Geirdal skrifar
Skoðun Jafnrétti grundvallarforsenda friðar og öryggis í heiminum Þorgerður Katrín Gunnarsdóttir skrifar
Skoðun Af hverju er ekki 100 klst. málþóf á Alþingi um alvarlega stöðu barna? Grímur Atlason skrifar
Heimaþjónusta og velferðartækni: Lykillinn að sjálfbæru heilbrigðiskerfi Auður Guðmundsdóttir Skoðun
Hvers vegna skipta hagsmunir verslanakeðja meira máli en öryggi barna í Ásahverfi Reykjanesbæ? Ólafur Ívar Jónsson Skoðun
„Finnst ykkur skrýtið að ég mæti á Austurvöll – Pabba mínum var fórnað á altari niðurskurðar“ Davíð Bergmann Skoðun